راهنمای انتقال نمونه های عفونی
آیا تاکنون به این مسئله فکر کرده‌اید که قرار گرفتن در معرض نمونه‌های عفونی می‌تواند خطر مرگ را به دنبال داشته باشد؟
نمونه‌های عفونی که روزانه در آزمایشگاه‌ها و مراکز درمانی سراسر جهان از انسان‌ها و یا حیوانات جهت تحقیق و بررسی جمع‌آوری می‌شود، می‌تواند حاوی میکروارگانیسم‌ها و عوامل بیماری‌زای بسیار خطرناکی باشد.
میزان انتقال و جابه‌جایی نمونه‌های عفونی در بین مراکز درمانی و آزمایشگاه‌ها به حدی بالا است که خطر تماس با این نمونه‌ها را افزایش می‌دهد. به طور کلی قرار گرفتن در معرض نمونه‌های عفونی را می‌توان یکی از معضلات بهداشتی محسوب کرد که نه تنها کارکنان آزمایشگاه و کادر درمان با آن روبه‌رو هستند، بلکه کارکنان اداره پست، راه آهن و … نیز ممکن است با آن مواجه شوند. یکی از نگرانی‌های مهمی که مسئولین بهداشتی با آن مواجه هستند، نحوه‌ی انتقال نمونه های عفونی به صورت ایمن است به طوری که خطر شکستن محفظه‌ی حمل و نشت نمونه به حداقل میزان ممکن رسیده و یا حتی در صورت شکستنِ ظرف حاوی نمونه‌های عفونی، نمونه از بسته‌بندی خارج نشود. به همین دلیل رعایت اصول ایمنی حین انتقال این نمونه‌ها از جمله استفاده از ظروف استاندارد جهت بسته‌بندی، درج علائم و برچسب‌های لازم، روش بسته‌بندی استاندارد، رعايت زنجيره سرد در صورت لزوم و غیره بسیار حائز اهمیت است.
با در نظر گرفتن این مسئله، سازمان‌هایی از جمله سازمان بهداشت جهانی ([1]WHO) ، مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌های ایالات متحده ([2]CDC) و انجمن بین المللی حمل و نقل هوایی ([3]IATA) دستورالعمل‌هایی جهت انتقال نمونه های عفونی منتشر کرده‌اند. مطابق با این دستورالعمل‌ها لازم است تا نمونه‌های عفونی با در نظر گرفتن گروه و دسته‌بندی، در 3 محفظه بسته‌بندی شوند که هر یک ویژگی‌های خاص خود را دارا است.
در این مقاله تصمیم داریم تا ضمن دسته‌بندی نمونه‌های عفونی، با استناد به دستورالعمل‌ها و راهنمایی‌های بین‌المللی ارائه شده، توضیحاتی در رابطه با نحوه‌ی صحیح بسته‌بندی و انتقال این نمونه‌ها ارائه کنیم. راهنمای ذیل خلاصه‌ای از مراجع فوق و قوانین سازمان ملل‌متحد بوده و در مورد شرایط استاندارد حمل و نقل نمونه‌های عفونی یا بالقوه عفونی بحث می‌کند. پس در ادامه با ما همراه باشید.
مواد عفونی چه موادی هستند؟
نمونه‌های عفونی به گروهی از نمونه‌های گرفته شده از انسان و یا حیوانات اطلاق می‌شود که تشخیص داده شده است در آن‌ها عوامل بیماری‌زای خطرناکی وجود دارد. همچنین نمونه‌هایی که احتمال دارد حاوی عوامل بیماری‌زای خطرناک باشند نیز در دستهی نمونه‌های عفونی قرار می‌گیرند. این نمونه‌ها که در اصطلاح بین‌المللی Infectious Substances یا Infectious Materials نامیده می‌شوند شامل باکتری‌ها، ویروس‌ها، ریکتزیا، انگل‌ها، قارچ‌ها و نیز عوامل دیگری مانند پریون‌ها[4] هستند. چنانچه حین انتقال نمونه های عفونی، نمونه به دلیل بسته‌بندی نامناسب، به بیرون نشت کند، سلامت انسا‌ها و یا حیوانات با خطر جدی مواجه خواهد شد.
دسته‌بندی مواد عفونی
به طور کلی جهت انتقال نمونه های عفونی، این مواد را به 3 دستهی زیر تقسیم می‌کنند:
الف- نمونه‌های عفونی گروه A:
نمونه‌هایی که نام آن‌ها در جدول شماره 1 ذکر شده است، در دسته نمونه‌های عفونی گروه A قرار می‌گیرند. این نمونه‌ها عوامل عفونی شناخته شده‌ای هستند که در صورت تماس با انسان و یا حیوانات می‌توانند باعث بروز بیماری‌های بسیار خطرناکی شوند که تهدیدکننده‌ی زندگی خواهند بود. کشت باكتری سل، بروسلا و كشت انواع ویروس‌ها مانند هپاتیت B در این گروه قرار می‌گیرند.
لازم به ذکر است که نمونه‌های عفونی گروه A خود نیز به 2 دستهی زیر تقسیم می‌شوند:
- مواد عفونی که قابلیت ایجاد بیماری‌های خطرناک در انسان را دارند و مطابق با قوانین سازمان ملل متحد تحت عنوان UN 2814 طبقه‌بندی می‌شوند.
- مواد عفونی که فقط باعث بروز بیماری در حیوانات شده و تحت عنوان UN 2900 نام‌گذاری می‌شوند.
جهت انتقال نمونه های عفونی، برچسب گذاری صحیح و مشخص کردن نوع نمونه از اهمیت زیادی برخوردار است. به همین دلیل نام گذاری این 2 دسته نیز بر اساس قوانین بین الملل متفاوت است.
| جدول 1: دسته‌بندی نمونه‌های عفونی گروه A | |
| مواد عفونی که قابلیت ایجاد بیماری‌های خطرناک در انسان را دارند (Infectious substances affecting humans) |
|
| (Bacillus anthracis (cultures only | 1 |
| (Brucella abortus (cultures only | 2 |
| Brucella melitensis (cultures only) | 3 |
| Brucella suis (cultures only) | 4 |
| Burkholderia mallei – Pseudomonas mallei – glanders (cultures only) | 5 |
| Burkholderia pseudomallei – Pseudomonas pseudomallei (cultures only) | 6 |
| Chlamydia psittaci – avian strains (cultures only) | 7 |
| Clostridium botulinum (cultures only) | 8 |
| Coccidioides immitis (cultures only) | 9 |
| Coxiella burnetii (cultures only) | 10 |
| Crimean-Congo haemorrhagic fever virus | 11 |
| Dengue virus (cultures only) | 12 |
| Eastern equine encephalitis virus (cultures only) | 13 |
| Escherichia coli, verotoxigenic (cultures only)* | 14 |
| Ebola virus | 15 |
| Flexal virus | 16 |
| Francisella tularensis (cultures only) | 17 |
| Guanarito virus | 18 |
| Hantaan virus | 19 |
| Hantaviruses causing haemorrhagic fever with renal syndrome | 20 |
| Hendra virus | 21 |
| Hepatitis B virus (cultures only) | 22 |
| Herpes B virus (cultures only) | 23 |
| Human immunodeficiency virus (cultures only) | 24 |
| Highly pathogenic avian influenza virus (cultures only) | 25 |
| Japanese Encephalitis virus (cultures only) | 26 |
| Junin virus | 27 |
| Kyasanur Forest disease virus | 28 |
| Lassa virus | 29 |
| Machupo virus | 30 |
| Marburg virus | 31 |
| Monkeypox virus | 32 |
| Mycobacterium tuberculosis (cultures only)* | 33 |
| Nipah virus | 34 |
| Omsk haemorrhagic fever virus | 35 |
| Poliovirus (cultures only) | 36 |
| Rabies virus (cultures only) | 37 |
| Rickettsia prowazekii (cultures only) | 38 |
| Rickettsia rickettsii (cultures only) | 39 |
| Rift Valley fever virus (cultures only) | 40 |
| Russian spring-summer | 41 |
| encephalitis virus (cultures only) | 42 |
| Sabia virus | 43 |
| Tick-borne encephalitis virus (cultures only) | 44 |
| Variola virus | 45 |
| Venezuelan equine encephalitis virus (cultures only) | 46 |
| West Nile virus (cultures only) | 47 |
| Yellow fever virus (cultures only) | 48 |
| Yersinia pestis (cultures only) | 49 |
| مواد عفونی که فقط باعث بروز بیماری در حیوانات شده (Infectious substances affecting animals only) |
|
| African swine fever virus (cultures only) | 1 |
| Avian paramyxovirus Type 1 – Velogenic Newcastle disease virus (cultures only) | 2 |
| Classical swine fever virus (cultures only) | 3 |
| Foot and mouth disease virus (cultures only) | 4 |
| Lumpy skin disease virus (cultures only) | 5 |
| Mycoplasma mycoides – contagious bovine pleuropneumonia (cultures only) | 6 |
| Peste des petits ruminants virus (cultures only) | 7 |
| Rinderpest virus (cultures only) | 8 |
| Sheep-pox virus (cultures only) | 9 |
| Goatpox virus (cultures only) | 10 |
| Swine vesicular disease virus (cultures only) | 11 |
| Vesicular stomatitis virus (cultures only) | 12 |
ب- نمونه‌های عفونی گروه B:
نمونه‌ها و عوامل عفونی که در جدول شماره 1 ذکر نشده‌اند، در دستهی نمونه‌های عفونی گروه B قرار می‌گیرند. نمونه‌های عفونی گروه B قادر به ایجاد بیماری‌های کشنده در انسان و یا حیوانات نیستند. با این وجود می‌توانند مخاطراتی را برای سلامت انسان و یا حیوانات ایجاد کنند. مطابق با قوانین بین الملل، این نمونه‌ها تحت عنوان UN 3373 شناخته می‌شوند و جهت بسته‌بندی و برچسب گذاری آن‌ها برای انتقال، ذکر این عنوان بر روی بسته‌بندی ضروری است.
ج- موارد معاف شده (Exempt human/animal specimens):
موارد معاف شده، موادی هستند که حاوی عوامل عفونی نیستند یا بعید است سبب بروز بیماری در انسان و حیوانات شوند. البته جهت تشخیص این موضوع لازم است تا این نمونه‌ها مورد ارزیابی یک فرد متخصص قرار گیرند. گاهی اوقات ممکن است به تشخیص پزشک، نمونه‌ی بررسی شده جزء نمونه‌های عفونی محسوب شود و به همین دلیل بسته‌بندی آن، باید با توجه به مقررات محموله‌های خطرناک (استفاده از 3 محفظه جهت بسته‌بندی) صورت گیرد.
برخی از موارد معاف شده که مشمول مقررات 3 محفظه‌ای نمی‌شوند، در ادامه ذکر شده‌اند:
- نمونه‌هایی که عوامل بیماری‌زای موجود در آن‌ها غیر فعال یا خنثی شده است.
- خون و فرآورده‌های خونی جهت انتقال خون و یا پیوند اعضا
- بافت‌ها و اندام‌های پیوندی
- لکه‌های خون خشک شده
- پسماندهای پزشکی که آلودگی زدایی شده باشند
نحوه انتقال نمونه های عفونی
انتقال نمونه های عفونی باید به نحوی صورت گیرد، که احتمال بروز آلودگی و مخاطرات سلامتی برای افرادی که این نمونه‌ها را حمل می‌کنند، به حداقل میزان ممکن کاهش یابد. از این رو با توجه به قوانین بین المللی، نمونه‌های عفونی جهت انتقال باید در بسته‌بندی 3 لایه (3 محفظه) و با استفاده از برچسب‌گذاری مناسب حمل و نقل شوند که در ادامه ویژگی‌های هر یک از این محفظه‌ها را شرح خواهیم داد.
ویژگی محفظه های مورد استفاده جهت انتقال نمونه های عفونی
محفظه‌ی ۱: این محفظه معمولاً یک ظرف درب‌دار غیرقابل نفوذ و ضدنشت است که نمونه‌ی گرفته شده درون آن قرار می‌گیرد. معمولا از لوله‌های آزمایش به عنوان محفظه اول استفاده می‌شود. گاهی اوقات نیاز است تا چندین لوله آزمایش حاوی نمونه (به عنوان محفظه اولیه) منتقل شوند. در چنین شرایطی لازم است تا اطراف این محفظه به طور کامل توسط یک لایه‌ی جاذب (مانند تکه‌های ابر یا اسفنج) پوشانده شود تا در صورت شکستن محفظه، نمونه را جذب کند. همچنین در صورتی که تعداد نمونه‌ها و لوله‌های آزمایش زیاد باشد، لازم است تا لوله‌ها توسط جداکننده‌های ضخیمی از جنس مقوا، اسفنج و … از یکدیگر جدا شوند به طوری که حین حمل با یکدیگر برخورد نداشته باشند.
محفظه‌ی ۲: این محفظه برای نگهداری محفظه‌ی اول مورد استفاده قرار می‌گیرد و معمولاً مشخصات نمونه بر روی آن درج می‌شود. لازم به ذکر است که محفظه‌ی دوم نیز باید کاملاً ضدنشت و ضدنفوذ مایعات باشد.
محفظه‌ی ۳: محفظه‌ی دوم درون یک محفظه‌ی ضد ضربه قرار می‌گیرد که در برابر شرایط محیطی نامساعد (مانند رطوبت، دمای بالا و …) نیز مقاوم است. در مورد نمونه‌هایی که نیاز است در دمای پایین نگهداری شوند می‌توان از کول باکس (Cool Box) به عنوان محفظه‌ی سوم استفاده نمود. كوچكترین ابعاد خارجی محفظه سوم باید 10×10 سانتی متر باشد.
از آنجایی که میزان بیماری‌زایی و مخاطرات ایجاد شده توسط نمونه‌های عفونی گروه A،ءB و نمونه‌های معاف شده متفاوت است، در نحوه‌ی بسته‌بندی و برچسب‌گذاری این نمونه‌ها نیز تفاوت‌هایی وجود دارد که در ادامه به توضیح و شرح آن‌ها خواهیم پرداخت.
الزامات بسته بندی برای انتقال نمونه های عفونی
جهت بسته‌بندی و انتقال نمونه های عفونی لازم است تا نکات زیر در نظر گرفته شوند:
1- نمونه‌ها باید با توجه به مقررات بین المللی و با استفاده از 3 محفظه بسته‌بندی شوند.
2- لازم است تا محفظه اولیه و ثانویه قابلیت تحمل فشاری معادل با حداقل 95 kPa را داشته باشند.
3- بسته‌بندی باید به گونه‌ای باشد که در صورت سقوط از ارتفاع 9 متری، هیچگونه نشتی نمونه رخ ندهد.
4- بسته بندی نمونه های عفونی گروه A با توجه به شکل 5 و الزامات P620، بسته بندی نمونه های عفونی گروه B با توجه به شکل 6 و الزامات P650 و بسته بندی مواد معاف شده با توجه به شکل 7 باشد.
5- حداکثر حجم مجاز برای انتقال نمونه باید به صورت زیر رعایت شود:
| جدول 2: حجم مجاز برای حمل نمونه‌های عفونی | |
| حداکثر حجم مجاز در انتقال هوایی برای نمونه‌های عفونی گروه A | 50ml یا 50g برای هواپیمای مسافربری |
| 4lit یا 4kg برای هواپیمای باربری | |
| رعایت حداکثر حجم مجاز در انتقال هوایی برای نمونه‌های عفونی گروه B | حداکثر گنجایش محفظه اولیه: 1 لیتر |
| حداکثر وزن محفظه سوم: 4 كیلوگرم (به جز برای بسته های محتوی اعضای بدن) | |
| نکته: در حمل و نقل زمینی مواد عفونی، محدودیت وزنی وجود ندارد. | |
6- بسته‌بندی باید حاوی اطلاعاتی زیر باشد:
- نام و آدرس فرستنده یا ارسال کننده کالا
- نام و آدرس حمل کننده کالا
- شماره تلفن شخصی که مسئول تایید نحوه صحیح بسته‌بندی نمونه است
- نام و آدرس دریافت‌کننده (گیرنده کالا)
- نوع نمونه که شامل موارد زیر است:
| جدول 3: نحوه نام گذاری نمونه‌های عفونی جهت حمل | |
| دسته بندی نمونه | نام نمونه |
| نمونه‌های عفونی گروه A که برای انسان خطرآفرین هستند. | INFECTIOUS SUBSTANCES AFFECTING HUMANS |
| نمونه‌های عفونی گروه A که برای حیوانات خطرآفرین هستند. | INFECTIOUS SUBSTANCES AFFECTING ANIMALS |
| نمونه‌های عفونی گروه B | BIOLOGICAL SUBSTANCE, CATEGORY B |
| مواد معاف شده | Exempt human specimen” or “Exempt animal specimen |
- شماره UN که شامل موارد زیر می‌شود:
| جدول 4: شماره UN مناسب برای نمونه‌های عفونی | |
| دسته بندی نمونه | شماره UN |
| نمونه‌های عفونی گروه A که برای انسان خطرآفرین هستند. | UN 2814 |
| نمونه‌های عفونی گروه A که برای حیوانات خطرآفرین هستند. | UN 2900 |
| نمونه‌های عفونی گروه B | UN 3373 |
| مواد معاف شده | فاقد شماره UN |
- الزامات دمای ذخیره سازی (اختیاری)
- برچسب تعیین جهت (دو عدد بر روی محفظه سوم)
استفاده از مواد خنک کننده جهت سرد نگه داشتن نمونه هنگام انتقال نمونه های عفونی
گاهی اوقات ممکن است نیاز باشد تا جهت انتقال نمونه های عفونی، آن‌ها را به همراه مواد خنک کننده حمل نمود. در این شرایط ممکن است از یخ خشک و یا نیتروژن مایع استفاده شود.
در این صورت لازم است تا نکات زیر حتما مورد توجه واقع شوند:
• یخ خشک را به دلیل خطر انفجار نباید درون محفظه اولیه و یا ثانویه قرار داد.
• علاوه‌بر این چنانچه از مواد خنک‌کننده‌ای استفاده می‌شود که ممکن است ذوب شوند، باید مواد سرمازا رو به گونه‌ای بسته‌بندی کرد که در صورت ذوب شدن محفظه ثانویه شناور نشود.
• استفاده از مواد خنک کننده باید با استفاده از برچسب‌های مناسب که در ادامه و در جدول شماره 2 ذکر شده‌اند و یا با استفاده از عباراتی همچون AS COOLANT در نام‌گذاری نمونه نشان داده شود.
• چنانچه جهت سرد نگه داشتن نمونه، از نیتروژن مایع استفاده می‌شود، ظروف اولیه باید قادر به مقاومت در دماهای خیلی پایین باشند و همچنین بیرونی‌ترین بسته باید دارای برچسب خطر برای نیتروژن مایع باشد.
توصیه می‌شود چنانچه نیاز است نمونه در دمای پایین نگهداری شود، هنگام انتقال نمونه های عفونی، از کول باکس به عنوان محفظه سوم استفاده گردد.
برخی از رایج‌ترین علائم مورد استفاده در انتقال نمونه های عفونی
استفاده از برخی برچسب‌ها و علائم جهت شناساندن محتویات بسته حین انتقال نمونه های عفونی بسیار حائز اهمیت است. از همین رو در جدول شماره 5، مهم‌ترین علائم مورد استفاده برای برچسب‌گذاری بر روی بسته‌بندی نمونه‌ها را نشان داده‌ایم.
جمع‌بندی
انتقال نمونه های عفونی مسئله‌ی بسیار مهمی در رابطه با بهداشت و سلامت جهانی محسوب می‌شود. زیرا حمل و انتقال نمونه‌های خطرناک گرفته شده از انسان و یا حیوانات می‌تواند مشکلات بسیار زیادی ر ا برای جامعه ایجاد کند و تهدیدی برای سلامت انسان‌ها و حیوانات تلقی شود.
نکته‌ی بسیار مهمی که در رابطه با انتقال نمونه های عفونی مطرح است، نحوه‌ی صحیح بسته‌بندی این نمونه‌ها است. نمونه‌های عفونی باید به گونه‌ای بسته‌بندی شوند که احتمال شکستن ظرف حمل به حداقل رسیده و حتی در صورت شکستن ظرف حمل نیز، نمونه به هیچ عنوان به بیرون نشت نکند. در این مقاله سعی کردیم تا این قوانین را به طور مفصل شرح دهیم و نحوه‌ی انتقال صحیح نمونه‌های عفونی را برای شما بیان کنیم. امیدواریم این مقاله مورد توجه شما قرار گرفته باشد.
واژه‌نامه:
| International Air Transport Association | [3] | Centers for Disease Control and Prevention | [2] | World Health Organization | [1] |
| Prion | [4] |
بسیار عالی و کاربردی بود. ممنون