روز ملی انتقال خون: اهدای پلاکت، نجات بیماران بیش‌تر

در ۹ام مرداد ماه سال ۱۳۵۳، سازمانی به نام سازمان ملی انتقال خون و با هدف بهبود وضعیت نابه‌سامان انتقال خون و هم‌چنین افزایش آگاهی نسبت به اهمیت اهدای خون در ایران، تاسیس شد. هر ساله، سالروز تاسیس این سازمان با نام روز انتقال خون، در کشور برگزار می‌شود. این روز فرصتی‌است تا سازمان ملی انتقال خون و ارگان‌های مرتبط با آن، با همیاری هم‌میهنان عزیز اقداماتی مفید و موثر برای نجات جان هم‌نوعان خود انجام دهند. در واقع، تامین خون و فرآورده‌های خونی سالم و رایگان، ترویج فرهنگ اهدای خون و تاکید بر اهمیت این امر در نجات جان افراد، جزء اهداف اصلی برگزاری این روز هستند.

هر ثانیه، یک نفر بر روی کره‌ی زمین برای ادامه‌ی حیات خود به خون و فرآورده‌های خونی نیاز دارد. علاوه‌بر این سالانه در سراسر جهان حدود ۳۳% مردم تحت شرایطی قرار می‌گیرند که به انتقال خون نیاز پیدا خواهندکرد. علی‌رغم متفاوت بودن این دلایل، نیاز به خون سالم، همواره روبه افزایش است. روزانه، بیماران بسیاری به خون و یا فرآورده‌های خونی نیاز دارند تا با سرطان، هموفیلی و بیماری‌های مزمن دیگری مانند آن مبارزه کنند. همچنین اهدای خون می‌تواند جان بیمارانی که تحت عمل‌های جراحی قرار می‌گیرند، مصدومانی که دچار تصادفات و حوادث طبیعی شدند، بیمارانی که به اختلالات خونی و مغز استخوان دچار هستند و قربانیان تروما را نیز نجات دهد و تمامی این مسائل بر اهمیت اهدای خون سالم و بدون چشم‌داشت می‌افزاید.

وجود روز جهانی اهداکنندگان خون که سالیانه در روز ۱۴‌ام ماه ژوئن (مصادف با ۲۴ خردادماه) در تمامی کشورها برگزار می‌شود، نیز حاکی از آن است که انتقال خون، یک ضرورت جهانی‌ است.

طبق آمارهای ارائه شده توسط سازمان بهداشت جهانی (^[۱]WHO) ، حدود ۱۷۷ میلیون واحد خون در سال ۲۰۱۸ اهدا شده است که خوش‌بختانه حدود ۲ میلیون و صد هزار واحد خونی، سهم کشور عزیزمان بوده است [۱].

معمولا، اکثر افراد، اهدای خون را تنها به شیوه‌ی اهدای خون کامل^[۲] می‌شناسند. اما با پیشرفت‌های علم پزشکی، امروزه فرآورده‌های خونی نیز قابل اهدا هستند. از مهم‌ترین فرآورده‌های خونی قابل اهدا، می‌توان به پلاکت و پلاسما اشاره کرد. اهدای پلاکت و پلاسما می‌تواند حیات‌بخش بیماران هموفیلی یا سرطانی باشند زیرا عموما این افراد به حجم بالایی از این فرآورده‌های خونی نیازمندند. خوشبختانه امروزه در سراسر ایران، مراکزی تحت نظارت سازمان ملی انتقال خون وجود دارند که علاوه‌بر اهدای خون کامل، اهدای پلاکت و پلاسما نیز در آن‌ها صورت می‌گیرد.

به مناسبت روز ملی انتقال خون، ضمن معرفی سازمان انتقال خون ایران و دستاوردهای آن، اطلاعاتی نیز در رابطه با اهدای پلاکت، برای شما آماده کرده‌ایم. در ادامه با ما همراه باشید.

نگاهی اجمالی بر سازمان انتقال خون ایران و دستاوردهای آن

سال‌های زیادی است که فواید درمانی خون شناخته شده‌اند و با توجه به پیشرفت‌های روزافزون علم‌پزشکی، انتقال خون جایگاه مهمی را در پزشکی به خود اختصاص داده است. اوایل قرن بیستم را می‌توان نقطه‌ی عطفی در توسعه‌ی علم انتقال خون در نظر گرفت. در این زمان علاوه‌بر تلاش‌هایی که جهت انتقال خون در جهان صورت می‌گرفت، کشور ایران نیز درصدد پیشرفت و گسترش این امر مهم بود و در نهایت در ۹ام مرداد ماه سال ۱۳۵۳، سازمانی به نام سازمان ملی انتقال خون در ایران تاسیس شد.

سرانجام در سال ۱۳۵۳ و با اقدامات و تلاش‌های موثر پروفسور فریدون علا، سازمان انتقال خون ملی ایران به‌طور رسمی تاسیس گردید و تا سال ۱۳۵۹، مدیریت این سازمان نیز بر عهده‌ی ایشان بود.

از جمله دستاوردهای این سازمان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

• در گذشته تنها افراد محروم جامعه، اقدام به اهدای خون می‌کردند اما با تاسیس سازمان ملی انتقال خون در نهم مرداد و برگزاری هر ساله‌ی روز ملی انتقال خون، بر میزان اهداکنندگان داوطلب بدون چشم‌داشت افزوده شد.
• این سازمان علاوه‌بر معرفی طب انتقال خون به‌عنوان یک تخصص پزشکی، به تعلیم و آموزش کارشناسان و متخصصان این رشته نیز پرداخته است.
• راه‌اندازی اولین تیم سیار جمع‌آوری خون و فرآورده‌های خونی در تهران و سایر کلان شهرها و همچنین تاسیس مراکز منطقه‌ای و استانی نیز جز اقدامات مفید این سازمان بوده ‌است.
• از دیگر دستاوردهای این سازمان می‌توان به نشر مقالات علمی در مورد طب و تخصص انتقال خون اشاره کرد.
• همچنین از تولید محصولات خونی مانند خون یخ زده و فاکتور هشت توسط این سازمان نیز نباید چشم‌پوشی شود [۲].

اهدای خون = اهدای زندگی

انتقال خون یک عمل حیاتی برای نجات جان بیماران است. در واقع انتقال خون را می‌توان روند گرفتن خون و فرآورده‌های خونی از شخص اهدا کننده و تزریق آن به بدن شخص بیمار تعریف کرد. خون اهدا شده پس از انجام آزمایشات غربالگری جهت اطمینان از سلامت آن و تایید پزشک، به بدن بیمار تزریق خواهد شد. انتقال خون یک جایگزین مناسب برای شرایطی است که بدن فرد به هر دلیلی خون خود را از دست داده و یا به‌طور مناسب قادر به تولید فرآورده‌های خونی کافی نیست.

عموما افرادی که به آنمی، بیماری‌ سلول داسی شکل^[۳]، هموفیلی، اختلالات خون‌ریزی‌دهنده^[۴] و یا سرطان مبتلا هستند، به انتقال خون نیاز پیدا خواهند کرد.

به‌طور مثال، ابتلا به بیماری هموفیلی یکی از دلایلی است که باعث می‌شود تا افراد به تزریق خون نیاز پیدا کنند.

بیماران مبتلا به هموفیلی به دلیل نبود پروتئین‌هایی در خون که به فاکتور انعقادی مشهور هستند، دچار خون‌ریزی‌های مداوم می‌شوند. این بیماری عموما ارثی بوده و باعث بروز مشکلاتی جدی مانند بیماری‌های مزمن مفصلی و خون‌ریزی‌های داخلی و خارجی می‌شود. متاسفانه هموفیلی با ایجاد خون‌ریزی‌های خودبه‌خودی در مغز، جزء شایع‌ترین علل مرگ، به ویژه در کودکان است. تزریق خون به بیماران هموفیلی باعث می‌شود تا میزان فاکتورهای انعقادی خون آن‌ها افزایش یابد و از بروز خون‌ریزی‌های مداوم که حتی بدون آسیب دیدگی ایجاد می‌شوند جلوگیری شود. در واقع انتقال خون، تنها راه درمان و کنترل این بیماری در افراد است.

 علاوه‌بر این، هر لحظه در سراسر جهان اتفاقاتی رخ می‌دهد که باعث می‌شود افراد بسیاری با از دست دادن خون خود، در معرض خطر مرگ قرار گیرند. مصدومیت در سوانح رانندگی، آتش‌سوزی و سوختگی‌های شدید و حوادث طبیعی جز این موارد هستند. به‌طور کلی بروز هرگونه جراحت و آسیب در فرد توسط عوامل خارجی، تروما نام دارد و این مسئله یکی از بارزترین علل مرگ و میر در جهان محسوب می‌شود. قربانیان تروما به‌طور قطع برای زنده‌ماندن به تزریق خون و فرآورده‌های آن نیاز خواهند داشت.

همان‌طور که ممکن است بدانید خون از دو بخش پلاسما و اجزای خونی مانند گلبول قرمز، گلبول سفید و پلاکت تشکیل شده است. انتقال خون کامل، در واقع به این معنا است که خونی که به بیمار منتقل می‌شود حاوی تمام این اجزا است. اما نکته‌ای که باید در نظر گرفته شود این است که علی‌رغم تصورات، می‌توان پلاسما و سایر اجزای خون مانند پلاکت را نیز به ‌صورت جداگانه اهدا نمود. انتقال گلبول‌های قرمز معمولا در مواردی انجام می‌شود که بیمار تحت عمل‌های جراحی سختی قرار گرفته و به‌همین دلیل خون زیادی را از دست داده است. انتقال گلبول قرمز در بهبود سلامت افرادی که به سرطان، تالاسمی یا بیماری‌های خونی مبتلا هستند نیز موثر است. پلاسما قسمت مایع خون است که شامل پروتئین‌ها و فاکتورهای انعقادی می‌شود. اهدای پلاسما به افرادی که دچار اختلالات خون‌ریزی هستند (مانند بیماران هموفیلی) کمک شایانی می‌کند. پلاکت‌ها نیز اجزای بسیار ریزی هستند که در روند انعقاد خون موثرند. اهدای پلاکت در نجات جان افرادی که به سرطان مبتلا هستند و یا بیمارانی که تحت پیوند مغز استخوان قرار دارند، بیماران مبتلا به ایدز و بیماری خودایمنی پلاکتی، مصدومان حوادث و سوختگی‌ها و یا افرادی که تحت جراحی‌های بزرگ و عمل قلب باز قرار می‌گیرند موثر بوده و در روند بهبود آن‌ها بسیار حیاتی است.

درباره‌ی اهدای پلاکت بیش‌تر بدانیم

همان‌طور که گفته شد پلاکت‌ها نقشی اساسی در روند انعقاد خون دارند و در صورت بروز آسیب و جراحت در بدن، با چسبیدن به‌هم، باعث قطع شدن خون‌ریزی در محل آسیب دیدگی ‌می‌شوند. عواملی مثل مصرف برخی داروها و یا انجام روش‌های شیمی‌درمانی و یا پرتودرمانی باعث می‌شود میزان پلاکت خون در بدن بیماران کاهش یابد. عموما افرادی که با سرطان، کم خونی آپلاستیک^[۵]، بیماری ایدز، بزرگی طحال، بیماری خود ایمنی پلاکتی و انعقاد داخل عروق دست‌وپنجه نرم می‌کنند و یا تحت جراحی‌های سنگین و عمل قلب باز، پیوند عضو و یا مغز استخوان قرار گرفته‌اند به پلاکت نیاز دارند.

این اجزای خون را می‌توان از طریق اهدای خون کامل به بدن بیماران نیازمند منتقل کرد. این روش که انتقال پلاکت رندوم نام دارد، باعث انتقال یک واحد پلاکت به بیمار به ازای اهدای هر واحد خون می‌شود. این در صورتی ا‌ست که بیماران ذکر شده عموما طی روند درمان به مقادیر بسیار بیش‌تری پلاکت نیازمندند. به‌طور مثال بدن هر بیمار سرطانی، به ازای هر سه روز، حدود هشت واحد پلاکت نیاز دارد. نکته‌ی حائز اهمیت دیگری که به‌وجود می‌آید، امکان بروز حساسیت و بیماری‌های عفونی در بدن بیمار است زیرا پلاکت‌ منتقل شده به بدن این شخص، عموما از بدن چند فرد اهداکننده گرفته شده است.

نکته‌ی دیگری که باعث افزایش تاکید در اهدای پلاکت می‌شود این است که عمر پلاکت‌ها بسیار کوتاه بوده و پس از ۵ روز از بین می‌روند بنابراین لازم است تا هم‌میهنان عزیز برای نجات جان بیماران، به‌صورت مداوم این عمل انسانی را انجام دهند.

در کنار این روش، اهدای پلاسمای خون نیز به روش پلاسما فرزیس ممکن است. در این روش پلاسمای مورد نیاز برای جایگزینی با پلاسمای بیمار، از کیفیت بسیار بالاتری نسبت به پلاسمای اهدا شده توسط خون کامل برخوردار است. این پلاسما علاوه‌بر تزریق به بدن بیمار، در تولید و توسعه‌ی داروهای مشتق از پلاسما نیز مفید است. در روش اهدای پلاسما فرزیس نیز شخص اهداکننده پس از ۴۸ ساعت قادر به اهدای مجدد خواهد بود. این پلاسما در همان ساعات اولیه منجمد می‌شود تا فاکتورهای انعقادی موجود در آن حفظ شوند که با نام پلاسمای تازه منجمد (^[۷]FFP)  شناخته می‌شود.

اهدای پلاسما عموما یک روند کاملا ایمن و بی‌خطر است اما ممکن است عوارض جانبی‌ بسیار خفیفی مانند کم شدن آب بدن و یا ضعف را به دنبال داشته باشد.

فواید اهدای پلاکت و خون کامل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد

• کشف بیماری‌های نهفته در اهداکنندگان: در مرحله‌ی اول اهدای خون، هر شخص اهداکننده مورد ارزیابی کامل قرار می‌گیرد و میزان آهن بدن، فشار خون و نبض او بررسی می‌شود. علاوه‌بر این، خون شخص اهداکننده به‌طور کامل آزمایش می‌شود تا امکان مبتلا بودن به بیماری‌هایی نظیر هپاتیت و ایدز (یا وجود HIV در خون فرد) مشخص گردد.

• کاهش خطر ابتلا به مشکلات قلبی و عروقی و جلوگیری از بروز سرطان: با اهدای خون، میزان آهن ذخیره شده در بدن کاهش می‌یابد. وجود مقادیر زیادی از آهن انباشته شده در بدن باعث می‌شود تا امکان بروز سکته‌ی قلبی و یا بیماری سرطان در افراد افزایش پیدا کند.

• کمک به کاهش وزن بدن: هر فرد با هر بار اهدای خون حدود ۶۵۰ کالری می‌سوزاند زیرا بدن پس از انجام این فرآیند، نیاز به ذخیره‌ی مجدد سلول‌های خونی دارد.
• کاهش کلسترول خون
• ایجاد حس رضایت و آرامش روانی برای اهداکننده از طریق نجات جان انسان‌ها

چه افرادی مجاز به اهدای پلاکت خون خود هستند؟

شرایط اهدای پلاکت، کاملا مشابه با شرایط اهدای خون کامل است و هر شخصی که مجاز به اهدای خون باشد، می‌تواند پلاکت خود را نیز اهدا کند.

لازم است توجه شود که افرادی که دست به این عمل زندگی‌بخش می‌زنند باید از وضعیت سلامتی مناسبی برخوردار باشند.

سن قابل قبول برای اهدای پلاکت و خون کامل بین ۱۸ الی ۶۰ سال است. البته در برخی کشورها، اهداکنندگان دائمی خون، تا پنج سال پس از سن ۶۰ سالگی (پس از سن تایید شده) نیز می‌توانند خون و فرآورده‌های آن را اهدا کنند. وزن افراد نیز باید بالای ۵۰ کیلوگرم باشد.

به‌علاوه افرادی که دچار کم‌خونی و بیماری‌های قابل انتقال از طریق خون هستند (مانند هپاتیت و ایدز) و یا مواد مخدر و الکل مصرف می‌کنند، نمی‌توانند جز اهداکنندگان این ماده‌ی حیاتی باشند. موارد دیگری مانند ابتلا به سرماخوردگی، آنفلانزا و سایر بیماری‌های عفونی، پیرسینگ و یا خالکوبی بدن، انجام جراحی و یا قرار گرفتن تحت معالجه‌ی دندان‌پزشک نیز می‌توانند روند اهدای پلاکت و خون کامل را دچار محدودیت‌هایی سازد.

آیا از نکاتی که قبل یا پس از اهدای خون لازم است رعایت شود اطلاع دارید؟

رعایت موارد زیر قبل از اهدای خون می‌تواند بسیار مفید واقع شود.

• قبل از اهدای خون از غذاهایی که منبع غنی آهن هستند مانند گوشت قرمز، جگر، لوبیا و غیره استفاده کنید.
• حتما میزان آب بیش‌تری نسبت به روزهای عادی مصرف کنید و از مصرف نوشیدنی‌های حاوی کافئین که ادرارآور هستند خودداری کنید.
• از خوردن غذاهای چرب قبل از اهدای خون بپرهیزید زیرا چربی موجود در این غذاها ممکن است روند غربالگری خون را دچار مشکل کند و باعث شود خون اهدا شده کاملا دور ریخته شود.
• توجه کنید که پیش از اهدای پلاکت و خون کامل، مصرف داروهای ضد التهابی و مسکن و آسپرین باید به مدت چند روز متوقف شود.
• شب را در آرامش کامل سپری کنید.

رعایت نکات زیر پس از اهدای خون به فرد اهداکننده کمک شایانی خواهد کرد.

• پس از انجام روند اهدای خون، به مدت ۱۵ دقیقه در محل استراحت کنید و نوشدنی یا خوراکی‌هایی که به شما داده می‌شود را مصرف کنید.
• پس از اهدای خون حتما مایعات بیش‌تری مصرف کنید و غذاهای سالم میل کنید.
• از انجام فعالیت‌های شدید فیزیکی خودداری کرده و به دستی که از آن خون گرفته شده است فشار زیادی اعمال نکنید.
• از کشیدن سیگار و مصرف دخانیت تا یک ساعت پس از اهدای خون جدا خودداری کنید.
• اگر به ضعف و گیجی دچار شدید، به‌صورتی دراز بکشید که سر شما پایین‌تر از بدنتان قرار گیرد و یا با پرستاران در مورد مشکل خود صحبت کنید.

سخن پایانی

انتقال خون یکی از چالش‌هایی ‌است که هر ساله افراد و سازمان‌های بسیاری با آن روبه‌رو هستند. متاسفانه گسترش بیماری‌هایی همچون سرطان و بروز حوادث و سوانح مختلف، بدن افراد زیادی را با کمبود خون و فرآورده‌های آن مواجه کرده و خطری جدی برای جان آن‌ها محسوب می‌شود. این موارد بر ضرورت اهدای خون در جهان و همچنین کشور عزیزمان می‌افزایند. نکته‌ای اساسی که سعی کردیم در این مقاله به آن بپردازیم، وجود روش‌های نوین پزشکی برای اهدای فرآورده‌های خونی است. این روش‌ها دارای مزیت‌های بسیار بیش‌تری نسبت به اهدای خون کامل هستند. اهدای پلاکت یکی از بی‌خطرترین و در عین‌حال مهم‌ترین روش‌هایی‌ است که در نجات جان افراد زیادی موثر خواهد بود. اطلاع‌رسانی نسبت به این موضوع و تشویق هم میهنان عزیز به اهدای فرآورده‌های خونی، جزء مواردی‌ است که باید در روز ملی انتقال خون بر آن تاکید شود. امیدواریم که سهم خود را در ترویج اهدای فرآورده‌های خونی ارائه کرده باشیم.

واژه‌نامه