عملیات خوب آزمایشگاهی

امروزه با توجه به گسترش شرکت‌های دارویی، آزمایشگاه‌هایی که بر تولید مواد آرایشی متمرکز هستند و آزمایشگاه‌های تست سموم، نیاز به کنترل کیفیت محصولات و داده‌ها بیش از قبل به چشم می‌خورد و کنترل کیفی محصولات را می‌توان ستون اصلی برای ارتقاء تجارت جهانی محسوب کرد.

هر آزمایشگاهی طی فعالیت‌های خود ممکن است با مشکلاتی مانند اطلاعات از دست رفته، گزارش‌هایی که از دقت کافی برخوردار نیستند، گزارش‌های تأیید شده توسط افراد غیر مجاز، دستگاه‌های کالیبره نشده و … مواجه شود. برای حل چنین مشکلاتی، نیاز است تا آزمایشگاه‌ها از یکسری قواعد تبعیت کنند که با نام عملیات خوب آزمایشگاهی یا GLPء^[1] شناخته می‌شود.

عملیات خوب آزمایشگاهی (GLP) آیین نامه و دستورالعملی است که برای اطمینان از اعتبار، یکپارچگی و قابل اطمینان بودن داده‌ها تعیین شده که با رعایت آن می‌توان به ایمنی آزمایشگاه کمک کرد و تاثیر مثبتی بر روی کیفیت نتایج  گذاشت. به عبارت دیگر، داده‌های تولید شده با استفاده از روش‌های GLP بازتاب واقعی کار یا مطالعه هستند و در استانداردهای پذیرفته شده بین المللی، قابل ردیابی می‌باشند.

سازمان استاندارد جهانی (ISO) استانداردهای مختلفی را تدوین کرده است که مبتنی بر عملیات خوب آزمایشگاهی است. به طور مثال ISO 17025:2005 که دستورالعمل‌های مربوط به اعتبار سنجی آزمایشگاه‌های کالیبراسیون را تعیین می‌کند، بر پایه چنین قوانینِ کنترل کیفیتی تعیین شده است.

نکته‌ای که باید به خاطر داشت این است که قواعد GLP تنها در مطالعات و آزمایشات غیربالینی اجرا می‌شوند و در مطالعات بالینی به کار گرفته نمی‌شوند.

در این مقاله قصد داریم تا به مبحث عملیات خوب آزمایشگاهی بپردازیم و شما را با اهمیت فعالیت‌های مبتنی بر GLP و اصول آن آشنا کنیم. پس در ادامه با ما همراه باشید.

مروری بر تاریخچه عملیات خوب آزمایشگاهی

موضوع عملیات خوب آزمایشگاهی اولین بار در سال 1972 در نیوزیلند و دانمارک مطرح شد.

چند سال بعد و در اواخر دهه 70 میلادی، شرکت‌های داروسازی و آزمایشگاه‌های سم شناسی، داده‌های غلط و تقلبی را به سازمان غذا و دارو آمریکا (FDA) ارائه کردند. داده‌هایی که توسط آزمایشگاه‌های زیست سنجی صنعتی (IBTء^[2]) ارائه شده بودند، قابل توجه‌ترین مورد بودند.

در این داده‌ها، به دروغ ادعا شده بود که هزاران آزمایش ایمنی برای تولید مواد شیمیایی اجرا شده است. داده‌های ارائه شده به قدری ضعیف بودند که حتی پلیس نیز قادر نبود متوجه شود دقیقا چه آزمایشاتی صورت گرفته است. این موضوع در جلسات دادرسی در كنگره آمریكا مورد بررسی قرار گرفت و منجر به این شد که سازمان غذا و دارو آمریکا، مقررات پیشنهادی در رابطه با عملیات خوب آزمایشگاهی را در سال 1976 منتشر کند. قوانین نهایی در ژوئن سال 1979 منتشر شد.

آژانس حفاظت از محیط زیست (EPAء^[3]) نیز با مشکلات مشابهی در داده‌های ارسالی روبرو شده بود و پیش‌نویس آیین‌نامه GLP خود را در سال 1979 و 1980 صادر کرد و قوانین نهایی را در دو قسمت جداگانه (40 CFR 160 and 40 CFR 792) در سال 1983 منتشر نمود.

سازمان توسعه و همکاری اقتصادی (OECDء^[4])  نیز در سال 1981، اصول GLP را منتشر کرد و اکنون این اصول به صورت بین المللی اجرا می‌شوند.

