ایمنی محل كار آزمایشگاه (قسمت دوم)
استریلیزاسیون و ضدعفونی
تعاریف
در ابتدا به تعریف واژه‌های مختلفی كه برای ضدعفونی و استریلیزاسیون استفاه می‌شود می‌پردازیم. رایج‌ترین آن‌ها در ایمنی زیستی به شرح زیر است:
ضدمیکروبی (Anti Microbial): ماده‌ای است كه میكروارگانیزم‌ها را می‌كشد یا رشد و تكثیر آن‌ها را می‌كند.
گندزدا (Antiseptic): ماده‌ای است كه رشد و نمو میكروارگانیزم‌ها را بدون نیاز به كشتن آن‌ها، مهار می‌كند. گندزداها معمولاً برای ضد عفونی سطوح خارجی بدن به كار می‌روند.
کشنده زیستی (Biocide): یک واژه عمومی برای هر ماده‌ای است كه ارگانیزم‌ها را می‌كشد.
میکروب کش شیمیایی (Chemical germicide): یک ماده شیمیایی یا مخلوطی از مواد شیمیایی است كه برای كشتن میكروارگانیزم‌ها مصرف می‌شود.
آلودگی‌زا (Decontamination): فرآیند حذف ویا كشتن میكروارگانیزم‌ها، از این واژه برای حذف یا خنثیسازی مواد رادیواكتیو یا مواد شیمیایی خطرناک نیز استفاده می‌شود.
ضدعفونی کننده (Disinfectant): یك ماده شیمیایی یا مخلوطی از مواد شیمیایی كه برای كشتن میكروارگانیزم‌ها استفاده می‌شود، اما لزوماً بر اسپور اثر ندارد. ضدعفونی كننده‌ها معمولا برای سطوح یا مواد بی‌جان به كار می‌روند.
ضدعفونی (Disinfection): یك روش فیزیكی یا شیمیایی برای كشتن میكروارگانیزم‌ها است، لزوماً براسپور اثر ندارد.
میکروب کش (Microbicide): یك ماده شیمیایی یا مخلوطی از مواد شیمیایی كه میكروارگانیزم‌ها را می‌كشد. این واژه اغلب به جای واژه‌های “كشنده زیستی” یا “ضد میكروب” به كار می‌رود.
کشنده اسپور (Sporocide): یك ماده شیمیایی یا مخلوطی از مواد شیمیایی كه برای كشتن میكروارگانیزم‌ها و اسپورها استفاده می‌شود.
استریلیزاسیون (Sterilization): فرآیندی كه كلیه انواع میكروارگانیزم‌ها و اسپورها را می‌كشد و از بین می‌برد. دانستن اصول استریلیزاسیون و ضدعفونی ، موضوع مهمی برای ایمنی در آزمایشگاه است. از آنجایی كه اجسام شدیدا آلوده شده را ممكن است نتوان فوراً ضدعفونی یا استریل نمود، دانش اصول اولیه نظافت قبل از ضدعفونی نیز حائز اهمیت می‌باشد. ملزومات اختصاصی آلودگی‌زدایی به نوع كار آزمایشگاهی و طبیعت عوامل عفونت زا بستگی خواهد داشت. اطلاعات اصولی ارائه شده در این‌جا می‌تواند برای توسعه استاندارد سازی و پروسه‌های اختصاصی‌تر مخاطرات زیستی در یک آزمایشگاه ویژه، استفاده شود.
زمان اثر مواد ضدعفونی كننده بر روی یک ماده یا محصول متفاوت است. بنابراین، كلیه توصیه‌ها برای استفاده ازمواد ضدعفونی كننده بایستی بر اساس مشخصه‌های تولید كنندگان انجام شود.
تمیزكردن وسایل آزمایشگاهی
تمیز كردن یعنی حذف گردوغبار، مواد آلی و لكه‌ها، كه شامل برس كشیدن، گردوغبارگیری، شستشو یا آبكشی با آب و صابون یا مواد شوینده است. گردوغبار، مواد آلی و لكه می‌تواند میكروارگانیزم‌ها را بپوشاند و در عمل كشتن میكروارگانسیم‌ها توسط گندزداها و میكروب‌كش‌های شیمیایی و ضدعفونی كننده‌ها تداخل ایجاد كنند.
