ایمنی محل کار آزمایشگاه (قسمت اول)
مقدمه
كاركردن در آزمایشگاه بسته به ماهيت نمونه‌های مورد آزمايش، مواد به كار رفته در روش آزمايش، و ابزارهای مورد استفاده می‌تواند متضمن خطرات مختلفی باشد. اين خطرات می‌تواند فقط متوجه شخص آزمايش كننده باشد، يا سلامت كاركنان ديگر و يا حتی ساير افراد جامعه را از طريق آلودگی‌هاي زيست محيطي به خطربيندازد. آگاهی و شناخت اين عوامل خطرآفرين و تهديد كننده سلامت، و انديشيدن تمهيدات و شيوه‌های پيشگيری از بروز مخاطرات مقدمه‌ای برای برقراری نظام ايمنی در آزمایشگاه میباشد.
هدف از برقراری سيستم ايمنی در آزمایشگاه‌ها فراهم ساختن شرايط محيط كار به صورتی است كه همه كاركنان بتوانند تحت آن شرايط با حداكثر ايمنی ممكن به كار خود ادامه دهند و آزمایشگاه و تجهيزات و مواد موجود در آن وضعيت مطلوب خود را داشته و دچار خسارات مختلف نگردند.
PPE به معنی تجهيزات محافظتی شخصی است كه جهت محافظت افراد در محيط كارشان در مقابل جراحت و يا بيماری‌های ناشی از تماس با خطرات شيميايی، تشعشعی، فيزيكی، الكتريكی، مكانيكی طراحی شده است.
دركنار محافظ‌های صورت، عينك‌های ايمن، كلاه و كفش‌های ايمن، اين تجهيزات شامل لوازم ديگري كه حتی يكبار مصرف هستند نيز میباشد كه شامل البسه محافظتی مانند پيش‌بند، دستكش، محافظ پا، محافظ سر، كت و يا روپوش‌هايی دارای آستين بلند دارای ضخامت، محافظ گوش، محافظ‌های تنفسی و كمك تنفسی است. در ژانويه سال ۱۹۹۳ به قوانين اجباری كار، تجهيزات ايمنی شخصی نيز اضافه شد. در حقيقت PPE جهت افزايش سطح ايمنی افراد بوده كه براساس وقايع و رويدادهای قبل از آن گرفته است. كليه افراد مشغول به كار بايد از تمامي اين وسايل بر حسب نوع كارشان استفاده كنند.
براي انجام كامل اين قوانين بايد از مراحل زير پيروی كرد:
۱- بررسی و سنجش
قبل از انتخاب مناسب تجهيزات محافظتی شخصی، ماهيت خطر احتمالی در محيط كار بايد شناسايی و سنجيده شود كه اين امر شامل نوع آلودگی و ميزان آن میباشد.
۲- ارائه تجهيزات محافظتی شخصی
تجهيزات محافظتی شخصی بايد آخرين راهكار باشد. تجهيزات محافظتی مناسب بايد پرسنل را در برابر خطرات حفظ كند و سلامت آن‌ها را تضمين كند و مراكز مربوطه بايد تمامی اين تجهيزات را در اختيار تمامی پرسنل بطور صحيح و در حد كفايت قرار دهند.
۳- سازگاری و هماهنگی
تهيه و استفاده از تجهيزات محافظتی شخصی بايد به گونه‌ای باشد كه در هنگام استفاده همزمان با هم سازگاری داشته و هيچ محدوديت و يا ناراحتی برای فرد استفاده كننده نداشته باشد.
۴- اطلاع، معرفی و آموزش
به استفاده‌كنندگان تجهيزات محافظتی شخصی بايد اطلاعات مناسب و كافي داده شود و همچنين بايد به آن‌ها نحوه‌ی استفاده آموزش داده شده و آن‌ها را از محدوديت‌های احتمالی كه با استفاده از تجهيزات محافظتی آن‌ها ايجاد می‌شود و همچنين خطرات احتمالی ناشی از استفاده نادرست و يا اجتناب از بكاربردن آن‌ها، آگاه كرد كه اين امر بايد توسط مسئول مربوطه اجرا شود.
۵- استفاده از تجهيزات محافظتی شخصی
در تمامی موارد ذكر شده بايد شرايط تك تك افراد را در نظر گرفت و بايد به نوع كار آن‌ها توجه كرد، بايد توجه داشت كه كليه اين تجهيزات محافظتی همانطور كه از نامشان پيداست شخصی است و نبايد آن‌ها را براي چند نفر استفاده كرد.
۶- ذخيره سازی
به اين نكته بايد توجه داشت كه هر يك از تجهيزات محافظتی برحسب نوعشان بايد نگهداری شوند و هميشه بايد از سلامت آن‌ها اطمينان داشت. آن دسته از تجهيزاتی كه قبل از استفاده آلوده شده‌اند بايد دور انداخته شوند.
۷- جايگزينی و نگهداری
هريك از انواع تجهيزات را در محل‌های خاصی كه تمامی افراد از آن‌ها اطلاع دارند میبايست نگهداری كرد و در زمان تعويض آن‌ها را جايگزين كرد. در برخی از آن‌ها كه از نوع يكبار مصرف است نبايد استفاده به حدی برسد كه كاركرد آن وسيله مختل شود يا خود آن موجب آسيب‌رسانی گردد يا وسايلی كه نياز به بازبينی دارند ابتدا بايد جايگزين شوند و بعد وسيله استفاده شده را مورد بازبينی قرار داد. در صورت هرگونه نقص در تعداد يا كيفيت تجهيزات محافظتی مصرفی بايد به مسئول مربوطه گزارش داده شده و قبل از شروع مجدد كار بايد آن وسيله در شرايط سالم جايگزين شود.
۸- نگه داشتن مستندات و دستورالعمل‌ها
بايد تمامی بررسی‌ها و سنجش‌ها در مورد تجهيزات و دستورالعمل‌های محافظتی ثبت شود كه شامل خطرات و نيز تجهيزات نيز میباشد؛ چرا كه بايد جزئيات در مورد نوع كيفيت و كاربرد وسيله مورد مصرف وجود داشته باشد تا از تكرار اشكالات جلوگيری گردد.
قوانین ایمنی آزمایشگاهی
قوانينی را كه بايد از آن پيروی كرد شامل :
- آشنا بودن با فضای آزمایشگاه و موقعيت‌هایی مثل درب‌های خروجی، وسايل اطفای حريق، دوش ايمن، چشم شور، جعبه كمك‌های اوليه و امثال اين‌ها.
- از دانستن كليه جنبه‌های ايمنی، در امور اجرايي از جزیی‌ترين موارد بحرانی و فعاليت‌های دارای خطر اطمينان حاصل كرده و در صورت عدم آگاهی از آن‌ها دوره‌های آموزشی مربوطه لازم است گذرانده شود.
- آگاه سازی سريع مسئول مربوطه در هنگام وقوع حادثه و دانستن و بكاربردن توجهات پزشكی در زمان وقوع
- استفاده از وسايل ايمن شخصی مانند دستكش‌های استاندارد، عينك‌های محافظ، روپوش و البسه برای پوشاندن بيشترين ميزان پوست بدن، بستن بندهای كفش بخصوص در هنگام كار.
- پوشش مناسب ايمن: عينك، پوشش شيشه‌ای ايمن، به هنگام استفاده از مواد شيميايی و يا بيولوژيكی كه احتمال پاشيده شدن در چشم دارد.
بطور كلی در فضای آزمایشگاه نبايد اقدام به نوشيدن و خوردن مواد غذایی و كشيدن سيگار نمود، در فضاهایی كه حضور مواد شيمايی و راديواكتيو و بيوزيستی هست نيز نبايد پرسنل مشغول بكار از وسايل آرايشی استفاده كنند.
خطرهای مرتبط با آزمایشگاه در صورتی كه روش‌ها و وسايل بطور صحيح استفاده شود بطور فزاينده‌ای می‌تواند كاهش‌يافته يا حذف شوند. اين دستور العمل ايمنی آزمایشگاهی برای كمك به پرسنل آزمایشگاهی يا فعال در آزمایشگاه و دانشجويان برای مديريت ريسك و كاستن از خطرات براي ايجاد محيط امن ايجاد شده است.
هر آزمایشگاهی با مواد خطرناك سروكار دارد كه بايد همگام با استفاده از آن از دستورالعمل‌های ايمنی نيز پيروی كند و تمامی كاركنان نيز لازم است با اين دستورالعمل آشنا باشند.
[SOP[1
پروسه‌های اجرايی استاندارد، دستورالعمل‌هايی است كه جزئيات اجرايی و خطرات ناشی از انجام كار را بيان می‌كند. مسئولين دانشگاه‌ها و آزمایشگاه‌ها به اين پروسه‌ها در توسعه و انجام امور جاری در آزمایشگاه و كار با مواد شيميايی خطرناك خاص نيازمند هستند.
