آشنایی با مراحل IVF : لقاح آزمایشگاهی چیست؟

فرآیند لقاح آزمایشگاهی (IVF) می‌تواند یک تجربه هیجان‌انگیز و همچنین استرس‌زا باشد. خیلی افراد پس از مدت‌ها تلاش برای باردارشدن، به درمان IVF روی می‌آورند. اما ممکن است دچار استرس شوند که به نوبه‌ی خود تاثیری منفی روی پروسه درمان خواهد داشت. اما با شناخت مراحل IVF شاید بتوان از این استرس‌ها کم کرد.

هرچه بیشتر در مورد آنچه قرار است رخ دهد بدانید، احساس کنترل بیشتری خواهید کرد. به همین دلیل ما در این مقاله قصد داریم به بررسی مراحل IVF بپردازیم. پس در ادامه با ما همراه باشید.

توجه داشته باشید که پروتکل هر کلینیک و نیازهای درمانی هر فرد ممکن است متفاوت باشد. مطالبی که در ادامه مطرح خواهد شد، کلیت این پروسه را نشان می‎هد.

اصول فرآیند IVF

پیش از اینکه با مراحل IVF آشنا شویم، ابتدا بهتر است مروری بر اصول و مزیت‌های آن داشته باشیم.

IVF مخفف عبارت In vitro fertilization است.

In vitro به معنای “در آزمایشگاه” است و fertilization به مفهوم لقاح اشاره دارد.

برای انجام فرایند IVF ، لازم است نمونه اسپرم گرفته شده و سلول‌های اسپرم در ظروف مخصوص IVF قرار گیرند. سپس با تحریک تخمدان، تخمک‌ها بازیابی شده و درون ظروف حاوی اسپرم قرار می‌گیرند.

IVF ممکن است به دو روش انجام شود.

• IVF معمولی (conventional IVF)
• IVF با حداقل تحریک (conventional IVF)

در IVF معمولی، تعداد زیادی تخمک نیاز است. در این روش برای تحریک تخمدان‌ها، داروهای باروری تزریق می‌شودتا بیش از ده‌ها تخمک برای بازیابی بالغ شوند.

اما در روش IVF با حداقل تحریک، تخمک‌های کمتری بازیابی می‌شوددر این روش داروهای باروری خوراکی یا داروهای تزریقی با دوز بسیار پایین به بالغ شدن چند تخمک کمک می‌کنند.

اگر همه چیز خوب پیش برود، برخی از تخمک‌های بازیابی شده توسط سلول‌های اسپرم بارور شده و به جنین تبدیل می‌شوند. سپس یک یا دو جنین سالم به رحم منتقل می‌شوند.

کل چرخه IVF ، از شروع تا پایان فرایند، می‌تواند چهار تا شش هفته طول بکشد.

میزان موفقیت IVF چقدر است؟

به گفته‌ی پزشکان، مراحل IVF در بیشتر موارد موفقیت‌آمیز است.

با این وجود، سن نقش مهمی در موفقیت آن ایفا می‌کند. به همین دلیل توصیه می‌شود حتماً قبل از شروع درمان، در رابطه با شانس موفقیت خود با پزشک صحبت کنید.

مروری بر مراحل IVF

پس از اینکه به طور کلی با IVF آشنا شدید، بیایید مروری بر مراحل IVF داشته باشیم.

مرحله ۱- قبل از درمان

یکی از مهم‌ترین مراحل IVF ، برنامه‌ریزی‌های پیش از شروع درمان است.

قبل از درمان IVF، ممکن است لازم باشد فرد، به توصیه پزشک، قرص‌های ضد بارداری مصرف کند. شاید عجیب به نظر برسد، اما استفاده از قرص‌های ضد بارداری قبل از چرخه درمانی ممکن است شانس موفقیت درمان را افزایش می‌دهد. همچنین، این داروها می‌توانند خطر سندرم تحریک بیش از حد تخمدان و کیست تخمدان را کاهش دهند.

اما لازم به ذکر است که تمامی پزشکان این موضوع را تایید نمی‌کنند. پس پیش از هر اقدامی حتما با پزشک خود مشورت کنید.