نظافت اولیه برای دستیابی به ضدعفونی یا استریلیزاسیون مناسب ضروری است. بسیاری از میكروب‌كش‌ها فقط روی مواد از قبل تمیز شده موثر هستند. تمیز كردن اولیه باید با مراقبت انجام شده تا از در معرض قرارگرفتن عوامل عفونی اجتناب شود.
میكروب‌كش‌های شیمیایی
بسیاری از انواع مواد شیمیایی می‌توانند به عنوان ضدعفونی كننده و یا گندزدا استفاده شوند. چون تعداد و تنوع بسیار زیادی از این محصولات با مارک‌های تجاری و فرمولاسیون‌های متفاوت وجود دارد. در انتخاب مواد اختصاصی بایستی دقت بیشتری به عمل آید.
فعالیت میكروب‌كشی بسیاری از مواد شیمیایی در دماهای بالاتر، بهتر و سریعتر انجام می‌شود. در ضمن افزایش حرارت می‌تواند تبخیر و همچنین تجزیه آن‌ها را سرعت ببخشد. مراقبت ویژه هنگام مصرف و ذخیره این مواد شیمیایی در مناطق گرمسیر ضروری است. در این مناطق به علت دمای بالا عمر نگهداری آن‌ها ممكن است كاهش یابد.
اكثر میكروب‌كش‌ها می‌توانند برای انسان‌ها یا محیط زیست مضر باشند. آن‌ها بایستی بر اساس دستوالعمل كارخانه سازنده انتخاب، نگهداری، مصرف و با دقت معدوم شوند. هنگام آماده‌سازی میكروب‌كش‌های شیمیایی رقیق، به منظور تامین ایمنی افراد استفاده از دستكش، پیش‌بند و محافظ چشم توصیه می‌شود. میكروب‌كش‌های شیمیایی عموماً برای تمیز كردن روزانه كف‌ها، دیوارها، اثاثیه و تجهیزات استفاده نمی‌شوند. اگرچه، مصرف آن‌ها ممكن است در موارد مشخصی برای كنترل شیوع آلودگی خاصی مناسب باشد.
استفاده مناسب میكروب‌كش‌های شیمیایی در حفظ ایمنی محل كار، از طریق كاهش خطر عوامل عفونی، دخیل خواهند بود. تا در حدامكان، ازنظر اقتصادی، میزان موجودی مواد و محدودیت آلودگی‌های محیطی باید در حد توان تعداد و انواع میكروب‌كش شیمیایی محدود شوند.
| رقت‌های توصیه شده تركیبات آزاد كننده كلرین | ||
| در وضعیت تمیز A | در وضعیت كثیف B | |
| كلرین مورد نیاز | % 0/1 (1 g/l) | % 0/5 (5 g/l) |
| محلول هیپوكلرایت سدیم (كلرین 5 درصد) | 20 ml/l | 100 ml/l |
| هیپوكلریت سدیم (كلرین 70 درصد) | 1/4 g/l | 7 g/l |
| پودر دیكلروایزوسیانورات سدیم (كلرین 60 درصد) | 1/7 g/l | 8/5 g/l |
| قرص‌های دی كلروایزوسیانورات سدیم (1/5 گرم كلرین به ازای هر قرص) | 1 قرص در هر لیتر | 4 قرص در هر لیتر |
| كلرآمین (كلرین 0/25) | کلرآمین (0/25 کلرین) | 20 g/l |
A: بعد از حذف مواد
B: قبیل خون قبل از حذف مواد
آلودگی زدائی موضعی در محیط كار
آلودگی‌زدائی فضای آزمایشگاه، وسایل و تجهیزات به تركیبی از ضدعفونی كننده های گازی و مایع نیاز دارد. سطوح می‌توانند با مصرف محلول هیپوكلریت سدیم (NaOCl) آلودگی زدائی شوند. محلول 1g/l كلرین برای بهداشت عمومی محیط مناسب است اما در شرایط آلودگی پرخطر استفاده از محلول‌های قوی‌تر (5g/l) توصیه می‌شود. برای آلودگی زدائی محیط، محلول فرموله شده حاوی 3% پراکسید هیدروژن (H2O2) می‌تواند محلول مناسب‌تری به جای محلول‌های سفیدكننده باشد.
اتاق‌ها و تجهیزات را می‌توان به وسیله بخار گاز فرمالدئید كه در اثر حرارت دادن با پارافرمالدئید یا جوشاندن فرمالین تولید می‌شود، ضدعفونی نمود. البته این یک روش بسیار خطرناک است و به پرسنل ویژه آموزش دیده نیازمند است. تمامی خروجی‌های اتاق (ازقبیل پنجره‌ها، درب‌ها و…) بایستی به‌وسیله نوار چسب (یا مشابه آن) قبل از تولید گاز كاملاً بسته شوند. استفاده از آن بایستی در دمای حداقل 21 درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی 70% انجام شود (مبحث آلودگی زدایی هودهای بیولوژیك را ببینید).
قبل از اجازه ورود به پرسنل بایستی بخارهای گاز موجود در محل تهویه شده باشد و در صورت ورود به اتاق قبل از تهویه، بایستی افراد از ماسک‌های تنفسی مناسب استفاده نمایند. از گاز بی كربنات آلومینیوم می‌توان به عنوان خنثی كننده فرمالدئید استفاده كرد.
بخاردادن فضاهای كوچک‌تر با بخار پراكسیدهیدروژن نیز مناسب است اما برای تولید آن به تجهیزات تخصصی نیازاست.
آلودگی زدایی هودهای بیولوژیک
برای آلودگی‌زدایی كابیت‌های كلاس I و II از تجهیزاتی كه جداگانه قابلیت تولید، گردش هوا و خنثی سازی گاز فرمالدئید را دارد استفاه می‌شود. روش دیگر استفاده‌ی میزان مناسبی پارافرمالدئید (با غلظت نهایی 8% پارافرمالدئید در هوا) درون یک ظرف كه روی پلیت گرمكن الكتریكی گذاشته می‌شود. همچنین درون ظرف دیگر، محلول حاوی بی كربنات آلومینیوم به میزان 10% بیش از پارافرمالدئید روی یك گرمكن الكتریكی دوم در داخل كابینت قرار داده می شود. سیم‌برق پلیت‌ها خارج از كابینت تعبیه شود، تا بتوان ظروف را خارج از كابینت به وسیله خاموش و روشن كردن گرمكن كنترل كرد.
اگر رطوبت نسبی زیر 70% است بایستی یک ظرف محتوی آب داغ سرباز نیز در داخل كابینت گذاشته شود، سپس درب كابینت‌ها توسط نوار محكم بسته شود. فضای باز جلوی هود و هواكش‌های هود به‌وسیله یک پوشش پلاستیكی ضخیم كه محكم بسته شده، پوشیده می‌شود تا بتوان از عدم نشت درون اتاق اطمینان یافت. اطراف محل ورود سیم برق به داخل كابینت نیز توسط نوار محكم بسته می‌شود. برق مربوط به گرمكن ظرف حاوی پارافرمالدئید وصل می‌شود و تا زمانی كه تمامی پارافرمالدئید تبخیر نشده نباید از پریز برق كشیده شود.
كابینت به مدت حداقل 6 ساعت دست نخورده باقی بماند. سیم پلیت مربوط به ظرف دوم به برق متصلشده تا بی‌كربنات آلومینیوم نیز تبخیر شود، سپس برق قطع شده هود برای دوبار به مدت هربار 2 ثانیه روشن می‌شود تا گاز بی‌كربنات آلومینیوم كاملاً در داخل كابینت گردش كند. كابینت به مدت 30 دقیقه قبل از باز شدن درب جلوئی و برداشتن پوشش پلاستیكی دست نخورده باقی می‌ماند. سطوح كابینت قبل از استفاده مجدد باید كاملا تمیز شود.