دستورالعمل‌های ايمنی در آزمایشگاه
مسئول فنی موظف است در آزمایشگاه فرد مشخصی كه آگاه به امورفنی باشد، به عنوان مسئول ايمنی انتخاب نمايد و وظايف وحدود اختيارات او را مكتوب و ابلاغ نمايد جايگاه مسئول ايمنی بايد در نمودار سازمانی آزمایشگاه مشخص باشد. مسئول كليه امور مربوط به ايمنی اشاره شده در زير، مسئول ايمنی آزمایشگاه میباشد.
مستندسازی
دستورالعمل حفاظت و ايمنی كاركنان و ايمنی درمحيط آزمایشگاه بايد ثبت شده باشد و بعنوان بخشی از مستندات الزامی آزمایشگاه، هر زمان قابل ارائه و استفاده باشد. ثبت، گزارش و پيگيری حوادث مخاطره‌آميز نظير فرورفتن سوزن، ريختن و پاشيدن موادشيميايی و مواد آلوده و نگهداری سوابق مربوطه. جهت سهولت ثبت اين موارد می‌توان فرم‌های مخصوص طراحی نمود.
آموزش کارکنان
مسئوليت آموزش كاركنان در خصوص ملاحظات ايمنی و مفاد مندرج در دستورالعمل‌های مرتبط با حفاظت و ايمنی، تحت نظارت مسئول فنی آزمایشگاه، به عهده مسئول ايمنی و بهداشت میباشد. ارزيابی اثربخش بودن آموزش‌ها و رعايت الزامات آموزش داده شده بر عهده مسئول ايمنی و بهداشت است. سوابق مربوط به آموزش‌های انجام شده بايد حفظ گردد.
ایمنی کارکنان
همه كاركنان آزمایشگاه در محيط انجام كار فنی بايد روپوش سفيد به تن داشته باشند. بايد وسايل حفاظت فردی اوليه مانند دستكش لاتكس، ماسك، و وسايل كمكی جهت برداشت مايعات توسط پيپت، در آزمایشگاه در دسترس بوده و مورد استفاده قرارگيرد. ساير وسايل حفاظت فردی مانند عينك ايمنی، حفاظ صورت، گان وتجهيزاتی مانند دوش اضطراری و دستگاه چشم شوی بايد در آزمایشگاه وجود داشته و در موارد ضروری در دسترس كاركنان باشد. كاركنان بايد با روش صحيح شستشوی دست آشنا بوده و آن را بكار ببندند. كاركنان مسئول شستشو در آزمایشگاه هنگام كار بايد از دستكش ضخيم، پيش‌بند و ماسك استفاده نموده و هنگام برس‌زدن لوله‌ها حتما از عينك ايمنی استفاده نمايند.
شست‌وشو، سترون‌سازی و ضد عفونی کردن در آزمایشگاه
دستورالعمل مكتوب شده در اين خصوص بايد توسط مسئول ايمنی بهداشت به كاركنان مسئول شستشو و نظافت آموزش داده شده و بر رعايت آن نظارت گردد. مسئول ايمنی بايد از انتخاب ماده ضدعفوني كننده مناسب و كيفيت مواد فوق (ازطريق آزمايش در آزمایشگاه و يا خريد آن از تامين‌كنندگان مورد تاييد) اطمينان حاصل نمايد. بايد هميشه صابون مايع و مواد ضدعفونی كننده مناسب در آزمایشگاه موجود بوده و دردسترس كاركنان قرارگيرد.
دفع پسماندهای آزمایشگاهی
چگونگی امحاء نمونه‌ها وهمچنين نحوه امحاء مواد و وسايل انجام آزمايش، پس از اتمام كار، بايد مشخص و مكتوب گردد ( به ضميمه مداركی جهت الگوبرداری آمده است). به منظور حفظ سلامت افراد و جلوگيری ازاثرات زيان‌آور پسماندهای آزمایشگاهی، بايد دستورالعمل ويژه‌ای در مورد مديريت پسماند آزمایشگاهی مكتوب شده و جزو مستندات آزمایشگاه قابل ارئه باشد. مديريت ايمن و صحيح پسماندها در مراحل جداسازی، بی‌خطرسازي، جمع آوری، بسته‌بندی، حمل ونقل و دفع پسماند میبايست اعمال گردد.
پسماندهايی كه در آزمایشگاه توليد می‌شوند شامل موارد زير می‌باشند:
- پسماندهای عادی وغیر آلوده
- پسماندهای عفونی مانند سرم و ساير مايعات آلوده بدن، كشت‌های ميكروبی و غيره
- پسماندهای تيز و برنده مانند سر سوزن، تيغه اسكالپل، شيشه‌های شكسته، سرسمپلر و غيره
- پسماندهای شيميايی شامل انواع مواد و معرف‌های آزمایشگاهی (كيت‌های تشخيصی)
- پسماندهای آسيب شناسی تشريحی و بافت شناسی
- پسماندهای پرتوزا
- پسماندهای عادی و غیر آلوده را می‌بايد در محل توليد از پسماندهای آزمایشگاهی جداسازی نمود.
- دفع پسماندهای عادی و غيرآلوده مانند پسماندهای خانگی انجام می‌شود.
- وسايلی كه پس از سترون‌سازی دوباره وارد چرخه كاری می‌گردند بايد دركيسه‌های مخصوص اتوكلاو و جدا ازوسايلی كه پس از سترون‌سازی دفع می‌گردند، قرار داده شوند.
- كليه پسماندهای عفونی آزمایشگاهی بايد ابتدا اتوكلاو شده وسپس به طريقه بهداشتی دفع گردند.
- دستگاه‌های فور و اتوكلاو بايد عملكرد مطلوب داشته باشند. جهت بررسی صحت عملكرد اتوكلاو بايد ازانديكاتورهای شيميايی و بيولوژيك استفاده نمود و مستندات كنترل كيفی مربوطه بايد موجود باشد.
- پسماندهای تيز و برنده بايد مانند سر سوزن‌ها، وسايل شيشه‌ای شكسته، تيغ اسكالپل، نوك سمپلر و غيره در ظروف ايمن (Safety Box) قرارگرفته و زمانی كه سه چهارم محفظه پرشد، اتوكلاو شده وسپس به طريقه بهداشتی دفع گردند.
- درموقع جمع‌آوری، حمل ونقل و دفع پسماندها بايد از وسايل و پوشش‌های حفاظتی لازم استفاده شود.
- تمامی مراحل جمع‌آوری وحمل ونقل كيسه‌های پسماندها بايد با دست انجام پذيرد، زيرا استفاده از وسايل مكانيكی سبب پاره شدن كيسه‌ها و ترشح و پاشيدن مواد آلوده می‌گردد. سطل‌های محتوی كيسه‌های پسماند براي اجتناب از واژگونی بايد توسط گاری چرخ‌دار جابجا شوند .
- جمع‌آوری ودفع پسماندها بايد طبق برنامه زمانبندی مشخص و متناسب با ميزان توليد پسماند بوده و حداقل به طور روزانه انجام پذيرد.
واکسیناسیون کارکنان
قبل ازشروع به كار، بايد سطح ايمنی كاركنان دربرابر ميكروارگانيسم‌هايی كه احتمال مواجهه با آن‌ها وجود دارد، به ويژه هپاتيت B، هپاتيت C و HIV ارزيابی شده و سوابق آن موجود باشد. چنانچه سابقه مستند از انجام واكسيناسيون قبلی فرد برای هپاتيت B موجود نبود، ابتدا آنتي بادی هپاتیت B اندازه‌گیری می‌شود، در صورت ايمن نبودن فرد، واكسيناسيون انجام شده و ۳-۲ ماه بعد از انجام واكسيناسيون جهت حصول اطمينان از موثر بودن برنامه، مجددا آنتي بادی هپاتيت B مورد ارزيابي قرار گيرد. بررسی كاركنان از نظر مصونيت يا لزوم انجام واكسيناسيون در برابر ميكروارگانيسم‌های خاص مولد بيماری‌هايی مثل دیفتری ، سرخك، سرخجه و…. براي افرادی كه در آزمایشگاه‌های تحقيقاتی مربوطه كار می‌كنند الزامی است. بايد در مكان‌هايی كه با ميكروارگانيسم‌های پرخطر مانند مايكوباكتريوم توبركولوزيس، بروسلا، قارچ‌ها و غيره كار می‌شود، ازهودهای ايمنی بيولوژيك كلاس II استفاده شود.
ایمنی محیط آزمایشگاه
ملاحظات مربوط به ايمنی محيط و فضای آزمایشگاه (مندرج در اصول طراحی فضای آزمایشگاه) میبايست بطور كامل رعايت گردد.
دستورالعمل‌های ضد عفونی و شست‌وشو در آزمایشگاه
۱- دستورالعمل در هنگام شكسته شدن ظروف حاوی مواد آلوده
- بسرعت از محل خارج شويد
- تا هنگامی كه از محل دور نشده‌ايد بايد تنفس خود را متوقف كنيد.
- مدت زمانی را برای ساكن شدن مواد پخش شده در هوا در نظر بگيرد (حداقل ۱۵ دقيقه)
- محل مورد نظر با پارچه قابل نفوذ پوشانده شود.
- محلول ضد عفونی كننده موجود (مناسب با نوع ماده) به آرامی بر روی محل مورد نظر ريخته شود.
- زمانی را برای اثر كردن محلول ضد عفونی كننده در نظر بگيريد (با توجه به نوع محلول)
- به كمك وسايلی مانند پنس، پارچه و آنچه را كه در محل مورد نظر قرار دارد پاك كرده (قطعات شكسته شده) و در ظروف مخصوص ايمن (سيفتی باكس) قرار دهيد.
- با استفاده مجدد از محلول ضد عفونی كننده، محل مورد نظر تميز گردد.
۲- دستورالعمل ضد عفونی كردن سطوح و وسايل در آزمایشگاه
- جهت پاكسازی و تميز نمودن كف، استفاده از محلول‌های ضد عفونی كننده حاوی كلر فعال با ۵% رقتی معادل حداقل ۱/۵۰ یا از محلول‌های آماده تجاری
- جهت پاكسازی و تميز نمودن ساير سطوح، استفاده از محلول‌های ضد عفونی كننده حاوی كلر فعال ۵% با رقتی معادل حداقل ۱/۵۰ يا از محلول های آماده تجاری
- جهت پاكسازی و تميز نمودن وسايل موجود در آزمایشگاه با توجه به جنس آن‌ها، استفاده از محلول الكل ۷۰%
۳- دستورالعمل شستن وسايل شيشه‌ای
- قبل از شستشوی وسايل شيشه‌ای آلوده، ابتدا بايد ضد عفونی گردند.
- در صورت وجود مواد قليايی در وسايل مورد نظر بايد با استفاده از كلريدريك اسيد با غلظت ۵% خثنی شود و برعكس، سپس چند بار با آب معمولی و بعد با آب مقطر شسته شود.
۴- دستورالعمل شستن پيپت
- پيپت ها به مدت ۲۴ ساعت در محلول تميز كننده قرار داده شوند.
- سپس يا از طريق دستی يا به كمك دستگاه آن را با آب شسته و بعد از آن چند بار با آب مقطر شسته شود.
- جهت خشك كردن پيپت ها، حجم كمی از استون و هوا بطور مداوم و متناوب استفاده شود
- در نهايت بخش خارجي پيپت ها با پارچه تميز خشك شود
- براي پيپت هايي كه براي مايعات پروتئين‌دار مانند خون استفاده شده، بهتر است آن‌ها را در مدت زمان كم در محلول غليظ هيدروكسيد سديم قرار داد.
- پيپت‌هایی كه در تهيه رنگ استفاده می‌شوند نيز بايد با كلريدريک اسيد شسته شوند.
۵- دستورالعمل ضد عفونی و استريل كردن وسايل شيشه‌ای
تمامي وسايل آلوده را حداقل به مدت ۳۰ دقيقه در محلول حاوی كلر با رقت ۱/۱۰ قرار داده و بعد آن‌ها در فور با حرارت ۱۶۰-۱۸۰ درجه سانتي گراد حداقل بمدت ۲ ساعت قرار گيرند.
۷- دستورالعمل اسيد شوئی وسايل
وسايل را بمدت يک روز در محلول كلريدريک اسيد ۱۲ نرمال با رقت ۱/۳ قرار داده سپس با آب مقطر حداقل سه بار آب كشی شود.
واژه‌نامه:
| Standard Operating Procedures | [۱] |
۱- WHO (2006) Biorisk management Laboratory biosecurity guidance
۲- United Nations Environment Programme. Convention on Biological Diversity. Cartagena Protocol on Biosafety
۳- Statement on the consideration of biodefence and biosecurity. Nature, 2003:421:771
۴- International Health Regulations. World Health Assembly resolution WHA58.3, May 2005
۵- Chosewood L.C. and Wilson D. E. (2007) Biosafety in Microbiological and Biomedical Laboratories, Fifth Edition. DCD and NIH Publication
۶- Sundelius B, Grnِvall J. Strategic dilemmas of biosecurity in the European Union. Biosecurit and bioterrorism: biodefense strategy, practice, and science, 2004, 2(1):17-23
۷- Global public health response to natural occurrence, accidental release or deliberate use of biological and chemical agents or radionuclear material that affect health. World Health Assembly resolution WHA55.16, May 2002