همچنین ممکن است پزشک از شما بخواهد چرخه تخمک‌گذاری خود را پیگیری کنید. به احتمال زیاد، در این شرایط استفاده از کیت پیش بینی تخمک‌گذاری توصیه می‌شود.

به محض تشخیص تخمک‌گذاری، باید به پزشک اطلاع دهید. مدتی پس از تخمک‌گذاری، ممکن است داروهای آنتاگونیست GnRH (مانند گانیرلیکس) یا آگونیست GnRH (مانند لوپرون) را شروع کنید. این‌ها اغلب داروهای تزریقی هستند.اما برخی به صورت اسپری بینی نیز موجود هستند.

این داروها به پزشک کمک می‌کنند تا پس از شروع چرخه درمان، کنترل کاملی بر تخمک گذاری داشته باشد.

به‌طور کلی این بخش از مراحل IVF بسته به وضعیت بیمار، در هر فردی، متفاوت خواهد بود. پس برای جزئیات داروها حتما لازم است با پزشک مشورت شود.

مرحله  ۲- آغاز چرخه درمان

بخش بعدی از مراحل IVF ، روزی است که پریود می‌شوید. در روز دوم پریود، پزشک احتمالاً آزمایش خون و سونوگرافی ترانس واژینال را تجویز می‌کند.

این آزمایشات به عنوان آزمایش خون پایه و سونوگرافی پایه نامیده می‌شوند. در آزمایش خون، سطوح استروژن، به ویژه E2 یا استرادیول بررسی می‌شود.

سونوگرافی نیز برای بررسی اندازه تخمدان انجام می‌شود. گاهی اوقات ممکن است حین سونوگرافی کیست‌هایی مشاهده شوند. در این صورت ممکن است مراحلIVF یک هفته به تعویق بیفتد تا کیست‌ها با گذشت زمان خود به خود برطرف شوند.

در صورتی که کیست برطرف نشد، ممکن است پزشک، کیست را با سوزن آسپیره کرده و مایع درون آن را تخلیه کند.

اگر همه چیز خوب به نظر برسد، درمان ادامه می‌یابد.

مرحله ۳- تحریک و نظارت بر تخمدان

تحریک تخمدان با داروهای باروری مرحله بعدی است. دوز و دفعات تزریق این داروها  به پروتکل درمانی بستگی دارد.

در طول تحریک تخمدان، پزشک رشد و تکامل فولیکول‌ها را کنترل می‌کند. در ابتدا، ممکن است هر چند روز یکبار آزمایش خون و سونوگرافی انجام شود.

نظارت بر این مرحله از IVF اهمیت زیادی دارد.

مرحله ۴- بلوغ نهایی تخمک

قدم بعدی از مراحل IVF ، تحریک تخمک‌ها برای گذراندن آخرین مرحله بلوغ است. تخمک‌ها قبل از بازیابی باید رشد و نمو خود را کامل کنند. این کار با گنادوتروپین جفتی انسانی (hCG) انجام می‌شود. این دارو با نام‌های تجاری Ovidrel، Novarel، و Pregnyl نیز شناخته می‌شود.

نکته‌ی بسیار مهم در این مرحله، زمان‌بندی صحیح تزریق است. اگر خیلی زود انجام شود، تخمک‌‌ها به اندازه کافی بالغ نمی‌شوند. اگر خیلی دیر تزریق شود، تخمک‌ها ممکن است «خیلی قدیمی» باشند و به درستی بارور نشوند.

سونوگرافی‌های روزانه به زما‌ن‌بندی صحیح کمک زیادی می‌کند.

معمولا، تزریق hCG زمانی انجام می‌شود که چهار یا چند فولیکول به اندازه 18 تا 20 میلی متر رشد کرده و سطح استرادیول بیش از pg/ML 2000 باشد.

این تزریق معمولاً یک بار انجام می‌شود. پزشک احتمالا یک ساعت دقیق برای انجام آن را به شما اعلام خواهد کرد. حتما این دستورالعمل‌ها را دنبال کنید!

مرحله ۵ – بازیابی تخمک

حدود 34 تا 36 ساعت پس از دریافت hCG، بازیابی تخمک انجام می‌شود. ممکن است مراحل IVF کمی شما را دچار استرس و پریشانی کند. اما اکثر افراد این مراحل را بدون دردسر یا درد پشت سر می‌گذارند.

قبل از بازیابی، متخصص بیهوشی مقداری دارو به صورت داخل وریدی به شما می‌دهد تا به شما کمک کند احساس آرامش داشته باشید. معمولاً از یک آرام بخش سبک استفاده می‌شود. لازم به ذکر است که انچه در این مرحله اتفاق می‌افتد، مشابه بیهوشی عمومی نیست که در حین جراحی استفاده می‌شود و عوارض کمتری نیز دارد.

هنگامی که داروی آرامبخش تاثیر گذاشت، پزشک از سونوگرافی ترانس واژینال برای هدایت سوزن از دیواره پشتی واژن، تا تخمدان‌ها استفاده می‌کند. سپس از سوزن برای آسپیراسیون فولیکول استفاده شود. به این معنی که مایع و تخمک به آرامی از فولیکول به داخل سوزن مکیده می‌شود. در هر فولیکول یک تخمک وجود دارد. این تخمک‌ها برای لقاح به آزمایشگاه جنین شناسی منتقل می‌شوند. تعداد تخمک‌های بازیابی شده متفاوت است.

پس از عمل بازیابی، بهتر است چند ساعت در مرکز درانی بمانید تا مطمئن شوید که همه چیز خوب است. ممکن است دراین مرحله از IVF لکه بینی خفیف و همچنین گرفتگی در قسمت پایین شکم را تجربه کنید. اما این موارد معمولا طی یک الی دو روز برطرف می‌شوند. اگر علائم همچنان ادامه داشتند با پزشک خود صحبت کنید.

مرحله ۶ – لقاح تخمک

زمانی که شما در دوران استراحت پس از بازیابی هستید، مراحل IVF متوقف نخواهد شد. دراین زمان فولیکول‌هایی که آسپیره شده‌اند در آزمایشگاه مورد بررسی قرار خواهند گرفت.

اگر فولیکول‌ حاوی تخمک باشد،  تخمک‌ها توسط جنین شناس ارزیابی می‌شوند. اگر تخمک‌ها بیش از حد بالغ باشند، لقاح ممکن است موفقیت آمیز نباشد. از طرف دیگر، اگر آن‌ها به اندازه کافی بالغ نباشند، آزمایشگاه جنین شناسی ممکن است بتواند آن‌ها را در آزمایشگاه رشد دهد تا بالغ شوند.

لقاح تخمک‌ها باید ظرف 12 تا 24 ساعت اتفاق بیفتد. گاهی اوقات فرد مذکر ممکن است در همان روز بازیابی تخمک دچار استرس باشد. این استرس می‌تواند روی اسپرم تاثیر منفی بگذارد. به همین دلیل برخی مراکز درمانی نمونه اسپرم را چند روز قبل جمع‌آوری می‌کنند. این نمونه تا روز بازیابی تخمک، منجمد خواهد شد.

هنگامی که نمونه مایع منی آماده شد، در فرآیند شستشوی خاصی قرار می‌گیرد که اسپرم را از مایع منی جدا می‌کند. جنین شناس با قرار دادن حدود 10000 اسپرم در هر ظرف کشت همراه با تخمک، بهترین اسپرم را انتخاب می‌کند. ظروف کشت در انکوباتور مخصوص نگهداری می‌شوند و پس از 12 تا 24 ساعت از نظر علائم لقاح بررسی می‌شوند.

دراغلب موارد 70 درصد تخمک‌ها بارور می‌شوند مگر اینکه مرد دچار ناباروری شدید باشد. در مورد ناباروری شدید مردان، ممکن است تزریق داخل سیتوپلاسمی اسپرم ^[1] (ICSI)  برای بارور کردن تخمک‌ها استفاده شود. در این روش اسپرم‌ها در کنار تخمک درون ظروف کشت قرار نمی‌گیرند. بلکه جنین شناس اسپرمی با ظاهر سالم انتخاب می‌کند و با استفاده از سوزن، تخمک را با اسپرم تلقیح می‌کند.

مرحله 7 – انتقال جنین

حدود سه تا پنج روز پس از بازیابی، پزشک متخصص، سالم‌ترین جنین‌ها را شناسایی می‌کند. این معمولا به صورت بصری (با میکروسکوپ) انجام می‌شود، اما در برخی موارد غربالگری ژنتیکی نیز ممکن است صورت گیرد.

این غربالگری ژنتیکی به عنوان تشخیص ژنتیکی قبل از لانه گزینی (PGD) یا غربالگری ژنتیکی قبل از لانه گزینی (PGS) شناخته می‌شود.

گاهی اوقات ممکن است بسته به شرایط خانم، انتقال جنین به رحم کمی به تعویق بیفتد. در چنین شرایطی جنین‌ها منجمد می‌شوند.

روش انتقال جنین نیازی به بیهوشی ندارد. در طول انتقال جنین، یک لوله نازک یا کاتتر از دهانه رحم شما عبور می‌کند. ممکن است گرفتگی بسیار خفیفی را تجربه کنید اما نگران نشوید. پس از انتقال، چند ساعت دراز کشیده و سپس به خانه می‌روید.

تعداد جنین های منتقل شده به کیفیت جنین بستگی دارد. بسته به سن شما، از یک تا پنج جنین ممکن است به درون رحم منتقل شود.

اگر جنین‌های باکیفیتی باقی مانده باشد، ممکن است پزشک آن‌ها را فریز کند. به این عمل انجماد جنین می‌گویند. اگر چرخه انتقال جنین موفقیت آمیز نبود، می توان از این جنین‌های منجمد شده استفاده کرد یا حتی آن‌ها را به سایر بیماران اهدا نمود.

در حال حاضر، بسیاری از پزشکان پیشنهاد می‌کنند که فقط یک جنین را به رحم منتقل کرده و بقیه را فریز کنند. این روش به عنوان انتقال انتخابی تک جنین (eSET) شناخته می‌شود و می‌تواند احتمال بارداری چند قلو را کاهش دهد.

مرحله ۸ – انتظار دو هفته‌ای

این قسمت از مراحل IVF ، انتظار دو هفته ای نام دارد و می‌تواند از نظر عاطفی دشوارترین مرحله باشد. در طی مراحل قبلی، شاید یک روز در میان به پزشک مراجعه می‌کردید و در جریان مراحل قرار می‌گرفتید. اما در این مرحله باید به مدت دو هفته استراحت کنید. سعی کنید در این مدت مشغول باشید و از نشستن و فکر کردن در مورد موفقیت یا عدم موفقیت درمان خودداری کنید.

طی این مدت ممکن است به توصیه پزشک داروهایی مانند پروژسترون مصرف کنید.

مرحله ۹ – تست بارداری و پیگیری

حدود 9 تا 12 روز پس از انتقال جنین، آزمایش بارداری تجویز می‌شود. این آزمایش معمولاً یک آزمایش خون است و همچنین شامل آزمایشی برای بررسی سطح پروژسترون است. آزمایش ممکن است هر چند روز یکبار تکرار شود.

اگر آزمایش مثبت باشد، ممکن است لازم باشد چند هفته دیگر به مصرف پروژسترون ادامه دهید. پزشک شما همچنین آزمایش خون و سونوگرافی‌های گاه به گاه را برای نظارت بر بارداری انجام می‌دهد.

آیا انجام مراحل IVF خطر دارد؟

• در مجموع می‌توان گفت مراحل IVF بی خطر هستند. اما بسته به شرایط خاص ممکن است باعث مشکلاتی شوند.

• به همین دلیل بهتر است پیش از شروع فرایند، از پزشک خود بخواهید تا تمام عوارض جانبی و خطرات احتمالی را برایتان توضیح دهد.

• یکی از مشکلات مراحل IVF، احتمال بارداری چندقلو است. بارداری چند قلو خطراتی را هم برای مادر و هم برای نوزاد به همراه دارد. از جمله زایمان زودرس، خونریزی مادر، فشار خون بالا ناشی از بارداری و دیابت بارداری

• همچنین افرادی که با IVF باردار می شوند، بیشتر در اوایل بارداری لکه بینی را تجربه می‌کنند. اما معمولا لکه بینی آن‌ها بدون آسیب به بارداری برطرف شود.

• علاوه‌براین، 2 تا 4 درصد خطر حاملگی خارج از رحمی با لقاح IVF وجود دارد.
• سندرم تحریک بیش از حد تخمدان^[2] (OHSS) نیز می‌تواند یکی از عوارض IVF باشد. این سندروم در 10٪ از افرادی که تخمدان‌های آن‌ها برای درمان IVF تحریک شده است، رخ می‌دهد. در اکثر افراد، علائم خفیف هستند و به راحتی بهبود می‌یابند. اما برای درصد کمی، OHSS می‌تواند جدی‌تر باشد و نیاز به بستری شدن در بیمارستان داشته باشد. کمتر از 1٪ از افرادی که تحت بازیابی تخمک قرار می‌گیرند، لخته شدن خون یا نارسایی کلیه را به دلیل OHSS تجربه می‌کنند.

• همچنین بازیابی تخمک ممکن است باعث گرفتگی و ناراحتی درحین یا بعد از عمل شود. عوارض نادر شامل سوراخ شدن تصادفی مثانه، روده و عروق خونی است.

• عفونت لگن، خونریزی از تخمدان یا عروق لگنی نیز ممکن است در طی مراحل IVF رخ دهد. در موارد نادر عفونت شدید رحم، تخمدان‌ها یا لوله‌های فالوپ ممکن است نیاز به جراحی داشته باشند.

• به ندرت، افراد پس از انتقال جنین، گرفتگی، خونریزی یا لکه بینی را تجربه می‌کنند.

اگر مراحل IVF با شکست مواجه شد ، چه کار کنیم؟

اگر 12 تا 14 روز پس از انتقال هنوز تست بارداری منفی باشد، پزشک از شما می‌خواهد که مصرف پروژسترون را متوقف کنید. سپس، منتظر شروع قاعدگی خود خواهید بود.

تعیین مراحل بعدی به عهده شما، شریک زندگی و پزشک شما خواهد بود.

شکست چرخه درمان آسان نیست و ممکن است بار روانی منفی زیادی را به همراه داشته باشد. اما به خاطر داشته باشید که شکست یک چرخه به این معنی نیست که اگر دوباره تلاش کنید موفق نخواهید شد. مراحل زیادی وجود دارد که می توانید بعد از شکست چرخه مجددا بررسی کنید.

سوالات متداول در رابطه با مراحل IVF

 در ادامه به بررسی برخی از سوالات متداول در رابطه با مراحل IVF خواهیم پرداخت.

اگر تخمک‌ها در مراحل IVF اولیه رشد نکنند، درمان توقف می‌شود؟

گاهی ممکن است داروهای تحریک تخمدان به درستی عمل نکنند. گاهی اوقات فولیکول‌ها رشد نمی‌کنند. اگر این اتفاق بیفتد، پزشک ممکن است داروها را افزایش دهد. اما اگر تخمدان‌ها بازهم پاسخ مناسبی ندهند، چرخه احتمالاً لغو می‌شود.

البته این بدان معنی نیست که درمان متوقف می‌شود و دیگر نمی‌توان باردار شد. شما ممکن است به داروهای دیگری نیاز داشته باشید. با این وجود، اگر این اتفاق به طور مکرر رخ دهد، پزشک ممکن است استفاده از اهداکننده تخمک یا جنین را پیشنهاد کند.

OHSS چیست؟

یکی از مشکلات احتمالی در مراحل IVF،  سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) است. در چنین شرایطی احتمالا تزریق hCG متوقف می‌شود. در طول چرخه بعدی، ممکن است دوزهای کمتری از داروها را را دریافت کنید تا از بروز این عارضه جلوگیری شود.

آیا تخمک گذاری زودرس مانع انجام مراحل IVF می‎شود؟

اگر تخمک گذاری قبل از انجام بازیابی اتفاق بیفتد، سیکل IVF ممکن است لغو شود. هنگامی که تخمک گذاری خود به خود انجام شود، نمی‌توان آنها را بازیابی کرد. به همین دلیل ممکن است پزشک از شما بخواهد که در این دوره از رابطه جنسی خودداری کنید.

هزینه‌ی مراحل IVF چقدر است؟

IVF معمولا پروسه هزینه‌بر و گران قیمتی است است. همچنین اغلب تحت پوشش بیمه قرار نمی‌گیرد. اما توصیه می‌شود برای اطلاع از هزینه‌های آن با مراکز درمانی صحبت کنید.

واژه نامه