آزمایش های تشخیص دیابت (بیماری قند)

تهیه و تنظیم: دکتر محمد قهری

آزمایش قند خون برای تشخیص دیابت در افراد به ظاهر سالم و بدون علامت بکار می‌رود. دیابت بیماری نسبتا شایعی است که در بزرگسالان ممکن است بدون نشانه و یا دارای نشانه‌ها و علائم کمی باشد. انجام این آزمایش بویژه برای افرادی‌که در معرض خطر بالایی برای این بیماری هستند مانند کسانی که در اعضای خانواده خود سابقه دیابت را دارند و یا کسانی که اضافه وزن دارند و همچنین در افراد 40 تا 45 سال به بالا اهمیت دارد.

اگر فردی علائم مربوط به بالا بودن قند خون (هیپرگلیسمی) را داشته باشد، آزمایش قند خون می‌تواند به تشخیص دیابت کمک کند، این علائم عبارتند از: افزایش احساس تشنگی، پُر ادراری (افزایش دفعات دفع ادرار و نیز افزایش حجم ادرار)، خستگی، اختلال بینایی، عفونت‌هایی که سیر بهبودی آن‌ها آهسته است.

فرد ممکن است علائم مربوط به پائین افتادن قند خون را نشان دهد که در این صورت می‌تواند علائم و نشانه‌های زیر را داشته باشد: تعریق، گرسنگی، اضطراب، اغتشاش ذهنی، و ضعف بینایی.

 قند خون در حالات دیگری به شرح زیر نیز می‌تواند پائین باشد: نارسایی غدد فوق کلیوی، مصرف الکل، مصرف داروهایی مانند استامینوفن و استروئیدهای آنابولیک، بیماری کبدی گسترش یافته، کم کاری هیپوفیز، کم کاری تیروئید، استعمال بیش از حد انسولین، انسولینوما (تومورهای پانکراسی تولید کننده انسولین) و گرسنگی طولانی.

اگر قند خون فردی بیشتر از حالت نرمال ولی کمتر از مقدار مربوط به یک فرد دیابتی باشد چنین فردی در مرحله پیش از دیابت می‌باشد، در چنین مواردی پزشک در فواصل منظمی تست قند خون را درخواست می‌کند تا وضعیت و حالت فرد تحت نظر باشد. در موارد مربوط به دیابت شناخته شده پزشک تست قند خون را به همراه آزمایش‌های دیگری از قبیل هموگلوبین A1c درخواست می‌کند تا بدین‌وسیله میزان و مقدار قند خون را در طول دوره‌های زمانی تحت کنترل داشته باشد. گاهی اوقات نیز آزمایش قند خون به همراه آزمایش انسولین و پپتید Cء(C-peptide) برای پایش تولید انسولین درخواست می‌شود.

تشخیص دیابت:

اگر قند خون ناشتا (در شرایطی که فرد از نیمه شب به بعد هیچ چیز نخورده باشد) حداقل در 2 بار انجام آزمایش بصورت جداگانه و در طی روزهای مختلف بیش از 140 میلی گرم در صد باشد آن فرد دیابت دارد. قند خون ناشتا برای افراد سالم بین 70 الی 110 میلی گرم در صد می‌باشد.

آزمایش تحمل گلوکز خوراکی : The Oral Glucose Tolerance Test

بیمار در حالت ناشتا به آزمایشگاه مراجعه می‌کند (در شرایطی که از 10 الی 16 ساعت قبل هیچگونه مواد غذایی و نوشیدنی به استثنای آب مصرف نکرده باشد). نمونه خون در حالت ناشتا گرفته می‌شود و سپس به وی شربت گلوکز ( 75 گرم گلوکز) (یا 100 گرم گلوکز برای زنان باردار)  داده می‌شود. آنگاه پس از نیم ساعت، 1 ساعت، 2 ساعت و 3 ساعت بعد از نوشیدن شربت گلوکز از بیمار خون گرفته می‌شود.

برای اینکه از این تست نتایج قابل قبولی بدست آید باید در حالت سلامتی خوبی باشید (هیچگونه بیماری دیگری مثلا حتی سرماخوردگی نداشته باشید) همچنین فعالیت‌های طبیعی و روزمره خود را داشته باشید (مثلا در حال استراحت کامل و یا مشابه وضعیت بیمار بستری در بیمارستان نباشید) و هیچ دارویی که روی قند خون شما موثر است مصرف نکرده باشید (داروهایی از قبیل داروهای ادرارآور تیازیدی مانند هیدروکلروتیازید، بتابلوکرها مانند پروپرانولول، قرص‌های خوراکی ضدبارداری، کورتیکوستروئیدها مانند پردنیزون و داروهای مربوط به مشکلات عصبی) در صورت استفاده از هر یک از این داروها آزمایشگاه را مطلع نمائید. در روز انجام آزمایش سیگار نکشیده و یا قهوه میل نکرده باشید. در طول انجام تست با آرامش در حالت نشسته و یا در حال استراحت باشید.

در آزمایش تحمل گلوکز خوراکی در طول یک دوره 3 ساعته 5 بار از بیمار خونگیری می‌شود. در یک فرد سالم (بدون ابتلاء به دیابت) سطح گلوکز خون بعد از نوشیدن شربت گلوکز بالا رفته اما سپس به سرعت پائین آمده و به سطح نرمال بر می‌گردد. (زیرا در پاسخ به گلوکز مصرف شده انسولین ترشح می‌شود و انسولین به طور طبیعی اثر پائین آورنده روی قند خون دارد). در یک فرد دیابتیک بعد از مصرف شربت گلوکز، سطح گلوکز بیشتر از حالت عادی بالا می‌رود و بسیار آهسته‌تر پائین آمده تا به سطح نرمال برسد. (انسولین یا تولید نمی‌شود و یا اینکه تولید شده است ولی سلول‌های بدن به آن پاسخ نمی‌دهند).

 مقادیر طبیعی:

مقادیر طبیعی تست تحمل گلوکز خوراکی بعد از مصرف 75 گرم گلوکز در یک فرد سالم و غیر دیابتی به شرح زیر است:

در حالت ناشتا: 60 الی 110 میلی گرم در صد

1 ساعت بعد از مصرف گلوکز: کمتر از 200 میلی گرم در صد

2 ساعت بعد از مصرف گلوکز: کمتر از 140 میلی گرم در صد. بین 140 تا 200 نشان دهنده تحمل نسبی (مختل شده) گلوکز و یا مرحله پیش از دیابت است. این گروه ریسک افزایش یافته‌ای برای بروز دیابت دارند. قند خون بیشتر از 200 میلی گرم در صد در این حالت نشان دهنده دیابت ملیتوس می‌باشد.

 تست تحمل گلوکز مختل شده:

موقعی است که مقدار قند خون بعد از 2 ساعت (دو آزمایش GTT) برابر و یا بیشتر از mg%ء140 اما کمتر از mg%ء200 باشد. این حالت نیز به عنوان یک فاکتور خطر برای بروز دیابت در آینده تلقی می‌شود.

بجز دیابت بیماری‌ها و وضعیت‌های دیگری نیز وجود دارند که در آن‌ها میزان قند خون بالاتر از حدود نرمال می‌باشد، به عنوان مثال میتوان موارد زیر را نام برد:

آکرومگالی، استرس حاد (ضربه، حمله قلبی و سنکوپ)، نارسایی مزمن کلیوی، سندرم کوشینگ، مصرف داروهایی مانند کورتیکوستروئیدها، داروهای ضدافسردگی سه حلقه‌ای، داروهای مدر، اپی نفرین، استروژن‌ها (قرص‌های جلوگیری از حاملگی)، لیتیوم، فنی توئین (دیلانتین)، سالیسیلات‌ها و مصرف غذای بیش ازحد، پرکاری تیروئید، سرطان لوزالمعده و التهاب لوزالمعده.

قند ادرار در حالت طبیعی بسیار کم و معمولا غیر قابل اندازه‌گیری است. هر وضعیتی که باعث بالا رفتن میزان قند خون شود می‌تواند قند دفع شده از راه ادرار را افزایش دهد. بجز دیابت، در اثر مصرف برخی داروها مثل استروژن‌ها و کلرال هیدرات و نیز در بعضی از اشکال بیماری کلیوی قند ادرار افزایش می‌یابد.

دیابت حاملگی (Gestational Diabetes)

تست تحمل گلوکز (glucose tolerance test) برای تشخیص دیابت حاملگی بین هفته 24 و 28 حاملگی انجام می‌گیرد.

قند خون یک ساعت بعد از مصرف 50 گرم گلوکز در یک خانم حامله که مبتلا به دیابت حاملگی نباشد کمتر از 140 میلی گرم در صد می‌باشد. در صورتی‌که نتیجه بیش از عدد فوق باشد آزمایش تحمل گلوکز خوراکی با 100 گرم گلوکز انجام می‌گیرد.

الف- مقادیر قند خون طبیعی در آزمایش تحمل گلوکز خوراکی در یک خانم باردار و غیر مبتلا به دیابت حاملگی به شرح زیر می‌باشد:

قند خون ناشتا: کمتر از 95 میلی گرم در صد

یک ساعت بعد از مصرف 100 گرم گلوکز: کمتر از 180 میلی گرم در صد

دو ساعت بعد از مصرف شربت گلوکز: کمتر از 155 میلی گرم در صد

سه ساعت بعد از مصرف شربت گلوکز: کمتر از 140 میلی گرم در صد

ب- اگر خانم حامله‌ای دو یافته از هر کدام از یافته‌های زیر را داشته باشد مبتلا به دیابت حاملگی است:

قند خون ناشتا: بیش از 105 میلی گرم در صد

قند خون یک ساعت بعد از مصرف گلوکز: بیش از 190 میلی گرم در صد

قند خون 2 ساعت بعد از مصرف گلوکز: بیش از 165 میلی گرم در صد

قند خون 3 ساعت بعد از مصرف گلوکز: بیش از 145 میلی گرم درصد