شستن دست‌ها/آلودگی‌زدایی دست
در صورت امكان هنگام به كارگیری مواد دارای مخاطرات زیستی دستكش مناسب پوشیده شود. به‌هرحال این عمل نمی‌تواند جایگزین شستشوی مناسب و منظم دست‌ها توسط پرسنل آزمایشگاه شود. دست‌ها باید بعد از به كارگیری مواد و حیوانات دارای مخاطرات زیستی، و قبل از ترك آزمایشگاه شسته شوند.
در اغلب مواقع شستشوی كامل دست‌ها با صابون و آب معمولی به منظور آلودگی‌زدایی كافی است. اما در شرایط آلودگی با ریسک بالا مصرف صابون‌های میكروب‌كش توصیه می‌شود. دست‌ها بایستی كاملا با صابون آغشته شوند، و سپس (به مدت حداقل 10 ثانیه) با آب تمیز آب كشی شوند و با دستمال كاغذی یا حوله پارچه‌ای خشك شود (در صورت امكان از هوای گرم برای خشك كردن استفاده شود).
توصیه می‌شود شیر آب بوسیله‌ی پا یا آرنج، باز و بسته شود و اگر در جائی مقدور نیست به منظور پیشگیری از انتقال آلودگی از دستمال كاغذی یا حوله پارچه‌ای برای باز و بسته كردن شیر آب استفاده شود.
در شرایطی كه مایع دستشویی مناسب در دسترس نیست برای آلودگی‌زدایی دست های آلوده را با الكل آغشته نمایید.
ضدعفونی گرمایی و استریلیزاسیون
حرارت
حرارت رایج‌ترین عامل فیزیكی برای آلودگی‌زدایی پاتوژن‌ها است. حرارت خشك اصلا موجب خوردگی نمی‌شود و برای بسیاری از وسایل آزمایشگاهی كه توانایی مقاومت در حرارت‌های 160 درجه سانتیگراد و بالاتر به مدت 2 تا 4 ساعت را دارند، به كار گرفته می‌شود. سوزاندن نیز شكلی از حرارت خشك است، حرارت مرطوب وقتی به صورت اتوكلاو استفاده می شود، موثرترین روش است.
جوشاندن ضرورتاً همه میكروارگانیزم‌ها و یا پاتوژن‌ها را نمی‌كشد، اما می‌توان از آن به عنوان آلودگی‌زدایی در زمانی كه روش‌های دیگر (آلودگی‌زدایی یا ضدعفونی كردن شیمیایی و اتوكلاو كردن) وجود ندارد یا در دسترس نیستند، استفاه نمود. وسایل استریلیزه شده بایستی تا قبل از استفاده در جایی كه امكان آلودگی مجدد ندارد نگه داری شوند.
اتوكلاو
استفاده از بخار آب اشباع شده تحت فشار (اتوكلاو كردن) مفیدترین و قابل اعتمادترین استریلیزاسیون وسایل آزمایشگاهی است. برای اغلب مقاصد شرایط زیر برای اتوكلاوهایی كه به طور صحیح استفاده می شوند، مناسب است.
- زمان نگهداری 3 دقیقه در 134 درجه سانتیگراد
- زمان نگهداری 10 دقیقه در 126 درجه سانتیگراد
- زمان نگهداری 15 دقیقه در 121 درجه سانتیگراد
- زمان نگهداری 25 دقیقه در 115 درجه سانتیگراد
انواع اتوكلاو
Gravity displacement autoclave: بخار تحت فشار وارد محفظه شده و هوای سنگین‌تر را به سمت پایین جابه‌جا نموده و از طریق دریچه در خروجی كه با یك فیلتر HEPA تعبیه شده است خارج می‌شود.
Per-Vacuum autoclves: این دستگاه اجازه می‌دهد هوا از محفظه خارج شود قبل از اینكه بخار وارد شود، هوای خارج شده از طریق یك دریچه مجهز HEPA خارج می‌شود. این اتوكلاوها می‌توانند در دمای 134 درجه سانتیگراد كار كنند، بنابراین دوره. استریلیزاسیون به مدت 3 دقیقه كاهش می‌یابد. از این اتوكلاو ها به دلیل وجود خلاء نمی‌توان برای استریل نمودن مایعات استفاده نمود.
Fuel-heated-pressure cooker autoclaves: این اتوكلاوها فقط در زمانی استفاده می‌شوند كه اتوكلاوهای نوع 1 موجود نباشد. این اتوكلاوها از بالا پر می‌شوند و حرارت به وسیله گاز، الكتریسته یا دیگر انواع سوخت حرارت داده می‌شوند. آب موجود در ظرف بر اثر حرارت تبخیر شده و هوا از طریق یك روزنه حفاظتی خارج می‌شود. وقتی تمامی هوا خارج شد، دریچه روی وزنه بسته شده و حرارت كاهش می‌یابد. حرارت و فشار تا زمانی بالا می‌رود كه دریچه ایمنی از قبل روی درجه تنظیم شده است. در پایان هر دوره حرارت پایین آمده و دما تا 80 درجه سانتیگراد و یا پایین‌تر می‌افتد، قبل از این كه سرپوش باز شود.
باركردن اتوكلاو
وسایل بایستی به آزادی درون محفظه قرار داده شوند كه بخار به راحتی در آن نفوذ نموده و هوا خارج شود. بسته‌ها باید به گونه‌ای باشد كه بخار به كلیه محتویات آن برسد.
احتیاطات لازم در هنگام استفاده از اتوكلاوها
هنگام استفاده از محفظه‌های تحت فشار، موارد زیر می‌توانند باعث كاهش مخاطرات مرتبط شوند.
- مسئولیت به كار انداختن و مراقبت روزمره اتوكلاو بایستی به افراد آموزش دیده محول شود.
- یك برنامه برای جلوگیری از مخاطرات شامل بازرسی منظم محفظه‌ها، درب‌ها و كنترل آن‌ها به وسیله فرد آموزش دیده وجود داشته باشد.
- بخار بایستی اشباع شده و عاری از مواد شیمیایی (از قبیل مهاركنندگان خوردگی) كه می‌تواند به وسایل استریلیزه شده آسیب برساند، باشد.
- همه موادی كه نیاز به اتوكلاو شدن دارند بایستی درون ظروفی قرار گیرند كه اجازه هوا و نفوذ مناسب حرارت را بدهند، حفره‌ها بایستی آزاد بسته شوند كه بخار بتواند به كلیه مواد موجود دریك بار برسد.
- در مورد اتوكلاو های بدون قفل ایمنی، دریچه اصلی بخار بایستی بسته بوده و قبل از بازكردن درب، اجازه داده شود دما به كمتر از 80 درجه سانتیگراد برسد.
- در جائی كه مایعات اتوكلاو می‌شوند تنظیم خروجی بایستی به آهستگی انجام شود، چون ممكن است مایعات به علت دمای بالا، اصطلاحا سرریز شوند.
- كاربرها بایستی هنگام بازكردن اتوكلاو دستكش و نقاب محافظ بپوشند، حتی زمانی كه دما كمتر از 80 درجه سانتیگراد است
- در پایش‌های روزمره عملكرد اتوكلاو، از اندیكاتورهای بیولوژیك یا ترموكوپل كه در مركز محتویات اتوكلاو قرار می‌گیرند استفاده شود، پایش منظم با ترموكوپل و وسایل ثبت، برای تعیین شرایط عملیاتی مناسب بسیار مطلوب است.
- در صورت وجود فیلتر در محفظه، بایستی هر روز آن را خارج نموده و كاملاً تمیز شود.
بایستی دقت شود كه دریچه آزادسازی فشار بخار اتوكلاو به وسیله كاغذ و غیره بسته نشده باشد.
سوزاندن
سوزاندن همراه یا بدون آلودگی‌زدایی اولیه، برای از بین بردن لاشه‌های حیوانات و زباله‌های بافتی و دیگر زباله‌های آزمایشگاهی مفید است. سوزاندن مواد عفونی به جای اتوكلاو كردن فقط در صورتی كه كوره‌های مخصوص تحت كنترل آزمایشگاهی وجود داشته باشد، توصیه می‌شود.
سوزاندن مناسب به وسایل مناسب برای كنترل دما و یك محفظه سوزاندن دوم نیاز دارد. اما بسیاری از كوره‌ها به ویژه آن‌هایی كه یك حفره احتراق دارند برای خاكستركردن مواد عفونی، لاشه‌های حیوانی و پلاستیك‌ها نامطلوبند. بعضی از مواد ممكن است به طور كامل از بین نروند و از طریق دودكش به جریان یابد كه این امر سبب آلودگی اتمسفر با میكروارگانیزم‌ها، دود و مواد شیمیایی سمی می‌شود. به هرحال، انواع بسیار مناسب برای محفظه‌های احتراق وجود دارد. دمای مطلوب در محفظه اول بایستی حداقل 800 درجه سانتیگراد و در محفظه دوم حداقل 1000 درجه سانتیگراد باشد.
كلیه مواد حتی آن دسته از موادی كه مرحله آلودگی‌زدایی اولیه را گذرانده‌اند و برای خاكستر شدن سوزانده می‌شوند، بایستی در كیسه‌های (ترجیحاً پلاستیكی) مناسب به كوره‌ها منتقل شوند. كاربران كوره‌ها بایستی دستورالعمل لازم راجع به كنترل بار و دما را دریافت كنند. بایستی به این نكته توجه داشت كه كارآئی موثر یك كوره بستگی به مناسب‌بودن نوع مخلوط مواد موجود در زباله‌ها دارد. در حال حاضر نگرانی‌هایی در ارتباط با اثرات منفی كوره‌های فعلی و انواع موثر آن بر محیط زیست وجود دارد و تلاش‌هایی برای ساخت كوره‌هایی كه با محیط زیست سازگارتر و به لحاظ انرژی موثر باشند، در دست اقدام است.
انهدام
انهدام زباله‌های پزشكی و آزمایشگاهی موضوعی است كه به مقررات گوناگون بین‌المللی، ملی و منطقه‌ای بستگی دارد، همواره باید آخرین نسخه‌های این گونه مستندات قبل از طراحی و اجرای برنامه‌ی انهدام زباله‌های دارای مخاطرات زیستی مورد مطالعه و مشورت قرار گیرند. به طور كلی خاكستر كوره‌ها ممكن است همانند زباله‌های معمولی خانگی تلقی شوند و براساس مجوزهای محلی دفع شوند. زباله‌های اتوكلاو شده ممكن است به وسیله خاكستر شدن و یا در گورستان زباله‌های مجوزدار دفع بشوند.
پروسه پاك كردن سرریزها در هنگام سرریز مواد عفونی و بالقوه عفونی، فرآیند پاك كردن سرریز بایستی انجام شود :
- از دستكش و لباس‌های محافظتی و در صورت لزوم محافظ چشم و صورت استفاده شود.
- پوشاندن سرریز با حوله كاغذی یا پارچه‌ای كه كاملاً آن را بپوشاند.
- پاشیدن یك ماده ضدعفونی كننده مناسب روی حوله كاغذی و محاصره منطقه (عموماً، محلول سفیدكننده 5% مناسب است. اما در مورد سرریزهای احتمالی در حمل و نقل در هواپیما باید از ضدعفونی كننده های حاوی تركیبات چهار ظرفیتی آمونیوم استفاده شود).
- ماده ضدعفونی را به صورت دوایر متحدالمركز به كار ببرید، كه شروع آن از حاشیه خارجی منطقه سرریز است، این كار را به طرف مركز ادامه دهید.
- بعد از مدت زمان كافی (مثلا 30 دقیقه) مواد را تمیز كنید. اگر شیشه شكسته شده و یا لب پریدیگی وجود دارد از یك خاك‌انداز یا یك قطعه مقوای محكم برای جمع‌آوری مواد و زباله‌ها در داخل یك ظرف مقاوم به سوراخ شدن برای مواد دور ریختنی استفاده شود.
- منطقه سرریز را ضدعفونی و تمیزكنید (اگر ضروری است، مراحل 2 تا 5 را تكرار كنید).
- مواد آلوده شده را در داخل یك ظرف زباله مقاوم به سوراخ شدگی و ضدنشتی بریزید.
- بعد از انجام ضدعفونی موفق، یك فرد آگاه و ماهر (مجرب) را از محل ضدعفونی شده مطلع فرمایید.
مخاطرات شیمیایی
كاركنان آزمایشگاه‌های میكروبیولوژی نه تنها در معرض میكروارگانیسم‌های بیماری‌زا بلكه در معرض آسیب‌های شیمیایی خطرناك نیز می‌باشند. موضوع مهم آن است كه این افراد از دانش و اطلاعات مربوط به اثرات سمی این مواد شیمیایی و راه‌های در معرض قرار گرفتن و آسیب‌هایی كه ممكن است در حین جابه‌جایی و نگهداری آن‌ها به وجود آید، برخوردار باشند. اوراق اطلاعات ایمنی مواد یا اطلاعات خطر شیمیایی از طریق سازندگان و فروشندگان مواد شیمیایی قابل دستیابی است. این اطلاعات می‌بایست در اختیار آزمایشگاه‌هایی كه از این مواد شیمیایی استفاده می‌كنند قرار گیرند و به عنوان بخشی از دستورالعمل‌های ایمنی محسوب گردند.
راه‌های قرارگیری در معرض خطر
راه‌های قرارگیری در معرض مواد شیمیایی خطرناك ممكن است به شرح ذیل باشند:
- تنفس
- تماس با پوست
- بلعیدن
- فرورفتن سوزن
- از طریق پوست آسیب دیده
نگهداری مواد شیمیایی
صرفاً مقادیری از مواد شیمیایی لازم برای استفاده روزانه می‌بایست در آزمایشگاه نگهداری شوند. ذخایر عمده مواد شیمیایی می‌بایست در ساختمان‌ها و اتاق‌های طراحی شده‌ی مخصوص نگهداری شوند. مواد شیمیایی نمی‌بایست بر اساس حروف الفبا نگهداری شوند.
قواعد عمومی در خصوص ناسازگاری مواد شیمیایی
برای اجتناب از آتشسوزی و یا انفجار، مواد مندرج در ستون چپ از جدول زیر می‌بایست به نحوی نگهداری و حمل و نقل گردند كه هیچ‌گاه در تماس با سایر مواد شیمیایی مندرج در ستون سمت راست همین جدول قرار نگیرند.
| قواعد عمومی در خصوص ناسازگاری مواد شیمیایی | |
| مواد ناسازگار گروه مواد | گروه مواد |
| دی اكسیدكربن، هیدروكربن‌های كلردار، آب | فلزات قلیایی نظیر سدیم، پتاسیم، سزیم و لیتیوم |
| آمونیاك، استیلن، هیدروكربن‌ها | هالوژن‌ها |
| كسیدكننده نظیر اسید كرومیك، اسیدنیتریك، پراكسیدها، پرمنگنات‌ها | اسیداستیك، سولفید هیدروژن، آنیلین، هیدروكربن‌ها، اسید سولفوریك |
اثرات سمی مواد شیمیایی
برخی مواد شیمیایی اثرات زیان‌آوری بر روی سلامت افرادی که با آن‌ها كار می‌كنند و یا بخارات آن‌ها را استنشاق می‌كنند، برجا می‌گذارند. جدا از سموم آشكار، تعدادی از مواد شیمیایی دارای اثرات سمی گوناگون شناخته شده‌اند.
سیستم تنفسی، خون، ریه‌ها، كبد، كلیه‌ها و سیستم گوارشی همچنین دیگر اندام‌ها و بافت‌ها ممكن است تحت تاثیر زیان‌آور مواد شیمیایی قرار گرفته یا آسیب‌های شدیدی بر آن‌ها وارد گردد. برخی مواد شیمیایی به عنوان سرطان زا و یا Teratogenic شناخته شده‌اند.
بخارات برخی از حلال‌ها در صورت بلعیده شدن سمی هستند. به غیر از بیشترین اثرات وخیم مذكور، قرارگرفتن در معرض مواد شیمیایی ممكن است منجر به آسیب‌هایی گردد كه اثرات قابل مشاهده فوری بر سلامت نداشته باشد ولی می‌تواند شامل از دست دادن تعادل، خواب‌آلودگی و علائمی مشابه كه منجر به افزایش وقوع حوادث می‌گردند، باشد.
قرارگرفتن طولانی و مكرر در معرض فاز مایع بسیاری از حلال‌های آلی می‌تواند منجر به صدمات پوستی گردد. این موضوع می‌تواند ناشی از اثر چربی‌زدایی این مواد باشد اما علائم آلرژیك و ایجاد حساسیت و خورندگی همچنین امكان بروز دارند.
مواد شیمیایی منفجره
آزیدها كه اغلب در محلول‌های ضد باكتریایی به كار می‌روند، نمی‌بایست با مس و سرب تماس و مجاورت داده شوند (به عنوان مثال لوله‌های فاضلاب و لوله‌كشی ساختمان). چون ممكن است با ضربه‌های بسیار جزیی و خفیف انفجار مهیبی به وجود آورند.
اسیدپركلریك در صورتی كه روی میز كار چوبی، آجری یا مواد، خشك شود، منفجر خواهد شد و منجر به آتشسوزی می‌گردد.
اسیدپیكریك و پیكرات‌ها ممكن است در اثر حرارت و ضربه منفجر شوند.
ریختن مواد شیمیایی
اغلب كارخانجات تولیدكننده مواد شیمیایی آزمایشگاهی طی جداول انتشار یافته خود روش‌های مقابله با ریختن این مواد را توصیف می‌كنند. جداول و كیت‌های ریختن این مواد نیز به شكل تجارتی قابل تهیه می‌باشند.
جداول مورد نیاز می‌بایست در مكان‌های ثابتی از آزمایشگاه در معرض دید قرار گیرند و ملزومات ذیل می‌بایست تهیه گردند:
- كیت‌های مناسب برای استفاده به هنگام ریختن مواد شیمیایی.
- پوشش‌های محافظتی نظیر دستكش‌های لاستیكی مقاوم و مستحكم، روكش كفش‌ها یا چكمه‌های لاستیكی، ماسك تنفسی.
- وسایل جمع آوری و خاك اندازها.
- انبرهایی كه برای برداشتن قطعات ظروف شیشه‌ای شكسته بكار می‌روند.
- تی‌های نظافتی، پارچه‌ها و حوله‌های كاغذی.
- سطل‌ها.
- خاکستر سودا (كربنات سدیم، Na2CO3) یا سدیم بی كربنات (NaHCO3) برای خنثیسازی اسیدها و مواد شیمیایی خورنده.
- شن و ماسه (برای پوشاندن مواد قلیایی ریخته شده)
- مواد شوینده غیر قابل اشتعال.
[1] WHO (2006) Biorisk management Laboratory biosecurity guidance
[2] United Nations Environment Programme. Convention on Biological Diversity. Cartagena Protocol on Biosafety
[3] Statement on the consideration of biodefence and biosecurity. Nature, 2003:421:771
[4] International Health Regulations. World Health Assembly resolution WHA58.3, May 2005
[5] Chosewood L.C. and Wilson D. E. (2007) Biosafety in Microbiological and Biomedical Laboratories, Fifth Edition. DCD and NIH Publication nِvall J. Strategic dilemmas of biosecurity in the European Union.
[6] Sundelius B, Gr Biosecurit and bioterrorism: biodefense strategy, practice, and science, 2004, 2(1):17-23
[7] Global public health response to natural occurrence, accidental release or deliberate use of biological and chemical agents or radionuclear material that affect health. World Health Assembly resolution WHA55.16, May 2002
