ریسک‌ها و خطرات موجود حین کار در آزمایشگاه

مدیریت آزمایشگاه‌ و رعایت نکات ایمنی و بهداشتی در آن همواره از موارد چالش برانگیز به‌شمار می‌رود. امروزه در هر آزمایشگاه مدرن تجهیزات پیشرفته‌ای مانند سمپلرهای اتوماتیک، دستگاه اتوکلاو، دستگاه‌های طیف سنجی جرمی، کروماتوگرافی، سونیکاتور و … وجود دارد.

در مواقعی که حجم کار در آزمایشگاه زیاد است و آزمایش‌های مکرری روی نمونه‌های مختلف انجام می‌شود، ممکن است موارد ایمنی برای پرسنل نادیده گرفته شود که می‌تواند عواقب جبران‌ناپذیری را به همراه داشته باشد.

شما چه به عنوان یک پرسنل آماتور و چه به عنوان یک شخص با تجربه در آزمایشگاه مشغول به کار هستید، لازم است از خطرات احتمالی محل کار، آگاه باشید.

بسیاری از آزمایشگاه‌ها جزء محیط‌های کاری پرخطر به حساب می‌آیند به همین دلیل برای داشتن یک آزمایشگاه ایمن و موفق، برخورداری از تکنولوژی‌های نوین و بهبود شرایط موجود در آزمایشگاه، لازم است که تمامی پرسنل و مسئولین آزمایشگاه با خطرات احتمالی موجود در آزمایشگاه‌ها آشنایی کامل داشته باشند. شناخت خطرات و راه‌های جلوگیری از وقوع آن‌ها به پرسنل و مسئولین آزمایشگاه کمک می‌کند تا بسیاری از خطرات رایج در آزمایشگاه‌ها را به حداقل برسانند.

در این مقاله انواع خطرات و ریسک‌های احتمالی رایج در آزمایشگا‌های مدرن را بررسی خواهیم‌کرد و راه‌های پیشگیری از وقوع حوادث ناگوار را بیان می‌کنیم.

انواع خطرات احتمالی در آزمایشگاه

اولین قدم در حفاظت از سلامت و ایمنی پرسنل، شناخت خطرات موجود در آزمایشگاه است. خطرات موجود در آزمایشگاه به چهار دسته کلی تقسیم می‌شوند:

• خطرات ناشی از مواد شیمیایی
• خطرات الکتریکی
• خطرات بیولوژیکی
• خطرات فیزیکی

در ادامه به بررسی هر کدام از این موارد خواهیم‌ پرداخت.

خطرات ناشی از مواد شیمیایی

تماس با مواد شیمیایی یک قسمت اجتناب‌ناپذیر از کار روتین پرسنل آزمایشگاه است اما ریسک‌ها و خطرات حاصل از ذخیره‌سازی و استفاده از این مواد همیشه وجود دارد.

بسیاری از مواد شیمیایی آلی و مواد معدنی موجود در آزمایشگاه‌ها برای پوست بدن و چشم‌ها‌ خورنده و سمی به حساب می‌آیند. به همین دلیل کلیه پرسنلی که با مواد شیمیایی سروکار دارند باید از تجهیزات حفاظت فردی استفاده کنند و لازم است همه تجهیزات لازم برای کنترل شرایط بعد از تماس بدن با مواد شیمیایی، در آزمایشگاه وجود داشته باشد.

یکی دیگر از این نوع خطرات واکنش مواد شیمیایی با یکدیگر و ایجاد یک واکنش گرمازا است که می‌تواند موجب سوختگی شود. به همین دلیل لازم است برای پیشگیری از این نوع سوختگی‌های پوستی از تجهیزات مناسب مانند دستکش‌های مقاوم در برابر سوختگی استفاده کرد.

از موارد دیگر می‌توان به تخلیه یا دفع مواد اشاره کرد. تخلیه نادرست مواد در آزمایشگاه بدون یک تهویه کامل و مناسب می‌تواند یک تقطیر یا یک واکنش شیمیایی را ایجاد کند که باعث انفجار در آزمایشگاه شود. بسته به میزان مواد واکنش‌دهنده‌ و شدت واکنش، این انفجار می‌تواند برای پرسنل خطرآفرین باشد.

استنشاق برخی از مواد شیمیایی خاص نیز می‌تواند به خودی خود خطرناک باشد. این مواد سمی هستند و اثرات آن‌ها می‌تواند بلافاصله بعد از استنشاق یا به تدریج آشکار شود. به همین دلیل تمامی پرسنل باید برای جلوگیری از استنشاق این بخارات سمی، از ماسک‌های ایمنی استفاده کنند.

بلع مواد شیمیایی به دلیل آلودگی دست‌، غذا و نوشیدنی‌ها با مواد شیمیایی، یکی دیگر از این خطرات است. به همین دلیل لازم است مواد غذایی و آشامیدنی‌ها را در معرض این مواد قرار ندهید. همچنین همه پرسنل باید از یک قانون جامع برای شست و شوی دست، سطوح کار، سینک‌ها و … پیروی کنند. این قوانین باید مکتوب و کاملا قابل دسترس باشند.

پیشگیری

• آموزش و تمرین تفکیک صحیح مواد شیمیایی از یکدیگر
• استفاده از تجهیزات فردی مناسب (PPE) برای تمام پرسنل
• تمیز و مرتب نگهداشتن محیط کار

خطرات الکتریکی

خطرات ناشی از کار با تجهیزات الکتریکی یکی دیگر از خطرات رایج در آزمایشگاه است که حتی پرسنل باتجربه و متخصص نیز ممکن است هنگام کار با برق از رعایت اصول ایمنی چشم پوشی کنند. بنابراین بسیار مهم است که در سراسر آزمایشگاه اقدامات حفاظتی صورت گیرد.

تجهیزات الکتریکی که در فاصله نزدیک با مایعات قرار دارند بسیار خطرناک هستند پس لازم است به سیستم اتصال به زمین [1] مجهز شوند. این سیستم در صورت بروز هرگونه خطا، به سرعت جریان الکتریکی موجود در مدار را قطع می‌کند و جریان را به زمین منتقل می‌کند.

آتش‌سوزی‌های الکتریکی از دیگر خطرات رایج در آزمایشگاه است که می‌تواند در صورت استفاده از سیم‌‌ها یا پریزهای غیر استاندارد رخ دهد. پیش از آن که تجهیزات آزمایشگاه را به برق متصل کنید مطمئن شوید که همه‌ی قطعات الکتریکی مورد استفاده در آزمایشگاه با کاربرد مورد نظر شما تناسب داشته و ایمن و به‌روز باشند. هر دستگاه الکتریکی از آداپتورها گرفته تا کابل‌ها و … می‌توانند ایمنی آزمایشگاه و پرسنل آزمایشگاه را به خطر بیندازد.

پیشگیری

خطرات ناشی از وسایل و تجهیزات الکتریکی اغلب در آزمایشگاه‌ها نادیده گرفته می‌شوند. خطرات ناشی از جریان‌های الکتریکی، جان افراد را به خطر می‌اندازند بنابراین به حداقل رساندن این خطرات امری بسیار ضروری است. به همین دلیل برای جلوگیری از وقوع حوادث جبران نا‌پذیر، لازم است پیش از هرگونه اقدامی موارد ذکر شده در ادامه را بررسی کنید:

• تمام پریزهای برق که ممکن است در معرض رطوبت قرار گیرند، باید به سیم اتصال به زمین مجهز باشند.
• سیم‌سیارها نیز باید با دقت نگهداری شوند و به طور موقت مورد استفاده قرار گیرند و هرگز جایگزین سیم‌های دائمی نشوند. می‌توانید از آویزهای جمع‌کننده سیم برق استفاده کنید تا از قرار گرفتن سیم‌ها در مسیر رفت و آمد جلوگیری کنید.

هشدار!

• اگر فردی در آزمایشگاه دچار برق‌گرفتگی شد، هرگز با او تماس برقرار نکنید زیرا ممکن جریان برق به بدن شما نیز منتقل شود. منبع برق را قطع کنید یا با یک وسیله خشک (ترجیحا از جنس چوب)، فرد را از منبع برق دور کنید و تا رسیدن اورژانس، اقدامات اولیه لازم را انجام دهید. لازم است پرسنل آزمایشگاه برای انجام کمک‌های اولیه آموزش دیده باشد.
• هرگز آتش‌سوزی‌های ناشی از جریان الکتریکی را با آب خاموش نکنید و برای آتش‌سوزی‌های کوچک از کپسول‌های آتش‌نشانی استفاده کنید.

خطرات بیولوژیکی

کار با نمونه‌هایی مانند باکتری‌ها، ویروس‌ها، خون، بافت و مایعات بدن در آزمایشگاه می‌توانند خطرات بیولوژیکی را به همراه داشته باشند. این نمونه‌ها ممکن است ناقل بیماری‌ باشند و یا مواد حساسیت‌زای خطرناکی داشته باشند که پرسنل آزمایشگاه را در معرض خطر قرار می‌دهند.

اثرات ابتلا به بیماری‌ها و ورود مواد حساسیت‌زا به بدن ممکن است به سرعت آشکار شوند یا پس از گذشت زمان اثرات خود را نشان دهند. به همین دلیل تمامی پرسنل آزمایشگاه باید از تجهیزات حفاظت فردی مناسب استفاده کنند تا از این خطرات در امان بمانند.

نمونه‌های گرفته شده از انسان و حیوانات که در آزمایشگاه‌های تحقیقاتی بررسی می‌شوند، ممکن است عوامل بیماری‌زا را به پرسنل آزمایشگاه منتقل کنند. در این شرایط پرسنل ناقل بیماری خواهند بود. در نتیجه خطرات بیولوژیکی نه تنها پرسنل و متخصصین آزمایشگاه بلکه هرکسی که در خارج از آزمایشگاه با این افراد در ارتباط است را درگیر می‌کند.

گاهی اوقات مواد بیولوژیکی که بسیار عفونی هستند می‌توانند یک خطر بزرگ برای آزمایشگاه‌های تحقیقاتی مدرن و در نهایت برای سایر افراد جامعه به حساب بیایند به همین دلیل برای جلوگیری از انتقال این گونه بیماری‌ها لازم است تمامی تیم آزمایشگاه به طور کامل در برابر بیماری‌های مسری محافظت شوند.

پیشگیری

نگهداری مناسب و روش صحیح استفاده از نمونه‌های آزمایشگاه و استفاده از تجهیزات محافظتی یک نکته کلیدی برای پیشگیری از ایجاد شرایط اضطراری و ابتلا به خطرات بیولوژیکی است.

• استفاده از لباس‌های محافظتی استاندارد و قرار دادن عوامل بیولوژیکی موجود در آزمایشگاه در یک مکان مناسب، برای به حداقل رساندن خطرات بیولوژیکی ضروری است. سیستم‌های ایمنی باید برای انتقال، ذخیره‌سازی و مدیریت مواد بیولوژیکی، در آزمایشگاه موجود باشند.

• رعایت نکاتی مانند تمیز و مرتب نگهداشتن آزمایشگاه، ضدعفونی کردن سطوح و دفع صحیح و ایمن زباله‌های آزمایشگاه نیز یکی از عوامل ضروری دیگر برای کاهش خطرات بیوژیکی است.

هشدار!

همیشه از قبل، آمادگی لازم برای انجام اقدامات اورژانسی را داشته باشید. هدف اصلی این اقدامات مهار خطرات بیولوژیکی و به حداقل رساندن این خطرات برای انسان و محیط زیست است.

بسته به شرایط مختلف ممکن است اقدامات متفاوتی نیاز باشد برخی از این اقدامات عبارتند از:

• اطلاع‌رسانی به دیگران
• ایزوله کردن و جداسازی محل خطر
• تخلیه آزمایشگاه
• کمک گرفتن از سایر پرسنل
• کنترل نشت و جلوگیری از گسترش آلودگی
• ضدعفونی کردن محیط
• در برخی موارد نیز ممکن است نیاز به کمک‌های اولیه یا حتی مراجعه پزشک باشد.

خطرات فیزیکی

با وجود بسیاری از خطرات موجود در آزمایشگاه‌های مدرن، خطرات فیزیکی رایج در آزمایشگاه به راحتی نادیده گرفته می‌شوند.

احتمال لغزش اجسام و مدیریت نادرست آن‌ها در آزمایشگاه‌های شلوغ بسیار زیاد است.

جابه‌جایی نمونه‌ها و وسایل موجود در آزمایشگاه یکی از مهم‌ترین نگرانی‌های پرسنل و مسئولین در آزمایشگاه‌ها است. تمامی پرسنل فعال در آزمایشگاه در صورت عدم رعایت الزامات ایمنی مربوط به حمل و جابه‌جایی اجسام، در معرض آسیب‌های جدی فیزیکی هستند.

دستگاه‌های موجود در آزمایشگاه – به خصوص آن‌هایی که دمای بالایی دارند، وزن زیادی دارند و تیز و برنده هستند – می‌توانند سلامت پرسنل آزمایشگاه را به خطر بیاندازند.

به همین دلیل لازم است جهت حمل و نقل صحیح و ایمن در آزمایشگاه از تجهیزات حفاظت فردی مانند دستکش‌های ایمنی استفاده شود. علاوه بر آن لازم است پرسنل چندین مرتبه نحوه صحیح بلند کردن و جابه‌جایی اجسام در آزمایشگاه را تمرین کنند تا با شیوه صحیح کار با آن‌ها آشنا شوند و حین انجام آزمایشات مختلف به راحتی و با تسلط کامل این کار را انجام دهند.

همان‌طور که می‌دانید احتمال لغزش و سقوط اجسام در آزمایشگاه به خصوص زمانی که محققان طی مدت زمان طولانی و  بی‌وقفه در آزمایشگاه مشغول فعالیت هستند و حجم‌های زیادی از مواد را جابه‌جا می‌کنند، بیش‌تر است.

برای کاهش خطرات ناشی از جابه‌جایی و سقوط اجسام باید تمام محققان و اعضای فعال در آزمایشگاه از تجهیزات محافظتی مناسب استفاده کنند و برای جابه‌جایی، حمل تجهیزات و سایر اجسام موجود در آزمایشگاه با دقت کافی عمل کنند.

تمامی مواد و وسایل ضروری و غیرضروری که در آزمایشگاه نگهداری می‌شوند، باید از فضای مناسبی برخوردار باشند و سر راه پرسنل قرار نگیرند.

و در آخر شاید رایج‌ترین خطر در میان خطرات فیزیکی موجود در آزمایشگاه‌های مرتبط با علوم آزمایشگاهی، خطر شکستن شیشه‌آلاتی مانند لوله‌های شیشه‌ای نازک و نامرغوب است. به گونه‌ای که حتی بسیاری از افراد باتجربه در آزمایشگاه هنگام بستن درب لوله‌ها یا قرار دادن درپوش‌های پلاستیکی در داخل لوله‌های شیشه‌ای بر اثر شکسته شدن شیشه‌ها دست خود را بریده‌اند. درحالی که در این شرایط می‌توان با یک فشار ملایم و چرخاندن لوله، درپوش را به شکل صحیح در لوله قرار داد و به این ترتیب خطر شکستگی آن را کاهش داد.

پیشگیری

در بیش‌تر موارد با یک آموزش موثر و مرتب و تمیز نگهداشتن آزمایشگاه می‌توان از وقوع خطرات فیزیکی در آزمایشگاه پیشگیری کرد.

• پرسنل آزمایشگاه باید به طور کامل در رابطه با روش‌های مناسب حمل (کشیدن، هل دادن و …)، انجام حرکات تکراری و فرسایشی در آزمایشگاه و شرایط مناسب قرارگیری تجهیزات در مکان‌های مختلف آموزش دیده و تمرین کنند.
• تمیز و مرتب نگهداشتن آزمایشگاه و قرار دادن هرکدام از وسایل در جای مخصوص خود راهکاری مناسب برای پیشگیری از لغزش، حرکت، سقوط تجهیزات و اجسام مختلف در آزمایشگاه است. بنابراین هرگونه خطر احتمالی در آزمایشگاه باید به سرعت برطرف شود.
• همچنین با تدوین یک برنامه ایمنی مناسب برای آزمایشگاه و تسلط به آن، خطرات احتمالی شناسایی می‌شود. این برنامه‌ها می‌توانند از پرسنل آزمایشگاه در برابر خطرات محافظت کنند.

هشدار!

در مواقع اضطراری لازم است خطرات فورا مهار شده و چند نفر از پرسنل آزمایشگاه برای کمک‌های اولیه و فوریت‌های پزشکی آموزش دیده باشند تا اقدامات لازم را در این شرایط انجام دهند.

جمع‌بندی

همان‌طور که گفته شد آزمایشگاه همواره از محیط‌های کاری پرخطر به شمار می‌رود. برای پیشگیری از بروز حوادث ناگوار و جبران ناپذیر لازم است با خطراتی که ممکن است در آزمایشگاه رخ دهد آشنا شوید. شناخت خطرات موجود در آزمایشگاه‌ها و روش‌های کنترل این خطرات در جلوگیری از وقوع این حوادث بسیار موثر هستند. همچنین استفاده از تجهیزات فردی مناسب و داشتن پرسنل آموزش دیده و مسلط به کار با تجهیزات و وسایل موجود در آزمایشگاه نیز از عوامل موثر دیگر است.

در این مطلب به 4 مورد از خطرات اصلی موجود در آزمایشگاه، راه‌های پیشگیری و کنترل این خطرها و هشدارهای لازم برای جلوگیری از ایجاد این خطرات پرداختیم. امیدواریم این مطلب مورد توجه شما قرار گرفته باشد.

واژه‌نامه