عملیات خوب آزمایشگاهی چه اهمیتی دارد؟

همانطور که در قسمت مقدمه نیز به آن اشاره کردیم، عملیات خوب آزمایشگاهی عبارت است از مجموعه دستورالعمل‌هایی که جهت کنترل کیفیت دقیق داده‌ها و فعالیت‌های آزمایشگاهی صورت می‌گیرد. رعایت اصول و الزامات GLP از آن جهت حائز اهمیت است که به قابل ردیابی بودن داده‌ها کمک می‌کند. با مروری کوتاه بر تاریخچه تدوین عملیات خوب آزمایشگاهی می‌توان دریافت که این قوانین تا چه حد برای اطمینان از نتایج آزمایشات، به حداقل رساندن عوارض جانبی داروها، بهبود سلامت انسان‌ها و ایمنی محیط زیست مهم هستند. به طور کلی، اهداف اصلی تدوین این اصول را می‌توان موارد زیر بیان کرد:

• ارتقا کیفیت داده‌های آزمون
• جلوگیری از تکرار آزمایشات و کاهش زمان صرف شده برای انجام فعالیت‌های تحقیقاتی
• بهبود حفاظت از سلامت انسان و محیط زیست
• تسهیل پذیرش داده‌های آزمون توسط سازمان‌های بین الملل و قابل ردیابی بودن نتایج
• جلوگیری از ایجاد موانع فنی تجاری

اصول عملیات خوب آزمایشگاهی

آیین‌نامه GLP، قوانینی را برای اقدامات صحیح تعیین کرده که به طور کلی در 5 اصل خلاصه می‌شوند و به محققان کمک می‌کنند تا آزمایشات خود را مطابق با برنامه‌های از پیش تعیین شده و روش‌های استاندارد انجام دهند.

این 5 اصل عبارتند از:

1. منابع: شامل منابع انسانی، سازمان، امکانات و تجهیزات
2. مشخصات: شامل ماده آزمون و سیستم آزمون
3. قوانین و مقررات جاری: شامل پروتکل‌ها، SOP و جنبه‌های مختلف راهبردی آزمایش‌ها
4. مستندسازی نتایج: داده‌های خام، گزارش نهایی و بایگانی‌ها
5. تضمین کیفیت

دسته‌بندی فوق در واقع ۵ اصلی هستند که سازمان بهداشت جهانی (WHOء^[5]) برای آموزش قوانین عملیات خوب آزمایشگاهی در نظر گرفته است. لازم به ذکر است که این مقررات مربوط به محتوای علمی یا فنی برنامه‌های تحقیقاتی نیست و بیشتر بر روند صحیح اجرای آن‌ها تاکید دارد هر کدام از این ۵ بخش، خود در برگیرنده اجزا مختلف دیگری هستند که در ادامه‌ی این مطلب به طور خلاصه مروری بر آن‌ها خواهیم داشت.

1- منابع

منابع انسانی

مقررات GLP ایجاب می‌کند که تعداد پرسنل با دامنه و حجم فعالیت‌های آزمایشگاه متناسب باشد. صلاحیت کارکنان برای انجام مسئولیت‌های تعیین شده نیز باید توسط مدیر فنی آزمایشگاه تایید شود.

کلیه پرسنل در بدو ورود و با توجه به مسئولیت‌هایی که به آن‌ها محول شده است، باید آموزش‌های تخصصی و ایمنی لازم را طی نمایند. سوابق این آموزش‌ها و ارزیابی اثر بخشی آن‌ها باید ثبت و بایگانی شود و لازم است مدیر فنی از اثر بخش بودن آموزش‌ها مطمئن شود.

سازمان

زیر ساخت و طراحی آزمایشگاه باید به گونه‌ای باشد که شرایط مطلوب برای انجام آزمایش و ایمنی پرسنل را فراهم کرده و انجام صحیح آزمایش را آسان‌ سازد. به این منظور توجه به نکات زیر ضروری است:

• آزمایشگاه باید از نظر اندازه، ساختار و موقعیت مکانی متناسب با دامنه فعالیت باشد.
• منابع آلودگی محیط باید در نظر گرفته شوند و تا حد امکان از بروز آلودگی متقاطع جلوگیری گردد.
• لازم است تا بخش‌های مختلف آزمایشگاه که فعالیت هر یک ممکن است به فعالیت‌های بخش دیگر آسیب برساند یا آن‌ها را متاثر سازد (آلودگی صورتی، آلودگی ناشی از سیستم تهویه هر بخش و …)، از یکدیگر جدا شوند.
• فضای آزمایشگاه باید به گونه‌ای باشد که نگهداری از مواد و تجهیزات، تمیز کردن و گندزدایی به راحتی امکان‌پذیر باشد.
• آزمایشگاه باید محیطی مناسب برای دریافت و نگهداری نمونه‌ها داشته باشد به طوری که امکان آلوده شدن نمونه وجود نداشته و نمونه بر حسب نیاز در شرایط محیطی مناسب و کنترل شده نگهداری شود.
• محل انجام آزمایش‌های میکروب‌شناسی باید حداقل شامل 3 بخش جداگانه برای آماده‌سازی و سترون سازی محیط کشت، اتاق کشت و اتاق انکوباسیون باشد.
• مواد مخاطره‌آمیز مانند مواد شیمیایی و سوش‌های میکروبی باید در محل مناسب نگهداری شوند و برای نگهداری آن‌ها از کابینت‌های ایمنی و قفسه‌های خاص استفاده شود.
• مواد شیمیایی که ممکن است با یکدیگر واکنش دهند، باید به صورت جداگانه از هم نگهداری شوند.
• محل نگهداری سوابق، رختکن پرسنل و … باید متناسب با مقدار مستندات و تعداد کارکنان باشد.
• فضای داخل آزمایشگاه، بر اساس نوع فعالیت، باید از مواد مقاوم و متناسب با نوع آزمایش ساخته شود. به طور مثال، دیوارها، سقف و کف باید به راحتی قابل تمیز کردن باشند و سطح آن‌ها لغزنده نباشد. طراحی پنجره‌ها به گونه‌ای باشد که از ورود گرد و غبار جلوگیری شود.

مواد و تجهیزات

هر آزمایشگاه باید جهت خرید و تهیه ملزومات و تجهیزات مورد نیاز خود، که بر کیفیت آزمون تاثیرگذار هستند، یک روش اجرایی داشته باشد. همچنین لازم است تا برای ارزیابی تامین‌کنندگان و پیمانکاران روش مناسبی تدوین شود. این ارزیابی باید بر اساس مجموعه‌ای از معیارهای از پیش تعیین شده انجام شود. سوابق این ارزیابی‌ها، باید ثبت و بایگانی گردد به طوری که شامل نام تامین‌کننده، نشانی و دامنه فعالیت او باشد.

سوابق تعمیر و کالیبراسیون تجهیزات نیز باید به همین ترتیب ثبت و بایگانی شود.

سوابق هر تجهیز باید حداقل شامل موارد زیر باشد:

• کد شناسایی تجهیز
• نام سازنده و مشخصات منحصربه فرد تجهیز مانند شماره سریال
• محل قرار گرفتن
• شرایط محیطی
• نحوه کار با دستگاه و دستورالعمل‌های سازنده
• سوابق تعمیر و کالیبراسیون

2- مشخصات

برای انجام صحیح آزمایش، شناخت هر چه بیشتر نمونه و تجهیزات مورد استفاده در طول آزمون ضروری است. یکی از اصول عملیات خوب آزمایشگاهی، شناخت و نحوه نگهداری صحیح از ماده آزمون^[6] (اغلب یک ترکیب شیمیایی) و سیستم آزمون^[7] (اغلب یک حیوان زنده) است.

ماده آزمون چیست؟

ماده آزمون ممکن است یک عامل فعال برای استفاده در دارو، سموم شیمیایی، واکسن و … باشد. جهت قابل اطمینان بودن نتایج، لازم است تا از آلوده شدن ماده آزمون در اثر تماس با سایر مواد شیمیایی موجود در آزمایشگاه (آلودگی متقاطع) جلوگیری گردد. همچنین لازم است تا ماده آزمون به دور از منابع آلودگی خارجی مانند باکتری‌ها، گرد و غبار و … نگهداری شود.

بنابراین اصول GLP ایجاب می‌کند که شرایط مناسب برای دریافت و ذخیره‌سازی ماده آزمون به درستی فراهم شود.

علاوه‌بر این، ماده آزمون پیش از اینکه در آزمایشگاه مورد استفاده قرار گیرد آماده می‌شود. به همین دلیل، برای اینکه این ماده همواره دارای فرمول و غلظت ثابتی باشد، الزامات عملیات خوب آزمایشگاهی ایجاب می‌کند تا همواره از یک روش ثابت و دقیق فرمولاسیون برای آماده‌سازی آن استفاده شود.

سیستم آزمون چیست؟

سیستم آزمون می‌تواند یک حیوان، گیاه، باکتری، اندام و یا حتی یک تجهیز باشد. از آنجایی که آنجایی خصوصیات سیستم آزمون می‌تواند بسیار متغیر باشد، قوانین عملیات خوب آزمایشگاهی در رابطه با سیستم آزمون زیاد سخت‌گیرانه نیستند.

3- قوانین و مقررات جاری

قوانینی که یک سازمان برای عملیات خوب آزمایشگاهی تعیین کرده است باید در قالب اسنادی که مورد تایید مدیریت هستند، تعریف و ثبت شوند. این قوانین به طور واضح مشخص می‌کنند که هر فرد چه مسئولیتی دارد و فرایندها چگونه انجام می‌شود. این اسناد در 2 گروه طبقه‌بندی می‌شوند:

1. پروتکل (یا طرح مطالعاتی) که نحوه طراحی و چگونگی انجام مطالعه را توصیف می‌کند. به طور مثال بازه زمانی در نظر گرفته شده برای انجام مطالعه یا آزمایش
2. روش اجرایی استاندارد (SOP) که دستورالعمل‌های مفصلی در مورد چگونگی انجام هر آزمون و سازماندهی مناسب شرایط محیطی و داده‌های آن ارائه می‌دهد.

4- مستندسازی نتایج

هریک از مراحل آزمایش، داده‌هایی را به دنبال دارد. این داده‌ها در گزارش نهایی آزمون ثبت می‌شوند و نشان‌ دهنده نتیجه نهایی یک آزمون هستند. به همین دلیل این موضوع که داده‌ها به طور کامل جمع‌آوری شده و دارای صحت و یکپارچگی باشند، بسیار حائز اهمیت است. این بخش از قوانین عملیات خوب آزمایشگاهی به جمع‌آوری، مستندسازی و نحوه گزارش‌دهی نتایج آزمون می‌پردازد.

اصول گزارش دهی نهایی آزمون چیست؟

نتایج آزمون باید با دقت و وضوح کامل و بدون وجود هیچ ابهامی ثبت و گزارش شود. مستندسازی این گزارشات می‌تواند هم به صورت کتبی (کاغذی) و هم به صورت الکترونیکی صورت گیرد و حداقل اطلاعاتی که باید در آن گنجانده شود شامل موارد زیر است:

• نام و آدرس مرکز آزمون
• شماره شناسایی و تاریخ شروع و پایان آزمون
• جزئیات مواد و تجهیزات آزمایش
• روش و مرجع مورد استفاده
• نام و محل ارسال نمونه
• مشخصات نمونه (سری ساخت، تاریخ تولید، تاریخ انقضا، وزن و …).
• خلاصه نتایج
• امضا مدیر تضمین کیفیت
• امضا آزمونگر

5- تضمین کیفیت

یکی از اصول مهم عملیات خوب آزمایشگاهی، تضمین کیفیت است که به عنوان یک نهاد داخلی مستقل، کلیه خط مشی‌ها و رویه‌های مرتبط با آزمون را کنترل می‌کند.

واحد تضمین کیفیت (QA)، گروهی از افراد با مجموعه‌ای از وظایف تعریف شده هستند که بر عملکرد صحیح کلیه فرایندهای مرتبط با کنترل کیفیت اجرا شده در آزمون نظارت دارند. در حقیقت می‌توان گفت که مأموریت اصلی سیستم تضمین کیفیت، نظارت مستقل بر کل فرایند تحقیق و چارچوب سازمانی آن است.

جمع‌بندی

همانطور که در این مطلب گفته شد، عملیات خوب آزمایشگاهی را می‌توان مجموعه‌ای از دستورالعمل‌هایی تعریف کرد که جهت اعتباربخشی به نتایج آزمون و همچنین کنترل کیفیت داده‌ها تعیین شده‌اند. به طور کلی این دستورالعمل‌ها در 5 بخش اصلی خلاصه می‌شوند که در این مقاله به صورت اجمالی مروری بر آن داشتیم. رعایت عملیات خوب آزمایشگاهی تاثیر مطلوبی بر کیفیت نتایج داده‌ها خواهد داشت.

خوشحال می‌شویم نظرات خود را در ارتباط با رعایت و یا عدم رعایت عملیات خوب آزمایشگاهی با ما در میان بگذارید.

واژه‌نامه: