نکاتی برای تمیزکاری و نگهداری صحیح از میکروسکوپ (قسمت اول)

مقدمه

شما به عنوان یک فرد فعال در آزمایشگاه، احتمالا از میکروسکوپ استفاده کرده‌اید یا در دوران تحصیل خود حداقل یک بار کار با میکروسکوپ را تجربه کرده‌اید.

میکروسکوپ‌ها ابزارهای نوری پیچیده‌ و گران قیمتی هستند که در آزمایشگاه‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرند. برای آن که میکروسکوپ تصاویر دقیق و بی‌نقص از نمونه را نشان دهد، لازم است تمیزکاری و سرویس دوره‌ای آن به شکل صحیح و مرتب انجام شود. در صورت عدم انجام سرویس دوره‌ای در زمان مقرر و قرار گرفتن میکروسکوپ در معرض گرد و غبار، پرز، خاک و گرده، همچنین عدم حذف به موقع روغن ایمرسیون، ممکن است عملکرد نوری میکروسکوپ تحت تاثیر قرار بگیرد.

میکروسکوپ ها معمولا بین چند کاربر مشترک هستند. در صورتی که میکروسکوپ شما دائما توسط کاربران مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد، احتمال آلوده شدن آن به میکرو ارگانیسم‌ها وجود دارد. حتی اگر بعد از هربار استفاده، آن را با یک محافظ یا کاور بپوشانید. برخی از این آلودگی‌ها به طور اجتناب‌ناپذیری از محیط و برخی دیگر از کاربران نشات می‌گیرد. (آلودگی ممکن است در نواحی که به طور مکرر با دست‌ لمس می‌شوند، مناطقی که با مژه‌ها برخورد دارند و حتی نواحی که در معرض رطوبت ناشی از تنفس قرار دارند، وجود داشته باشد.)

بنابراین احتمال آلوده شدن میکروسکوپ‌ به میکروارگانیسم‌ها وجود دارد. این میکروارگانیسم‌ها می‌توانند به همراه نمونه مورد بررسی در میکروسکوپ مشاهده شوند.

در این قسمت از مقاله قصد داریم روش‌ها و توصیه‌های عمومی در رابطه با ضدعفونی کردن سطوح را ذکر کنیم. علت تار شدن تصاویر، همیشه آلودگی میکروسکوپ نیست. به همین دلیل در این مقاله قصد داریم ابتدا مروری اجمالی بر دلایل تاری تصویر در میکروسکوپ داشته باشیم، سپس آلوده شدن سطوح میکروسکوپ که یکی از دلایل تاری تصویر است را بیان کنیم اما پیش از هر چیز لازم است به مطالبی از قبیل ایمنی در استفاده از میکروسکوپ، پیش‌گیری از خطرات احتمالی، تشخیص سطوح نوری آلوده و … اشاره‌ای داشته باشیم.

دلایل تاری تصویر در میکروسکوپ

همیشه تاری تصویر به دلیل وجود آلودگی نیست. استفاده از یک عدسی شیئی با دیافراگم عددی بزرگ^[1] همراه یک کاور اسلیپ با ضخامت نامناسب، می‌تواند باعث تار شدن تصویر (انحراف کروی) شود. عدسی شیئی خشک با دیافراگم عددی بالا به‌طور معمول دارای یک correction collar است که انحرافات کروی ایجاد شده را تصحیح می‌کند. بسیاری از عدسی‌های ایمرسیون دقیق^[2] نیز برای نشان دادن تصاویر صحیح، نیاز به کاور اسلیپ مخصوص با ضخامت 170 میکرومتر دارند. عدسی‌های شیئی ایمرسیون فقط باید در ترکیب با یک روغن ایمرسیون بدون حباب مورد استفاده قرار گیرند.

 اگرچه ویسکوزیته روغن ایمرسیون باعث می‌شود که نتواند به سرعت جابه‌جا شود و به قسمت‌های دیگر دستگاه نفوذ کند اما اگر این روغن به موقع پاک نشود و روی میکروسکوپ جمع شود، نیروی جاذبه و نیروی مویینگی باعث حرکت روغن به سمت ساختارهای داخلی دستگاه می‌شود و حتی ممکن است روغن وارد عدسی‌های شیئی شود. این موضوع شاید به سادگی قابل مشاهده نباشد و تا زمانی که مشکلات جدی برای اجزای نوری و مکانیکی دستگاه به وجود نیامده باشد و نیاز به سرویس و تعمیرات دستگاه نباشد، متوجه آن نشوید.

استفاده گاه به گاه از انیزول^[3] و آمین آروماتیک به عنوان یک مایع ایمرسیون، منجر به از دست دادن وضوح (Sharpness) و تفکیک‌پذیری (Contrast) تصویر می‌شود. انیزول می‌تواند به سیمان‌های موجود در عدسی‌های جلویی (مخصوصا در عدسی‌های شیئی قدیمی‌تر) آسیب برساند و نباید از آن استفاده شود. از دیگر دلایل تاری تصویر وجود آلودگی در میکروسکوپ است که در ادامه مطلب به آن خواهیم پرداخت.

1- ایمنی و پیش‌گیری از خطرات احتمالی

عدم رعایت دستورالعمل‌های ایمنی ممکن است جراحات و خسارات مالی را به دنبال داشته باشد. به همین دلیل در این بخش سعی داریم خلاصه‌ای از خطرات و توصیه‌های ایمنی برای استفاده از میکروسکوپ را بیان کنیم.

1-1- خطرات بیولوژیکی: عوامل و مواد بیولوژیکی ممکن است برای سلامت انسان و سایر موجودات زنده به عنوان یک خطر محسوب شوند. به همین دلیل یک لیست از اسامی مواد بیولوژیکی خطرناک تهیه کنید و حین کار با میکروسکوپ آن را مورد استفاده قرار دهید.

2-1- خطرات آلودگی‌ها: میکروسکوپ و اجزای سازنده آن در تماس با مواد و نمونه‌های مختلف قرار می‌گیرند که بعضی از آن‌ها برای سلامت انسان و محیط زیست خطرناک محسوب می‌شوند. جهت جلوگیری از انتقال آلودگی به وسیله میکروسکوپ به موارد زیر عمل کنید:

• اطمینان حاصل کنید که سیستم میکروسکوپ با مواد خطرناک در تماس نبوده است. قبل از استفاده از میکروسکوپ لازم است آن را تمیز کرده و سپس ضدعفونی کنید.
• هرکدام از اجزای میکروسکوپ را جداگانه بررسی کنید و در صورت لزوم با دقت آن‌ها را تمیز کنید. قسمت‌های آلوده را که برای تمیز کردن آن‌ها احتیاج به مواد خاصی دارید را به طور واضح مشخص کنید.
• حین استفاده از میکروسکوپ از دستکش استفاده کنید.

3-1- خطر انتقال عفونت‌ها: تماس مستقیم با چشمی میکروسکوپ یکی از راه‌های انتقال عفونت‌های باکتریایی و ویروسی است. با استفاده از چشمی‌های شخصی، می‌توان احتمال انتقال عفونت را تا حد زیادی کاهش داد.

به طور کلی برای جلوگیری از انتقال عفونت‌های مختلف، از تجهیزات حفاظت فردی (PPE) استفاده کنید. به عنوان مثال توصیه می‌شود حین کار با میکروسکوپ و تمیز کردن آن از دستکش استفاده کنید و مرتباً آن‌ها را تعویض کنید تا خطر انتقال آلودگی به حداقل برسد.

4-1- تحریک چشم، پوست و دستگاه تنفسی: قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی و آئروسل‌های حاصل از آن‌، باعث تحریک چشم، پوست و دستگاه تنفسی می‌شود. به همین دلیل لازم است از تجهیزات حفاظت فردی (PPE) مناسب استفاده کنید.

5-1- خطرات ضدعفونی کننده‌ها: ضدعفونی کننده‌ها با وجود داشتن فواید بسیار، در صورت استفاده نادرست، خطراتی را برای کاربر به همراه دارند. در ادامه چند نمونه از نکاتی که لازم است حین استفاده از ضدعفونی کننده‌ها رعایت کنید را بیان می‌کنیم:

• از وجود تهویه مناسب در محیط‌های بسته اطمینان حاصل کنید. در صورت تهویه نامناسب، از تجهیزات تنفسی استفاده کنید. بعد از ضدعفونی کردن اجزای مختلف میکروسکوپ، اجازه دهید تا مواد ضدعفونی کننده (مخصوصا مواد ضدعفونی کننده روی چشمی‌ها) به طور کامل خشک شوند.
• جهت جلوگیری از استنشاق بخارات سمی حین استفاده از مواد ضدعفونی کننده از ماسک استفاده کنید.
• از خوردن، آشامیدن یا سیگار کشیدن بپرهیزید.
• از تماس مستقیم پوست و چشم‌ها با مواد ضدعفونی کننده جلوگیری کنید چنانچه این مواد روی لباس شما ریخت، سریعا لباستان را عوض کنید و پیش از استفاده مجدد از لباس، نسبت به زدودن آلودگی آن اقدام کنید.
• مواد ضدعفونی کننده را از نور مستقیم خورشید دور نگه‌دارید.
• تمام مواد ضدعفونی کننده باید مطابق با مقررات بهداشت و ایمنی مورد استفاده قرار گرفته و به شکل صحیح دفع یا بازیافت شوند.
• تمام دستورالعمل‌ها و الزامات ایمنی در برگه اطلاعات ایمنی مواد ضدعفونی‌کننده، نوشته شده است. لازم است پیش از استفاده از ضدعفونی کننده‌ها برگه‌های مربوطه را به طور کامل مطالعه فرمایید.
• ضدعفونی کننده‌ها را در جای خنک و خشک و دور از دسترس کودکان نگه‌دارید.
• ضدعفونی کننده‌های تاریخ مصرف گذشته را دور بریزید.

2- اجزای میکروسکوپ آزمایشگاهی

نظافت میکروسکوپ بسته به اینکه کدام قطعات آلوده شده باشند، متفاوت است. گاهی اوقات نیز کاربر اجازه‌ی نظافت برخی قسمت‌های میکروسکوپ را ندارد و لازم است تجهیز جهت سرویس به نمایندگی‌های مجاز و مورد تایید تولیدکننده ارسال شود. به همین دلیل جهت نظافت صحیح میکروسکوپ و جلوگیری از آسیب دیدن قطعات، ابتدا باید با اجزای مختلف یک میکروسکوپ آشنا باشیم. اجزای میکروسکوپ به 2 دسته تقسیم‌بندی می‌شوند:

الف) اجزاء نوری

ب) اجزاء مکانیکی

2-1- اجزا و سطوح نوری (Optical Surfaces):

سطوح نوری یک میکروسکوپ منبع نور و تمام اجزایی که باعث انعکاس و شکست نور می‌شوند را در بر می‌گیرند. از جمله سطوح نوری میکروسکوپ می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• فیلتر رنگی برای تصحیح نور
• دیافراگم برای کنترل نور (کم و زیاد کردن نور برای ایجاد وضوح بیش‌تر)
• عدسی‌ها
• لنز کندانسور
• پیچ کندانسور
• پیچ تنظیم دیافراگم

2-2- اجزای مکانیکی (mechanical components):

اجزای مکانیکی، همانطور که از نامشان پیداست، قطعاتی مانند دسته، پایه، لوله‌های چشمی، صفحه گردان و … هستند که برای اغلب برای جابه‌جا کردن میکروسکوپ از مکانی به مکان دیگر و یا تنظیم قطعات نوری به کار می‌روند.

برای آشنایی با اجزای یک میکروسکوپ می‌توانید به شکل 1 مراجعه کنید.

3- کدام سطوح میکروسکوپ بیش‌تر در معرض آلودگی قرار دارد؟

لیست بخش‌هایی از میکروسکوپ (مناطق بحرانی) که ممکن است بیش‌تر در معرض آلودگی باشند را در زیر آورده‌ایم:

• سطوح خارجی عدسی‌های شیئی
• سنسور دوربین و پوشش محافظ شیشه‌ای آن
• دو سطح داخلی و خارجی کاور اسلیپ (Cover slip) (سطوح کاور اسلیپ)
• سطح لام
• سطح نوری آداپتور دوربین
• سطح لنز واقع در بالای کندانسور
• سطوح خارجی و داخلی چشمی، همچنین سطح بالایی رتیکول
• هرگونه پوشش محافظ شیشه‌ که دارای روزنه‌هایی برای عبور نور می‌باشد
• سایر سطوح شیشه‌ای که در مسیر نور قرار دارند مانند: لامپ‌های هالوژن، لامپ‌های قوسی با فشار بالا، فیلترهای فلوئورسانس و تقسیم پرتو، لنزهای متمرکز کننده نور یا فیلترهای تفکیک‌پذیری (Contrast) و گرما

تا این قسمت به ذکر موارد ایمنی حین استفاده از میکروسکوپ، اجزای میکروسکوپ آزمایشگاهی و نحوه تشخیص آلودگی‌ها روی سطوح مختلف پرداختیم حال قصد داریم به بررسی انواع آلودگی‌هایی که ممکن است میکروسکوپ را تحت تاثیر قرار دهد، بپردازیم:

4- انواع آلودگی‌ها

میان آلودگی‌های حاصل از ذرات گرد و غبار (مانند خرده شیشه‌های ایجاد شده از لام‌ها) و سایر آلودگی‌ها (مانند روغن‌های ایمرسیون خشک شده روی لنزها) در میکروسکوپ تفاوت وجود دارد. گرد و غبار روی سطوح نوری راحت‌تر از سایر آلودگی‌ها پاک می‌شوند چون کم‌تر به سطوح می‌چسبند در حالی که برای برطرف کردن آلودگی‌های دیگر ممکن است به آب یا حلال‌های آلی^[4] دیگر نیاز داشته باشید.

آلودگی‌های احتمالی میکروسکوپ را می‌توان به گروه‌های زیر تقسیم‌بندی کرد:

4-1- آلودگی‌های غبار مانند (مثل خرده شیشه‌های تولید شده از لام‌ها-پوسته‌های ایجاد شده از پوست دست کاربران-الیاف و کرک‌های لباس-گرده ایجاد شده از گیاهان و گل‌ها در بهار و تابستان)

نحوه تمیز کردن باقی مانده‌های سست مانند ذرات گرد و غبار، روی سطوح:

• محل آلودگی را تشخیص دهید
• ذرات گرد و غبار را با یک دستگاه دمنده، گرد و غبار^[5] یا یک برس نرم^[6] (که برای همین منظور طراحی شده است) پاک کنید. (برای مطالعه اطلاعات بیش‌تر به مقاله نکاتی برای تمیزکاری و نگهداری صحیح از میکروسکوپ (قسمت دوم) مراجعه کنید)

4-2- سایر آلودگی‌ها (مثل مایعات ریخته شده روی میکروسکوپ-روغن‌های ایمرسیون خشک شده-محلول‌های کشت-بقایای حاصل از تمیزکاری نامناسب میکروسکوپ-اثر انگشت-چربی‌های حاصل از مواد روغنی-مواد خشک شده روی میکروسکوپ)

نحوه تمیز کردن آلودگی‌های محلول در آب که ممکن است برای حذف آن‌ها به حلال‌های آلی^[7] نیاز داشته باشید:

• محل آلودگی را تشخیص دهید.
• مواد پاک کننده و روش‌های پاکسازی سطوح مختلف را بررسی کنید.
• با حداقل حلال‌‌های تهاجمی^[8] شروع کنید. برای مطالعه اطلاعات بیش‌تر به مقاله نکاتی برای تمیزکاری و نگهداری صحیح از میکروسکوپ (قسمت دوم) مراجعه کنید)

4-3- آلودگی‌های میکروبی (از جمله باکتری‌ها، قارچ‌ها و ویروس‌ها)

نحوه تمیز کردن آلودگی‌هایی که با چشم غیر مسلح مشهود نیست:

سطوح لمس شده را مرتبا ضدعفونی کنید. (برای مطالعه اطلاعات بیش‌تر به مقاله نکاتی برای تمیزکاری و نگهداری صحیح از میکروسکوپ (قسمت دوم) مراجعه کنید)

5- تشخیص محل آلودگی

توانایی تشخیص تصاویر باکیفیت و تصاویر نامناسب، به کاربر این امکان را می‌دهد که اجزای نوری آلوده را شناسایی کند. به عبارت دیگر اگر کاربر بتواند تصویری که دارای بهترین وضوح و کنتراست است را نسبت به تصویری که دارای ذرات آلوده می‌باشد تشخیص دهد، به راحتی می‌تواند محل آلودگی میکروسکوپ را تعیین کند. در نتیجه اگر وضوح (Sharpness) یا تفکیک‌پذیری (Contrast) تصویر مناسب نباشد احتمال آلوده بودن سطوح نوری میکروسکوپ، زیاد است.

برای سالم نگه‌داشتن میکروسکوپ و مشاهده تصاویر بی‌نقص، لازم است لنزها همواره تمیز باشند. هرچه آلودگی به عدسی یا سنسور دوربین نزدیک‌تر باشد، تاثیر آن روی تصاویر زنده یا تصاویر ثبت شده بیش‌تر است. اما چگونه می‌توان فهمید که منشا این آلودگی از کجا است؟ چگونه می‌توان تشخیص داد که عدسی‌های شیئی و چشمی آلوده شده‌اند یا دوربین و سنسور آن؟ از طرفی آلودگی‌ها ممکن است در نمونه وجود داشته باشند اما چگونه می‌توان این موضوع را تشخیص داد؟ برخی از سطوح نوری نسبت به دیگر سطوح در مقابل آلودگی‌ از حساسیت بالاتری برخوردارند.

هرچه کیفیت اجزای نوری مانند لنز کندانسور، لنز‌های متمرکز کننده نور روی نمونه و لنزهای رله بالاتر باشد، لکه‌های آلودگی بیش‌تر تداخل ایجاد کرده و باعث به وجود آمدن نویز نوری می‌شوند به همین دلیل قبل از هر بار استفاده، عدسی‌های شیئی جلویی را از نظر تمیز بودن بررسی کنید.

برای عدسی‌های شیئی خشک، هر چه فاصله میان نمونه و لنز کم‌تر باشد، احتمال آلودگی لنزهای جلویی با روغن ایمرسیون یا گرد و غبار بیش‌ترخواهد بود.

قبل و بعد از استفاده از روغن ایمرسیون باید لنز‌های جلویی را تمیز کنید تا آلودگی‌های آن از بین برود. (جهت اطلاعات بیش‌تر به مقاله ” نکاتی برای تمیزکاری و نگهداری صحیح از میکروسکوپ (قسمت دوم) ” مراجعه کنید)

مخلوط کردن روغن‌های ایمرسیون مختلف و مواد مشابه آن، می‌تواند منجر به تار شدن تصاویر شود. اگرچه استفاده از روغن ایمرسیون برای به حداکثر رساندن عملکرد نوری میکروسکوپ ضروری است، اما استفاده نادرست از آن یا عدم تمیزکاری روغن پس از هر بار استفاده، خود یک آلودگی محسوب می‌شود که در مقاله “نکاتی برای تمیزکاری و نگهداری صحیح از میکروسکوپ (قسمت دوم)” به آن می‌پردازیم. در ادامه جزئیات بیش‌تری را بررسی می‌کنیم:

تصاویر گرفته شده با میکروسکوپ‌های مجهز به دوربین‌های دیجیتال نیز ممکن است از کیفیت لازم برخوردار نباشند. این اختلال می‌تواند بر اثر عوامل مختلفی مانند تجمع آلودگی روی فیلترهای آداپتور دوربین یا محافظ‌های شیشه‌ای دوربین باشد. همچنین آلودگی‌ها ممکن است روی محافظ‌های حسگر دوربین میکروسکوپ (CCD) یا روی دوربین‌های (COMS) وجود داشته باشد.

دوربین‌های میکروسکوپ همیشه باید با نهایت دقت عمل کنند. به همین جهت لازم است تمیزکاری آن‌ها طبق توصیه‌های شرکت سازنده صورت گیرد و به شکل صحیح در برابر آلودگی محافظت شود. در عمل اگر لکه‌های تیره یا چیزی شبیه با آن در فوکوس تصاویر دیجیتال مشاهده شود، نمی‌توان گفت که آن‌ها حتما در صفحه نمونه هستند. به احتمال زیاد این آلودگی‌ها روی حسگر تصویر یا سطوح فیلتر مربوطه می‌باشد.

جهت یافتن محل آلودگی در میکروسکوپ موارد زیر را مطالعه فرمایید:

• ذرات آلودگی و خراشیدگی روی سطوح نوری را می‌توان با استفاده از چشمی و از طریق دیافراگم معکوس به صورت ماکروسکوپی مشاهده کرد.
• سطوح نوری آسیب دیده (ترک خورده، خراشیده شده، شکسته و …) هنگام جابه‌جایی شناسایی می‌شوند به طوری که این آلودگی‌ها به همراه سطوح آسیب دیده جابه‌جا می‌شوند.
• میکروسکوپ خود را با استفاده از روش Kohler مورد بررسی قرار دهید. هنگامی که کندانسور را به سمت بالا و پایین حرکت می‌دهید، لنز جلویی را کمی بچرخانید و آن را از نظر آلودگی بررسی کنید. (کندانسور چگونگی متمرکز شدن میکروسکوپ روی نمونه را بررسی می‌کند و به دلیل داشتن لنز، ترکیبی از اجزای نوری و مکانیکی به حساب می‌آید.)

• با حرکت دادن صفحه مکانیکی توسط پیچ‌های تنظیم، عدسی شیئی را روی لامل تنظیم کنید. سپس با حرکت دادن لام و کاوراسلیپ، آن‌ها را از نظر آلودگی بررسی کنید.
• عدسی‌های شیئی را به ترتیب بچرخانید و آن‌ها را از نظر آلودگی بررسی کنید.
  توجه: تار بودن تصویر می‌تواند ناشی از انحراف کروی عدسی‌ها یا کثیف بودن آن‌ها باشد. آلودگی‌های عدسی شیئی جلویی، با بررسی یک سطح کاملا روشن از طریق دیافراگم شیئی عقب، به راحتی قابل تشخیص است.

• بررسی ماکروسکوپی برای اطمینان از وجود گرد و غبار، آلودگی و خراش روی سطوح نوری، می‌تواند با استفاده از ذره بین (با بزرگنمایی 3 تا 6 برابر) یا از طریق دیافراگم معکوس به صورت یک چشمی انجام شود.
• دوربین‌ها را با دقت، کمی حول محورشان بچرخانید. اگر آلودگی داخل دوربین باشد، با حرکت دادن دوربین جابه‌جا نمی‌شود. سایر سطح نوری که تحت تاثیر آلودگی‌های مختلف قرار گرفته‌اند، هنگام حرکت دادن مولفه‌های نوری شناسایی می‌شوند به طوری که اگر گرد و غبار و آلودگی‌ روی آن وجود داشته باشد، آن گرد و غبار همراه سطح نوری حرکت می‌کند. اما دوربین میکروسکوپ از این قاعده مستثنی است. آلودگی دوربین معمولا از محافظ نوری سنسور است و با حرکت دادن دوربین جابه‌جا نمی‌شود.

6- تجهیزات مورد نیاز جهت تمیزکاری میکروسکوپ

در نظر داشته باشید که هدف از تمیز کردن میکروسکوپ، پاکسازی کامل گرد و غبار و آلودگی از روی سطوح است. به گونه‌ای که ماده‌ی پاک کننده بر روی سطوح باقی نماند. برای این کار تجهیزات زیر مورد نیاز است:

• سواب یا اپلیکاتورهای چوبی بلند و باریک که ترجیحا انعطاف‌پذیر نباشند. (برای ساختن سواب‌‌ به بخش “نحوه آماده‌سازی سواب برای تمیز کردن لنز و سطوح نوری“ مراجعه کنید)
• پنبه
• دستمال‌های نرم سلولزی که مخصوص نظافت سطوح نوری طراحی شده‌اند. دقت داشته باشید که اگر این دستمال‌ها به اندازه کافی نرم نباشند، ممکن است سطوح نوری و لنزها آسیب ببینند و دچار خراشیدگی شوند.
• پوآر یا دمنده
• آب مقطر
• محلول تازه تهیه شده از 5 تا 10 قطره مایع ظرف شویی در 10 میلی لیتر آب مقطر
• حلال برای از بین بردن آلودگی‌های روغنی. مانند: محلول‌های پاک کننده سطوح نوری (طرز تهیه: 85% اتر نفتی، 15% ایزوپروپانول)، اتر نفتی خالص (نقطه جوش کم‌تر از 44 درجه سانتی‌گراد) یا منحصرا برای تمیز کردن کاوراسلیپ، استون خالص.

7- مواد مورد نیاز برای تمیز کردن میکروسکوپ‌ها

یکی از مسائلی که در نگهداری از میکروسکوپ آزمایشگاهی باید همواره به خاطر داشت، نحوه صحیح نظافت و تمیزکاری این تجهیز است. در صورت تمیز نبودن مناطق حساس میکروسکوپ، عملکرد نوری تجهیز با اختلال مواجه شده و این مورد ممکن است منجر به بروز خطا در تشخیص شود.

 به همین دلیل در این مقاله قصد داریم تا مروری بر روش‌های مختلف نظافت میکروسکوپ، انواع مواد و ابزار تمیزکاری داشته باشیم.

در ادامه‌ی این مطلب موادی را بررسی خواهیم کرد که برای تمیز کردن سطوح نوری و اجزای مکانیکی میکروسکوپ مورد استفاده قرار می‌گیرند.

7-1- موادی که برای تمیزکاری سطوح مکانیکی به کار می‌روند:

میکروسکوپ‌ها ممکن است توسط مواد مختلفی آلوده شوند. (به طور مثاله گرد و غبار، روغن‌های ایمرسیون^[9]، مواد مختلف آزمایشگاهی و …) به همین دلیل نوع مواد پاک کننده، میزان غلظت آن‌ها و زمانی که لازم است تا مواد با سطوح میکروسکوپ در تماس باشند، بسته به نوع آلودگی متغیر خواهد بود. پیش از استفاده از هرگونه مواد پاک کننده، لازم است تا هم دستورالعمل استفاده از مواد و هم دفترچه راهنمای میکروسکوپ به دقت مطالعه شود.

در جدول 1 برخی از مواد ضدعفونی کننده برای تمیز کردن اجزای مکانیکی میکروسکوپ ذکر شده‌اند. اما جهت استفاده از هر ماده شیمیایی ابتدا لازم است به دفترچه راهنمای محصول مراجعه کنید.

لازم به ذکر است که اجزای نوری میکروسکوپ از حساسیت بیش‌تری برخوردار هستند و به همین دلیل نظافت آن‌ها نیز باید با دقت بیش‌تری صورت گیرد. بنابراین مواد ذکر شده در جدول 1 نیز تنها با سیستم میکروسکوپ و اجزای مکانیکی آن سازگار هستند و نباید برای پاک کردن سطوح نوری از آن‌ها استفاده نمود.

همچنین این مواد اغلب برای آلودگی‌های ویروسی توصیه می‌شوند و برای ضدعفونی کردن آلودگی‌های باکتریایی از روی سطوح مکانیکی، استفاده از محلول ایزوپروپانول یا اتانول 70% به مدت 30 دقیقه توصیه می‌شود.

7-2- موادی که برای تمیزکاری سطوح نوری مورد استفاده قرار می‌گیرند:

جهت تمیز کردن سطوح نوری میکروسکوپ و لنزها نمی‌توان از هر ماده‌ای استفاده کرد.

به طور مثال:

• برخی محلول ها مانند زایلن، اتانول، تولوئن و دی اتیل اتر بقایایی روی سطوح باقی می‌گذارند که ممکن است سبب آسیب رساندن به سطوح نوری شود.
• برخی محلول‌ها مانند کلروفرم و استون سمی هستند و ممکن است سلامت کاربر را به خطر بیندازند.
• برخی محلول ها مانند تتراکلرید کربن با محیط زیست سازگار نیستند.

همچنین ممکن است گاهی برای پاکسازی روغن و گریس، از استون استفاده شود. اما باید دقت داشت که استون باعث خوردگی اکثر مواد پلاستیکی می‌شود و ممکن است به لنزهای چشمی آسیب برساند. علاوه‌بر این، در صورت استفاده مکرر از استون ممکن است به چسب‌های اجزای نوری آسیب برسد.

لنزهای میکروسکوپ ممکن است از مواد مختلفی مانند کوارتز، پلیمر و یا شیشه‌هایی که نور را از خود عبور می‌دهند، ساخته شوند. سطح تمامی این مواد اغلب با یک لایه ضد انعکاس (antireflection) پوشانده می‌شود تا میزان انحراف نور به حداقل برسد. برخی از این پوشش‌ها، بسته به جنس، ممکن است قابل تمیز کردن نباشند و نیز به برخی از مواد حساس باشند. به طور مثال اغلب این پوشش‌ها حاوی فلوراید منیزیم^[22] هستند به همین دلیل فقط باید با مواد عاری از آمونیاک و اسید تمیز شوند. همچنین برخی از اجزای نوری یک میکروسکوپ، توسط سطوح ضد انعکاس سیاه رنگی احاطه شده‌اند که به حلال‌های آلی حساس هستند. قسمت‌های لاستیکی عدسی چشمی نیز به حلال‌های آلی مانند استون، متیلن کلراید و کلروفرم حساس هستند و نباید با استفاده از این مواد پاک شوند.

همچنین استفاده از حلال‌های آلی برای نظافت میکروسکوپ می‌تواند منجر به باز شدن چسب‌هایی شود که در مونتاژ لنزها به کار رفته است. دقت داشته باشید که اگر میکروسکوپ به درستی تمیز نشود و روغن‌های ایمرسیون نیز روی لنزها باقی بمانند، دقیقا همین اتفاق رخ می‌دهد.

به همین دلیل توصیه می‌شود جهت پاک کردن سطوح نوری میکروسکوپ همیشه اول از آب مقطر استفاده کنید و در صورتی که آب برای زدودن آلودگی‌ها کافی نبود، می‌توانید از حلال‌ها و مواد پاک‌کننده رقیق استفاده کنید.

امروزه مواد مختلفی برای تمیز کردن اجزای میکروسکوپ به بازار عرضه می‌شود که استفاده از آن‌ها آسیبی به میکروسکوپ نخواهد رساند. همچنین برای این منظور خود شرکت‌های تولید کننده‌ی میکروسکوپ نیز موادی را توصیه می‌کنند.

7-3- مروری بر پاک‌کننده‌های رایج در زمان‌های گذشته

در میکروسکوپ های قدیمی، لنزها با استفاده از نوعی چسب به نام کانادا بالزام (Canada balsam) مونتاژ می‌شدند که قابلیت حل در الکل را داشت. این ماده برای فیکس کردن لامل بر روی لام نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت.

در گذشته بنزن (Benzene) به عنوان یک حلال پاک کننده لنز بسیار موثر در نظر گرفته می‌شد. اما به دلیل اینکه چسب‌هایی که در مونتاژ لنزها به کار برده می‌شدند، قابلیت حل شدن بسیار زیادی در بنزن داشتند، همیشه لازم بود احتیاط شود تا بنزن بیشتر از یک یا دو ثانیه با لنز تماس نداشته باشد.

به دلیل چنین محدودیت‌هایی، سال‌هاست که زایلن (Xylene) جایگزین بنزن شده و به عنوان پاک‌کننده لنزهای میکروسکوپ مورد استفاده قرار می‌گیرد. اگرچه استفاده از این ماده نیز خطراتی را به دنبال دارد اما این خطرات کمتر از بنزن گزارش شده است.

به طور کلی می‌توان گفت که هر دو حلال، حتی اگر به عنوان پاک‌کننده‌های لنز میکروسکوپ توصیه شده باشند، ممکن است به اجزای مکانیکی و نوری بسیاری از میکروسکوپ‌ها آسیب رسانده و خطراتی را نیز برای کاربر به دنبال داشته باشند. به طور مثال بنزن به راحتی از طریق پوست جذب می‌شود و استنشاق بخارات آن نیز می‌تواند باعث آسیب کبدی شود. زایلن نیز ماده‌ای قابل اشتعال، سمی و سرطان‌زا است.

با گذشت زمان، حلال‌هایی با نام‌های اختصاصی  Histolene و Histoclear به عنوان جایگزین مناسبی برای زایلن در آزمایشگاه‌ها محبوبیت زیادی یافته‌اند. این مواد برای نظافت سایر تجهیزات آزمایشگاهی نیز مناسب هستند و همین موضوع بر محبوبیت آن‌ها افزوده است.

ذکر این نکته لازم است که آب مقطر خالص ایمن‌ترین مایع پاک‌کننده برای هر گونه آلودگی محلول در آب محسوب می‌شود.

اما در صورتی که استفاده از آب به تنهایی برای زدودن آلودگی‌ها کافی نیست، می‌توان از مایعات پاک‌کننده لنزهای عکاسی نیز استفاده نمود. این مواد در صورتی که به مقداری کم استفاده شوند، به لنزهای دقیق نوری آسیبی نمی‌رسانند.

گاهی اوقات پاک‎‌کننده‌های شیشه‌ خانگی که حاوی آمونیاک رقیق هستند نیز برای نظافت لنزهای میکروسکوپ توصیه می‌شوند. اما استفاده‌ی مداوم از آن‌ها توصیه نمی‌گردد.

9- آماده‌سازی تجهیزات جهت تمیزکاری میکروسکوپ

9-1- نحوه آماده‌سازی سواب برای تمیز کردن لنز و سطوح نوری:

یکی دیگر از تجهیزاتی که برای تمیزکردن لنز میکروسکوپ توصیه می‌شود سواب است. سواب‌ها ممکن است به صورت آماده و تجاری در دسترس باشند. اما تا حد امکان سعی کنید برای نظافت سطوح نوری میکروسکوپ از سواب‌های یکبار مصرف و آماده استفاده نکنید. زیرا ممکن است آن‌ها به اندازه کافی تمیز نباشند.

در صورتی که قصد دارید خودتان یک سواب آماده کنید، دقت داشته باشید که پنبه‌هایی که در داروخانه‌ها عرضه می‌شوند اغلب حاوی الیاف مصنوعی می‌باشند. به همین دلیل توصیه می‌شود برای ساخت سواب، از پنبه 100% استفاده کنید. مراحل آماده‌سازی سواب به شرح زیر است:

1. دست‌های خود را بشویید. (استفاده از دستکش‌های لاتکس پودری توصیه نمی‌شود.)
2. یک اپلیکاتور ساده را بردارید و نوک آن را به محلول پاک کننده (محلول‌های آبی یا حلال آلی) آغشته کنید. به این ترتیب الیاف پنبه بهتر به اپلیکاتور می‌چسبند.
3. اپلیکاتور را درون بسته‌بندی پنبه وارد کنید و الیاف فشرده شده را کمی آزاد کنید.
4. اپلیکاتور را بچرخانید تا پنبه به آن بچسبد.
5. دقت داشته باشید که پس از آماده‌سازی سواب آن را درون یک کیسه پلاستیکی نگهداری کنید تا از آلوده شدن آن جلوگیری کنید. همچنین هرگونه تماس دست با سواب ممکن است سبب انتقال چربی و یا عرق دست به سواب شده و فرآیند تمیز کردن لنز را تحت تاثیر قرار دهد.

9-2- نکاتی برای استفاده از سواب:

• برای مدت زمان طولانی می‌توان از اپلیکاتور استفاده کرد. اما دقت داشته باشید هر بار که لنز را با اپلیکاتور تمیز می‌کنید، قسمت پنبه‌ی موجود روی آن را تعویض کنید.
• برای استفاده از محلول‌های مختلف پاکسازی، از سواب‌های جداگانه استفاده نمایید.
• چنانچه ترجیح می‌دهید به جای پنبه، از دستمال‌هایی که مخصوص تمیزکاری لنز طراحی شده‌اند استفاده کنید، دستمال را دور قسمت بالایی اپلیکاتور بپیچید تا قسمت تیز و سختی وجود نداشته باشد. همچنین توجه داشته باشید که فقط یک بار از دستمال استفاده کنید و بعد از هر بار استفاده آن را تعویض نمایید.
• دقت داشته باشید که برای تهیه سواب از میله‌های فلزی استفاده نکنید. زیرا ممکن است این کار به لنزها آسیب برساند.

جمع‌بندی

همان‌طور که گفته شد سطوح میکروسکوپ در معرض انواع آلودگی‌ها قرار دارند. بنابراین نیاز است برای جلوگیری از انتقال آلودگی‌ها ابتدا نوع آلودگی را بشناسید و در مرحله بعد بتوانید محل آن را روی میکروسکوپ تشخیص دهید. در این مقاله ابتدا به ایمنی و پیش‌گیری از خطرات احتمالی حین استفاده از میکروسکوپ پرداختیم، سپس اجزای میکروسکوپ آزمایشگاهی را معرفی کردیم و بعد از آشنایی با اجزای مختلف میکروسکوپ انواع آلودگی‌های احتمالی در میکروسکوپ را مورد بررسی قرار دادیم.

همچنین برای تمیزکاری سطوح مختلف در میکروسکوپ، یک‌سری تجهیزات و وسایل مورد نیاز است که لازم است پیش از اقدام به تمیزکاری، آن‌ها را مهیا کنید. در این مقاله نحوه آماده‌سازی سواب برای تمیزکاری لنز و سطوح نوری آورده شده است که می‌توانید با استفاده از آن سواب‌های دست‌ساز خود را تهیه کنید.

در مقاله نکاتی برای تمیزکاری و نگهداری صحیح از میکروسکوپ (قسمت دوم) به طور مفصل نحوه تمیزکاری سطوح مختلف، نکات حمل و نگهداری میکروسکوپ و سرویس دوره‌ای آن توضیح داده شده است. برای مطالعه اطلاعات بیش‌تر می‌توانید به این مقاله مراجعه فرمایید.

واژه‌نامه: