جنس انتروباکتر و سایر انتروباکتریاسه‌ها

تهیه و تنظیم: دکتر محمد قهری

جنس انتروباکتر

انتروباکتر قسمتی از فلور نرمال روده است، اما در آب، فاضلاب،‌ خاك و گياهان نيز يافت می‌گردد. قبلاً به‌دليل توليد گازهای فراوان در اثر تخمير کربوهیدرات‌ها، ائروباكتر ناميده می‌شد. از نظر مورفولوژی و مقاومت و متابولیسم شبیه E.coli است. انتروباکتر برخلاف كلبسيلا، باكتري متحرك و اورنيتين دكربوكسیلاز مثبت است. انتروباکتر كپسول دار است، اما به ‌اندازۀ كلنی كلبسیلا موکوئیدی نيستند. 11 گونه انتروباکتر شناخته شده است، اما بيشتر بيماری انسان‌ها حاصل از انتروباکتر ائروژنز (E. aerogenes) و انتروباکتر كلواكه (E.cloacae) است که انتروباکتر كلواكه قابلیت تولید β لاکتاماز کلاس I را دارد. واکنش KIA و IMViC آن شبیه به کلبسیلا می‌باشد. برای افتراق کلبسیلا از انتروباکتر از حرکت و تست اورنیتین دکربوکسیلاز (ODC) استفاده می‌شود که هر دو در انتروباکتر مثبت هستند. انتروباکتر نیز مثل کلبسیلا در عفونت‌های بیمارستانی (به‌خصوص عفونت‌های ادراری) شرکت دارد. آن‌ها گاهی عامل پنومونی، عفونت زخم و سپسیس در بيماران بستری در بيمارستان هستند. در جدول 1 ویژگی‌های مختلف گونه‌های مختلف جنس انتروباکتر نشان داده شده است.

جنس سراشیا

9 گونه سراشیا مشخص شده، اما بيشتر بیماری‌های انسانی مربوط به يك گونه يعنی سراشیا مارسیســنس (S. marcesens) می‌شود. مارسیسنس به معنای یک عامل ضد‌میکروبی است. باکتری‌های اين گونه به آهستگی لاكتوز را تخمير كرده (Late Fermentor)، متحرك و لیپاز و ژلاتیناز مثبت می‌باشند و فعاليت دكربوكسیلاز اورنيتين و DNAse دارند. سراشیا مارسیسنس دارای پیگمان قرمز پرودیوژیوزین است. سراشیاها در فقر فسفات و نیتروژن کپسول تولید می‌کند و در 9-5= pH رشد می‌کند. محیط کشـــت آن بوی آمونیاک ادرار می‌دهد.

برخلاف سایر گرم منفی‌ها سراشیاها به سفالوتین و کلستین (colistin) مقاوم هستند. برخلاف انتروباکتر، سراشیا DNase، ژلاتیناز و لیپاز دارد. بر روی محیط IMViC شبیه کلبسیلا است، ولی برخلاف آن متحرک و اوره‌آز منفی است. سراشیاها فرصت‌طلب بوده و عفونت ادراری می‌دهند. معمولاً انواع غیرپیگمانته آن در افراد معتاد و بیماران بستری موجب پنومونی، باکتریمی و اندوکاردیت می‌شود. این باکتری‌ها به آمینوگلیکوزیدها و پنی‌سیلین مقاوم هستند. در جدول 2 ویژگی‌های مختلف گونه‌های مختلف جنس سراشیا نشان داده شده است.

جنس هافنیا

از خانواده‌ی کلبسیلائه بوده و مهم‌ترین گونه آن هافنیا آلوئی ( H. alvei) است. عامل اسهال، عفونت ادراری و عفونت زخم است و منبع آلودگی خاك، آب و مدفوع است. لاكتوز، H₂S و اورنیتین دكربوكسیلاز منفی و اوره‌آز مثبت است. تست IMViC آن به‌صورت -+– است و روی KIA به‌صورت Alk/A است.

جنس پانتوآ

جزء‌ طایفه کلبسیلائه بوده و مهم‌ترین گونه آن پانتوآ آگلومرانس (P. agglomerans) است. عامل سپسیس اولیه و منبع عفونت محیط‌زیست و مايعات داخل رگی آلوده است. تست IMViC آن همگی به‌صورت متغیر است و روی KIA به‌صورت A/A و Alk/A است. تست ONPG آن مثبت بوده و H₂S منفی است.

جنس پروتئوس

گونه‌های پروتئوس كه عضو جنس پروتئوس هستند دارای فعاليت اوره‌آز قوی هستند و توليد سولفید هیدروژن می‌نمایند. آن‌ها متحركند و دارای فعاليت فنیل‌آلانین دآمیناز هستند و لاكتوز را تخمير نمی‌کنند. اگرچه شش گونه برای پروتئوس تشخيص داده شده (جدول 3)، اما فقط گونه از آن‌ها یعنی پروتئوس میرابیلیس (P. mirabilis) و پروتئوس ولگاريس (P.vulgaris) در بیماری‌های انسانی اهمیت دارند.

پروتئوس میرابیلیس بيشتر ايجاد عفونت می‌کند و تفاوت آن با پروتئوس ولگاریس اين است كه قادر به توليد ایندول از تريپتوفان نبوده و مالتوز منفی است. همچنین اورنیتین دکربوکسیلاز در پروتئوس میرابیلیس برخلاف پروتئوس ولگاريس مثبت است. پروتئوس‌های ولگاریس و میرابیلیس بسيار متحرك هستند و بر روی پليت بلادآگار حركت خزنده يا سوآرمینگ را نشان می‌دهند. اين سویه‌ها به‌صورت موج بر سطح آگار پخش می‌شوند و گاهی جداسازی ساير ارگانيسم‌های روی پليت را با مشكل مواجه می کنند، لذا برای جلوگیری از خزش از راه‌های زیر استفاده می‌گردد:

• استفاده از محیط تجاری کلاد و محیط SS
• استفاده از فنیل اتیل الکل آگار یا فنیل اتانول آگار
• استفاده از محیط  CLEDء(Cystine-lactose- electrolyte- deficient)
• افزایش میزان آگار تا 6%
• استفاده از تلوریت دوپتاس با غلظت 1/2000
• استفاده از محیط ویلسون بلر و دزاکسی کولات سیترات

همانطور که در بالا اشاره شد، عمدتاً پروتئوس میرابیلیس از نمونه‌های بالینی جدا شده است. این پروتئوس برخلاف پروتئوس ولگاریس، ایندول و مالتوز منفی بوده و اورنیتین دکربوکسیلاز مثبت است و مقاومت بیشتری نسبت به آنتی‌بیوتیک‌ها دارد. پروتئوس ولگاریس دارای تیپ‌های OXk ,OX₂ ,OX₁₉ است که از آن‌ها برای تشخیص ریکتزیوز در تست Weil–felix استفاده می‌شود. از این تیپ‌ها به‌عنوان آنتی‌ژن استفاده می‌گردد. پروتئوس‌ها باکتری کپسول‌دار هستند که کپسول در ایجاد سنگ‌های ادراری شاخ گوزنی (Struvit) نقش دارد. آن‌ها فعالیت اوره‌آز شدید داشته و با تبدیل اوره به آمونیاک، محیط را قلیایی می‌کنند، به‌طوری‌که سنگ‌های ادراری و NH₄ تولید می‌نمایند، همچنین اوره‌آز باعث شکست C4 شده و بقای باکتری را تضمین می‌کند. پروتئوس میرابیلیس عامل عمده عفونت‌های بيمارستانی و عفونت ادراری اكتسابی شامل پیلونفریت و سیستیت است. پیلونفریت حاصل از پروتئوس میرابیلیس نيز مثل پیلونفریت حاصل از اشریشیا كلی می‌تواند منجر به سپسیس گردد. چون عفونت پروتئوس، ادرار را قلیایی می‌کند، بیمارانی كه به‌طور مكرر آلوده می‌شوند ممكن است دچار سنگ كليه گردند. در بيماران بستری كه كاتتر ادراری دارند، پروتئوس میرابیلیس ممكن است سبب عفونت مثانه شود كه گاهی به سپسیس منتهی می‌گردد. ساير عفونت‌های پروتئوسی عبارتند از عفونت زخم و پنومونی. پروتئوس ولگاریس بيشتر از افرادی كه نقص ايمنی دارند، جدا می‌گردد. پروتئوس پنری نیز از عفونت‌های انسان جدا می‌گردد.

در محیط KIA پروتئوس‌ها واکنشی مشابه سالمونلا نشان می‌دهند. آنها مثل سیتروباکتر روی KCN رشد می‌کنند.

جنس مورگانلا

مورگانلا مورگانی (M. morganii) مهم‌ترین گونه مورگانلا است که در فصل تابستان عامل گاستروانتریت کودکان است. همانند اشریشیا کلی مارکر آلایندگی آب با مدفوع است. تست IMViC آن شبیه E.coli است. لاكتوز، ONPG ،H₂S و لیزین دكربوكسیلاز منفی و فنیل‌آلانین دی‌آمیناز و اوره آز مثبت است. روی KIA به‌صورت Alk/A است (جدول 4).

جنس پرویدنسیا

پرویدنسیا رتگری (P. rettgeri)، پرویدنسیا آکالی فاسینس (P. alcalifaciens) و پرویدنسیا استوآرتـی (P. stuarti) به‌عنوان فلور نرمال دستگاه گوارش بوده و عامل عفونت‌های بیمارستانی هستند (‌جدول5). آن‌ها برخلاف بقیه دسته پروتئه، سیترات مثبت می‌باشند. پرویدنسیاها روی محیط حاوی فنیل‌آلانین کلنی زرد می‌دهند و ^–H₂s هستند. تست IMViC آن به‌صورت +-++ است و روی KIA به‌صورت Alk/A است.

جنس سیتروباکتر

مهم‌ترین گونه آن سیتروباکتر فروندی (C. frendii) است؛ لاكتوز متغیر، H₂S مثبت، لیزین دكربوكسیلاز منفی و ONPG مثبت است و بر روی محیط سیانید پتاسیم (KCN) رشد دارد.‍‍‍ آن‌ها منبع عفونت محيط و شیرخشک آلوده شده نوزادان هستند و سبب اسهال، مننژیت نوزادان و آبسه‌های مغزی می‌گردند. تست IMViC آن به‌صورت +-+- است و روی KIA به‌صورت A/A و Alk/A است. لازم به ذکر است که C. koseri برخلاف سیتروباکتر فروندی، ایندول مثبت، H₂S منفی و Alk/A است (جدول 6).

جنس ادورادسیلا

جزء خانواده‌ی ادواردسیلائه بوده و مهم‌ترین گونه آن ادواردسیلا تاردا (E. tarda) است. عفونت زخم، باكتریمی اولیه در مبتلایان به كم‌خونی داسی شكل و آبسه‌های اولیه كبدی می‌دهد و منبع آلودگی آب است. ادواردسیلاها لاكتوز و اور‌ه‌آز منفی، H₂S مثبت و متحرك هستند. تست IMViC آن‌ها مشابه اشریشیا کلی است و روی KIA به‌صورت Alk/A است.