امروزه در سراسر جهان، بهینه‌سازی محیط‌های کاری از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. به‌همین دلیل علوم و فنون مرتبط با این امر همواره در حال توسعه و گسترش هستند. از جمله‌ی این علوم می‌توان به علم ارگونومی اشاره نمود. ارگونومی در حقیقت دانش تطبیق ابزار، دستگاه‌ها و محیط‌های کاری با توانایی‌های نیروی کار محسوب می‌شود. ارگونومی را می‌توان بررسی عوامل انسانی (human factor analysis) و یا مهندسی عوامل انسانی (human factor engineering) نیز نامید.
تمامی مشاغل و محیط‌های کاری ازجمله آزمایشگاه‌ها می‌توانند منبع بروز مخاطرات ارگونومیکی به شمار روند که از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
- آسیب‌های ناشی از حرکات تکراری
- اعمال فشار بیش‌از اندازه به اندام‌ها به‌خصوص مچ دست، ساعد و گردن
- قرارگیری در وضعیت بدنی و یا محیط کاری نامناسب
بنابراین جهت تامین سلامت شغلی کارکنان، ملاحظات ارگونومیکی را می‌توان به عنوان راهکاری مناسب در نظر گرفت.
پیشگیری از آسیب‌های ارگونومیک با آموزش صحیح و درک پنج عامل خطر رایج آغاز می‌شود. ما در این مطلب قصد داریم ضمن مرور عوامل خطر ارگونومیک در آزمایشگاه، راهکارهایی را نیز جهت بهبود این امر بیان کنیم. پس در ادامه با ما همراه باشید.
اصول ارگونومی در آزمایشگاه
به دلیل آموزش ناکافی در رابطه با عوامل خطر ارگونومیک در آزمایشگاه، بسیاری از کاربران از شایع‌ترین عوامل ایجاد کننده‌ی آسیب جسمی- عضلانی در آزمایشگاه بی‌اطلاع هستند.
بسیاری از آسیب‌های ارگونومی با علائم و نشانه‌هایی مانند عضلات سفت و منقبض و درد در ناحیه گردن و کمر شروع می‌شوند. درد مچ یا انگشت شست نیز امری شایع در بین کارکنان آزمایشگاه است. این علائم در نهایت منجر به اختلالات اسکلتی عضلانی مانند سندرم تونل کارپال یا التهاب تاندون آرنج می‌شوند. این در حالی است که بسیاری از این صدمات را می‌توان با اقدامات ارگونومی مناسب پیشگیری کرد.
بحث اصول ارگونومیک در آزمایشگاه تنها به ایمنی و رفاه کارکنان آزمایشگاه ختم نمی‌شود. بلکه هزینه مالی ناشی از صدمات ارگونومیک نیز قابل توجه است.
هزینه‌های درمان، ترک محل کار در طول مدت درمان، کاهش بازده آزمایشگاه و… همگی مواردی هستند که در صورت عدم رعایت اصول ارگونومیک در آزمایشگاه می‌توانند خسارات مالی زیادی را به دنبال داشته باشند.
پنج خطر رایج ارگونومیک در آزمایشگاه
در آزمایشگاه، مکان‌های مختلفی وجود دارد و پرسنل ممکن است در بخش‌های مختلفی مشغول به کار باشند. به طور مثال پشت میز آزمایشگاه، هود ایمنی زیستی و غیره.
در این مکان‌ها، چهار کار اساسی وجود دارد که اغلب انجام می‌شود: استفاده از کامپیوتر، مخلوط کردن و سانتریفیوژ کردن محلول‌ها، پیپت کردن و کار با میکروسکوپ.
هرکدام از این فعالیت‌ها می‌تواند عامل خطری برای ایجاد درد و ناراحتی در بدن باشد. درست مانند عوامل خطری که می‌توانند منجر به حمله قلبی یا سکته شوند.
در ادامه، به بررسی عوامل خطر ارگونومیک در آزمایشگاه و همچنین چند استراتژی ساده برای کاهش آن‌ها خواهیم پرداخت.
۱. حرکت تکراری
حرکت تکراری به انجام یک الگوی حرکتی یکسان گفته می‌شود و یکی از عوامل خطر ارگونومیک در آزمایشگاه به شمار می‌رود.
کارهای زیادی در آزمایشگاه وجود دارد که بسیار تکراری هستند و ممکن است چندین بار در یک دقیقه یا هزاران بار در طول روز تکرار شوند.
به عنوان مثال:
- پر و خالی کردن ظروف آزمایشگاهی
- حرکات مکرر شست یا انگشت حین استفاده از پیپت و سمپلر
- تکان دادن مایعات در ظروف
- باز و بسته کردن و تعویض در لوله‌ها و سایر ظروف آزمایشگاهی
فرض کنید می‌خواهید یک پلیت 96 حفره را با استفاده از یک سمپلر تک کاناله پر کنید.
اینکار نیاز به 96 بار تکرار فرایند حجم‌برداری و تخلیه نمونه دارد. اگر 10 پلیت ظرف 15 دقیقه پر شود، 960 تکرار اتفاق می‌افتد. در عرض یک ساعت، با استفاده از الگوهای حرکتی یکسان با همان قسمت بدن، این حرکت به 3840 تکرار می‌رسد. چنین تکراری به طور حتم برای بدن و عضلات مضر خواهد بود.
اما راهکار چیست؟
۱. به‌طور پیوسته با سمپلر کار نکنید
یکی از نکات مهمی که در حین کار با سمپلر باید به آن توجه داشته باشید گردشی کردن حجم‌برداری و ایجاد تنوع در بین فعالیت‌های آزمایشگاهی است. لازم است بین فعالیت‌های خود به مدت کوتاهی استراحت نمایید و یا کارهای آزمایشگاهی را بین پرسنل مختلف تقسیم کنید. چنانچه ناگزیر هستید به‌صورت مداوم مراحل حجم‌برداری را انجام دهید، به ازای هر 20 الی 30 دقیقه حجم‌برداری، 3 الی 5 دقیقه استراحت نمایید. انجام حرکات کششی دست و بازو نیز در این موارد بسیار موثر خواهد بود. همچنین سعی کنید تا وضعیت نشستن خود را تغییر داده و بازوها و دست‌ها را در وضعیت مناسب و راحتی قرار دهید.
۲. از انجام حجم‌برداری‌های طولانی مدت به‌صورت ایستاده خودداری کنید
حجم‌برداری طولانی مدت و به‌صورت ایستاده یکی از عوامل خطر ارگونومیک در آزمایشگاه محسوب می‌شود. چنانچه حین حجم‌برداری به‌صورت ایستاده، ارتفاع میز کار نیز مناسب نباشد، کاربر ناگزیر به خم شدن خواهد بود و این مسئله باعث آسیب رسیدن به اندام‌هایی مانند گردن و کمر می‌گردد. در صورتی که مجبور هستید حجم‌برداری را به‌صورت ایستاده انجام دهید، توصیه می‌شود تا از کف‌پوش‌های ضد خستگی استفاده نمایید.
۳. وضعیت بدنی خود را اصلاح کنید
یکی از اصول ارگونومیک در آزمایشگاه، حفظ یک وضعیت بدنی مناسب در حین کار با سمپلر است. دقت داشته باشید که هنگام انجام فعالیت‌های آزمایشگاهی خود، به هیچ عنوان قوز نکرده و کاملا به پشتی صندلی خود تکیه دهید. همچنین جهت کاهش فشار بر شانه‌ها هنگام کار با سمپلر، دستانتان را نزدیک بدن نگه داشته و دقت داشته باشید که مچ دست در راستای ساعد قرار گیرد.
4. تنظیم محیط کار بر اساس اصول ارگونومی
همان‌طور که گفته شد کار در محیطی که مطابق با اصول ارگونومی طراحی نشده باشد، می‌تواند یکی دیگر از علل بروز مشکلات سلامتی محسوب شود. به همین سبب توصیه می‌شود تا حتما از علم ارگونومیک در طراحی محیط‌های آزمایشگاهی خود بهره گیرید. به این منظور می‌توانید نکات زیر را در نظر داشته باشید.
- به‌منظور راحتی در انجام فعالیت‌های حجم‌برداری، محیط کاری خود را منظم نگه‌دارید. تمامی تجهیزات و وسایل مورد نیاز خود را به‌نحوی روی میز آزمایشگاه قرار دهید که کاملا در دسترس شما باشند.
- تجهیزاتی که بیش‌تر به آن‌ها نیاز دارید را نزدیک خود نگه‌دارید. این امر باعث می‌شود تا حین کار، دست‌ها نزدیک به بدن قرار گرفته و در نتیجه فشار کم‌تری به کتف وارد گردد. ابزاری که کم‌تر مورد استفاده قرار می‌گیرند می‌توانند در جای دورتری قرار گیرند.
- از صندلی‌هایی استفاده کنید که قابلیت تنظیم ارتفاع داشته داشته باشند. در این صورت لازم نیست تا جهت انجام فعالیت‌های آزمایشگاهی، گردن خود را خم کرده و یا آرنج را در سطحی بالاتر از حالت طبیعی قرار دهید.
- همچنین به طراحی تجهیزاتی که استفاده می‌کنید نیز توجه داشته باشید. شاید گاهی لازم باشد از وسایل ارگونومیک‌تری استفاده کنید.
۲. اعمال فشار بر بدن و عضلات
برای انجام یکسری از فعالیت‌های آزمایشگاهی، لازم است کاربر نیرویی به دست یا کمر خود وارد کند. این فعالیت‌ها می‌توانند شامل اتصال نوک سمپلر، فشار دادن دکمه‌ی حجم‌برداری با انگشت شست، جابه‌جایی ظروف و باتل‌های آزمایشگاهی از میز کار به زمین و بالعکس و … باشند.
جهت کاهش عوامل خطر ارگونومیک در آزمایشگاه، حین انجام چنین فعالیت‌هایی نباید فشار زیادی بر بدن خود وارد کنید. توصیه شده است جهت انجام این فعالیت‌ها در آزمایشگاه، حداکثر 15 درصد توان بدن خود، فشار اعمال کنید.
برای درک بهتر این موضوع به مطلب زیر توجه کنید:
به گفته JTECH Medical، میانگین قدرت بلند کردن اشیاء برای مردان حدود 72 پوند (حدود 32 کیلوگرم) و برای زنان حدود 44 پوند (حدود 20 کیلوگرم) است. البته این موضوع به توده بدنی و وزن فرد بستگی دارد. اگر قدرتی معادل 20 کیلوگرم برای جابه جایی اجسام دارید، در طول روز فقط باید حدود 2 کیلوگرم جسم را جابه‌جا کنید.
محققان بیان می‌کنند که اگر روزانه بیش از 1000 نمونه را با استفاده از سمپلر حجم‌برداری کنیم، نیرویی معادل نیروی لازم برای بلند کردن یک فیل صرف می‌شود.
اما راهکار چیست؟
استراتژی‌های چرخش کار، وقفه در کار، استراحت و حتی اتوماسیون که در قست‌های قبلی به آن اشاره کردیم، به کاهش اعمال فشار روی بدن و عضلات کمک می‌کند. در صورت امکان برای جابه‌جایی و حمل ظروف، از چرخ‌های دستی استفاده کنید و یا از همکاران خود کمک بخواهید تا نیروی مصرف شده کاهش یابد.
۳. وضعیت بدن
یکی از مهم‌ترین جنبه‌های ارگونومیک در آزمایشگاه، حفظ یک وضعیت بدنی خوب، حین کار است. بهتر است سعی کنید تا جایی که ممکن است حالت خنثی را حفظ کنید، به خصوص هنگام انجام یک کار نشسته یا ایستاده.
شاید با این پرسش مواجه شوید که حالت خنثی به چه معنا است؟
حالت ایستادن خنثی مستلزم آن است که سر در یک خط با شانه‌ها همراستا باشد و پاها و بازوها نزدیک به بدن قرار گیرند.
وضعیت نشستن خنثی نیز مشابه ایستادن خنثی است. در این حالت، پاها روی زمین، بازوها نزدیک به تنه و مچ دست در راستای ساعد قرار دارند.
نمونه‌هایی از وضعیت نامناسب برای گردن، بازوها و مچ دست عبارتند از:
- حالت گرد یا خمیده
- خم شدن گردن به سمت پایین حین کار با میکروسکوپ
- کشش یا انحراف مچ دست حین استفاده از سمپلر، کیبورد یا موس
اما حالت بدنی نامناسب تنها عامل خطر ارگونومیک در آزمایشگاه نیست. بلکه حالت بدنی ایستا نیز ممکن است به اندام‌ها و عضلات بدن آسیب برساند.
حالت بدنی ایستا، موقعیتی است که بدن در آن برای مدتی ثابت باقی می‌ماند و کاربر زیاد حرکت نمی‌کند. وضعیت‌های ایستا باعث ایجاد خستگی عضلانی می‌شوند. این وضعیت‌ها حین کار با هود ایمنی زیستی و استفاده از میکروسکوپ بسیار رایج هستند.
یکی از دلایل قرارگیری نامناسب بدن در آزمایشگاه، طراحی محیط کار است. به عنوان مثال ارتفاع خیلی پایین یا خیلی بالای میز کار باعث می‌شود کارکنان به جلو خم شوند.
برای کاهش عوامل خطر ارگونومیک در آزمایشگاه ، سعی کنید تا حد امکان همکاران خود را از وضعیت نامناسب بدنشان، حین کار، آگاه سازید. اغلب، تنها آگاهی از وضعیت بدن است که راه حل این موضوع می‌باشد. البته دانستن نحوه استفاده صحیح از تجهیزات و تنظیم محیط آزمایشگاه جهت قرارگیری در حالت خنثی نیز موضوع مهمی در کاهش عوامل خطر ارگونومیک در آزمایشگاه محسوب می‌شود.
۴. فشار ناشی از تماس با سطوح
فشار تماسی یا Contact Stress زمانی اتفاق می‌افتد که نیرو روی ناحیه کوچکی از بدن متمرکز شود. این امر به بافت و عضلات فشار آورده و باعث درد یا بی‌حسی می‌شود. فشار تماسی منجر به کاهش جریان خون موضعی در ناحیه‌ی درگیر می‌شود و این می‌تواند بر عضلات و اعصاب شما تأثیر بگذارد.
به عنوان مثال، زمانی که حین کار آرنج یا ساعد خود را روی میز کار قرار می‌‌دهید و روی آن فشار وارد می‌کنید، در واقع دارید فشار تماسی را تحمل می‌کنید. ایستادن روی یک زمین سخت، تکیه دادن ساعد و مچ دست به لبه میز آزمایشگاه هنگام استفاده از میکروسکوپ و نشستن روی لبه صندلی همگی مواردی هستند که باعث ایجاد فشار تماسی می‌شوند.
برای مدیریت یا کاهش فشار تماسی ، مراقب تکیه دادن به سطوح سخت باشید. برای کاهش تماس از تکیه گاه دست استفاده کنید. به عنوان مثال، موس پدهایی که دارای برآمدگی هستند که کاهش فشار روی مچ کمک می‌کنند. اطمینان حاصل کنید که صندلی شما بالشتک و نشیمنگاه نرمی دارد که باعث کاهش فشار تماسی روی بدن و عضلات شما می‌شود.
۵. ریسک سازمانی
بدون وجود یک فرآیند ارگونومی، پرسنل آزمایشگاه همواره در معرض عوامل خطر ارگونومیک قرار دارند. بنابراین یکی از راه‌های کاهش عوامل خطر ارگونومیک در آزمایشگاه، توجه مدیران یک آزمایشگاه به اصول ارگونومی است.
اگر مدیر آزمایشگاه بر اهمیت این اصول تأکید کند، طبیعتا پرسنل نیز از اهمیت آن آگاه خواهند بود. مهم‌ترین اقدامی که مدیران آزمایشگاه می‌توانند کاهش آسیب دیدگی پرسنل خود انجام دهند، تشویق پرسنل برای یادگیری عوامل خطر ارگونومیک و نحوه کاهش آن‌هاست.
دانش و به دنبال آن اقدام برای کاهش عوامل خطر ارگونومیک در آزمایشگاه، حیاتی است. اگر مدیر یا مسئول یک آزمایشگاه هستید، به صحبت های کارمندان خود گوش دهید، مراقب نحوه کار آن‌ها باشید، به دنبال عوامل خطر ارگونومیک بگردید و راه حلی برای آن پیدا کنید.
توجه داشته باشید که سلامت پرسنل شما، می‌تواند ضامن سلامت بسیاری از افراد جامعه باشد.
جمع‌بندی
رعایت اصول ارگونومیک در آزمایشگاه از جنبه‌های مختلفی حائز اهیمت است. به همین دلیل در این مطلب سعی کردیم اطلاعاتی در رابطه با اگونومی در آزمایشگاه و عواملی که باعث ایجاد آسیب‌های جسمی- عضلانی در آزمایشگاه می‌شوند را ارائه کنیم.
امیدواریم این مطلب مورد توجه شما قرار گرفته باشد. خوشحال می‌شویم نظرات و تجربیات خود را در رابطه با اصول ارگونومیک در آزمایشگاه با ما به اشتراک بگذارید تا در کنار شما و سازمانتان، محیط کار سالم‌تر و پربازده‌تری را ایجاد کنیم.
