فصل سوم، واژه ‌شناسی در فلوبوتومی و متون پزشکی

در فصل گذشته، با مجموعه قوانین و اخلاق حاکم بر جامعه درمانی آشنا شدیم و حقوق بیمار و پرسنل درمانی را بررسی کردیم. در این قسمت بنا داریم به بحث واژه ‌شناسی در فلوبوتومی (ترمینولوژی) که از پایه های اساسی درک متون تخصصی در این حوزه می‌باشد بپردازیم. ضمن آن نیز شما را با مایع حیاتی بدن (خون) بیشتر آشنا کرده و نقش آن را در حفظ و ایجاد تعادل در بدن بشناسیم.

واژه ‌شناسی در فلوبوتومی

هنگام کار در حوزه مراقبت‌های بهداشتی، دانستن اصطلاحات پایه پزشکی بسیار مهم است. شاید این امر مثل یک زبان کاملاً متفاوت به نظر برسد و شنیدن این اصطلاحات در ابتدا ترسناک باشد. زیرا بیشتر اصطلاحات پزشکی بر پایه زبان یونانی و لاتین ساخته شده‌اند. اما قطعا هیچ‌کس دوست ندارد در محیط کار متوجه صحبت همکارانش نشود. پس واژه ‌شناسی در فلوبوتومی را از ابتدا شروع می‌کنیم و کم‌کم جلو می‌رویم.

ساختار واژگان در متون پزشکی چگونه است؟

• ریشه :(Root) بخش اصلی واژه
• پیشوند :(Prefix) پیش از ریشه می‌آید
• پسوند :(Suffix) پس از ریشه می‌آید
• حرف اتصال‌دهنده :(Combining vowel) برای آسان‌تر شدن تلفظ بین اجزای کلمه به کار می‌رود (همیشه وجود ندارد)

نمونه‌ها:

Phlebotomy (phleb/o/tomy) → فلبوتومی (نمونه‌گیری از خون)

Endocarditis (endo/card/itis) → التهاب لایه داخلی قلب

سه قانون پایه در ساخت کلمات پزشکی

۱- “ریشه” به “پسوندی” که با یک حرف صدادار شروع می‌شود متصل می‌شود.

۲- “ریشه” به همراه “o” (شکل ترکیبی) به پسوندی که با حرف صدادار شروع می‌شود متصل می‌شود.

3- “شکل ترکیبی” دو “ریشه” را به هم وصل می‌کند تا یک واژه مرکب بسازد، حتی اگر ریشه دوم با حرف صدادار شروع شود.

فهرست واژگان پایه ضروری برای واژه ‌شناسی در فلوبوتومی

نفس راحت بکشید! لازم نیست همه‌چیز واژه ‌شناسی در فلوبوتومی را حفظ کنید.

ممکن است با دیدن جدول‌های واژه ‌شناسی در فلوبوتومی با خود بگویید: «من چطور قرار است همه‌ی این‌ها را حفظ کنم؟!» نگران نباشید. در آزمون ملی فلبوتومی، حجم زیادی از اصطلاحات پزشکی مطرح نمی‌شود. بنابراین تمرکز اصلی‌تان را روی آن‌ها نگذارید. صرفاً آشنایی با این واژه‌ها کافی‌ست و نیازی به حفظ کردن فلش‌کارت‌وار تک‌تک‌شان نیست. در ادامه چند پیشوند و پسوند پایه‌ای آورده شده که بد نیست به خاطر بسپارید:

چند پیشوند و پسوند پایه و مهم و بسیار کاربردی

برای نامگذاری جهت‌ها و موقعیت‌های آناتومیکی بدن از چه اصطلاحاتی می‌توان استفاده کرد؟

واژه ‌شناسی در فلوبوتومی ، اصطلاحات آناتومیکی مربوط به جهت‌ها

اصطلاحات آناتومیکی مربوط به وضعیت‌های بدن

• وضعیت آناتومیک طبیعی: ایستاده، در حالت صاف با دست‌ها در کنار بدن
• حالت Supine (طاق‌باز): دراز کشیده به پشت، صورت رو به بالا
• حالت Prone(دمر): دراز کشیده روی شکم، صورت رو به زمین
• حالت) Lateral Recumbent پهلو خوابیده): دراز کشیده روی پهلوی چپ یا راست

وقتی عمل فلبوتومی (نمونه‌گیری خون) انجام می‌شود، لازم است که بیمار یا در حالت نشسته یا طاق‌باز  (supine)  باشد. این کار برای حفظ ایمنی و راحتی بیمار انجام می‌گیرد.

هومئوستاز – Homeostasis

بدن سیستم بسیار شگفت انگیزی است. هومئوستاز در واژه ‌شناسی در فلوبوتومی یعنی ثابت ماندن. برای اینکه بدن ما سالم باقی بماند، باید ترکیبات شیمیایی و فرآیندهای داخلی آن در تعادل باشند. همه‌ی اعضا و ساختارهای بدن در حفظ این تعادل نقش دارند.

چطور می‌فهمیم که بدن در وضعیت سالمی قرار دارد؟
پرسنل درمانی با اندازه‌گیری علائم حیاتی، گرفتن عکس رادیولوژی، آزمایش‌های آزمایشگاهی و روش‌های دیگر این موضوع رو ارزیابی می‌کنند.

سیستم قلبی‌ـ‌عروقی در واژه ‌شناسی در فلوبوتومی یعنی چه و از چه اجزایی ساخته شده؟

قلب ما در هر دقیقه حدود ۶۰ بار میتپد. این همان اندامیست که باعث جریان یافتن خون در سراسر بدن شما می‌شود. زمانیکه گردش خون خوب و مناسب باشد، کار ما بعنوان فلبوتومیست بسیار راحت تر خواهد بود. در واژه ‌شناسی در فلوبوتومی  Cardio یعنی مربوط به قلب و Vascular یعنی رگ‌ها. شامل وریدها، شریان‌ها و مویرگ‌ها. سیستم قلبی‌ـ‌عروقی مثل یک شبکه‌ی حمل‌ونقل هست که در عرض چند ثانیه روی کل بدن تأثیر میگذارد. این سیستم مواد مغذی، الکترولیت‌ها، هورمون‌ها، آنزیم‌ها، آنتی‌بادی‌ها، سلول‌ها و گازها رو جابه‌جا می‌کند تا بدن را در حالت تعادل (هومئوستاز) نگه دارد.

اجزای اصلی این سیستم:

• قلب – Heart: یک اندام عضلانی که با انقباض، خون را در کل بدن پمپاژ می‌کنه (حدود ۶۰–۸۰ بار در دقیقه می‌تپد)
• آئورت -Aorta: بزرگ‌ترین شریان بدن، از بطن چپ قلب خارج می‌شود
• ورید اجوف :Vena Cava – بزرگ‌ترین ورید بدن
• شریان‌ها و وریدهای ریوی – Pulmonary arteries/veins: بطن راست قلب، خون را به شاخه‌های شریان ریوی پمپاژ می‌کند
• شریان‌ها Arteries –: خون اکسیژن‌دار را در بدن پخش می‌کنند
• وریدها – Veins: خون بدون اکسیژن را به سمت ریه‌ها برمی‌گردانند
• مویرگ‌ها – :Capillaries خونی را حمل می‌کنند که ترکیبی از خون شریانی و وریدی است
• خون در حال گردش- circulating blood: بدن را تنظیم می‌کند و در تعادل آن نقش دارد

رایج‌ترین محل‌ها برای خون‌گیری (ونی‌پانکچر) کدام هستند؟

خب، ما برای خون گیری، هرجایی را که دلمان بخواهد نمی‌توانیم سوراخ کنیم! پشت این کار ما یک روش و منطقی وجود دارد.

رایج‌ترین محل برای خون‌گیری، ناحیه‌ی آنتی‌کیوبیتال (Antecubital) هست. این ناحیه همان جایی هست که آرنج از آنجا خم میشود. در فصل‌های بعدی در مورد مکان‌های جایگزین صحبت خواهیم کرد.

زمان انتخاب رگ برای خون‌گیری، این سه ناحیه معمولاً بیشتر استفاده می‌شوند

۱- رگ مدیَن کیوبیتال– Median Cubital : این رگ دقیقاً در وسط ناحیه‌ی آنتی‌کیوبیتال قرار دارد. بزرگ‌ترین رگ از بین این سه رگ است و خوب به بافت دست متصل است و زیاد نمی‌لغزد. البته باید هنگام خونگیری مراقب باشید چراکه نزدیک یک تاندون قرار دارد. معمولاً این رگ، اولین انتخاب برای خون‌گیری می‌باشد.

۲- رگ سفالیک Cephalic Vein : این رگ در قسمت خارجی ناحیه‌ی آنتی‌کیوبیتال قرار دارد، یعنی سمت انگشت شست. در افراد چاق، بیشتر نمایان است. باوجود اینکه از بین این سه رگ اصلی، کوچکتر است، اما باز هم قابل دسترس و استفاده است.

۳- رگ بازیلیک –Basilic Vein : این رگ در سمت انگشت کوچیک (پینکی – Pinky) دست قرار دارد و سومین انتخاب ما برای خون‌گیری است. وقتی از این رگ استفاده می‌کنید، باید خیلی احتیاط کنی چون دقیقاً بالا یا خیلی نزدیک به یک شریان قرار دارد.

ترکیبات خون در واژه ‌شناسی در فلوبوتومی

خون یک بافت زنده‌ست که شامل سلول‌ها و مواد مختلفی می‌باشد. خون از طریق قلب، شریان‌ها، وریدها و مویرگ‌ها در بدن جریان دارد و مواد مغذی، ویتامین‌ها، الکترولیت‌ها، هورمون‌ها، آنتی‌بادی‌ها، گرما و اکسیژن را به بافت‌های بدن می‌رساند. همچنین، مواد زائد و دی‌اکسیدکربن را به اندام‌هایی می‌برد که می‌توانند این مواد را از بدن خارج کنند.

سیستم‌ گروه خونی ABO چیست؟

مطابق واژه ‌شناسی در فلوبوتومی هر فرد یکی از چهار گروه خونی سیستم ABO را دارد (A، B، AB یاO) و همچنین یکی از دو وضعیت فاکتور Rhیا رزوس (Rh مثبت یا Rh منفی).

وجود یا نبود آنتی‌ژن‌های A و B، نوع گروه خونی را مشخص می‌کنند:

• گروه خونی A آنتی‌ژن A را دارد.
• گروه خونی B آنتی‌ژن B را دارد.
• گروه خونی AB هر دو آنتی‌ژن A و B را دارد.
• گروه خونی O هیچ‌کدام از آنتی‌ژن‌ها را ندارد.

علاوه بر این:

• پلاسمای گروه A، آنتی‌بادی ضد B دارد.
• پلاسمای گروه B، آنتی‌بادی ضد A دارد.
• پلاسمای گروه AB، هیچ آنتی‌بادی‌ای ندارد.
• پلاسمای گروه O، هر دو آنتی‌بادی ضد A و ضد B را دارد.
• افراد Rh+ آنتی‌ژن Rh را دارند؛ ولی افراد  Rh- ندارند.
• افراد Rh- می‌توانند به Rh+ ها خون اهدا کنند، اما فقط می‌توانند از Rh-ها خون دریافت کنند.

در مواقع اضطراری، همه می‌توانند خون گروه O را دریافت کنند و افراد با گروه خونی AB می‌توانند از هر گروه خونی‌ای خون بگیرند. بنابراین:

گروه خونی O اهداکننده‌ی جهانی است. گروه خونی AB دریافت‌کننده‌ی جهانی.
همچنین، اهداکنندگان گروه AB می‌توانند برای همه‌ی گروه‌های خونی، پلاسما اهدا کنند.
گروه خونی O رایج‌ترین نوع در بین انسان‌هاست؛ A کمی کمتر رایج، B خیلی کمتر، و AB کم‌یاب‌ترین می‌باشد.

بانک خون در واژه ‌شناسی در فلوبوتومی

بانکینگ خون در واژه ‌شناسی در فلوبوتومی به فرایند جمع‌آوری، جدا‌سازی و ذخیره‌ی خون گفته می‌شود. خون اهدایی برای استفاده‌ی آینده در بیماران ذخیره می‌گردد. بیمارانی که ممکن است به انتقال خون نیاز داشته باشند. خیلی مهم است که بیمار خون متناسب با گروه خونی خود را دریافت کند. فقط در شرایط اضطراری می‌شود از اهداکننده یونیورسال (مثل گروه (O استفاده کرد.

اصطلاحات پزشکی در متون مرتبط با خون چه چیزهایی هستند؟

حجم خون در هر فرد بسته به اندازه و وزن بدن او متفاوت است. به‌طور متوسط، بدن یک بزرگسال حدود ۴ تا ۶ لیتر خون دارد (یعنی حدود ۴۰۰۰ تا ۶۰۰۰ میلی‌لیتر). در حالی که نوزادانی با وزن حدود ۶ پوند (تقریباً ۲.۷ کیلوگرم)، بین ۲۴۰ تا ۳۴۰ میلی‌لیتر خون دارند.

فلبوتومیست‌ها (کسانی که کار خون‌گیری انجام می‌دهند) باید بسیار دقت کنند که چه مقدار خون از بیمار گرفته می‌شود، چراکه نمونه گیری بیش از حد مجاز، می‌تواند باعث کم‌خونی ایاتروژنیک (iatrogenic anemia) شود؛ یعنی کم‌خونی‌ای که در نتیجه‌ی مراقبت پزشکی به وجود آمده.

خون در آزمایشگاه در فرم‌های مختلفی مورد بررسی و آزمایش قرار می‌گیرد و واژگانی خاصی برای آن استفاده می‌شود. در ادامه به بررسی اجزای خون مطابق با واژه ‌شناسی در فلوبوتومی خواهیم پرداخت.

خون کامل – Whole Blood

خون کامل شامل آب، مواد محلول و سلول‌های خونی می‌باشد. در بدن انسان سه نوع اصلی از سلول‌های خونی در گردش وجود دارد:

الف- گلبول قرمز Erythrocytes – RBCs

پرشمارترین و رایج‌ترین سلول‌های موجود در خون هستند و مسئول حمل گازها O₂) و  (CO₂ در سراسر بدن می‌باشند.

ب- گلبول سفید Leukocytes – WBCs

• نوتروفیل(Neutrophils) فراوان‌ترین نوع گلبول سفید (%۴۰ تا %۷۵) در بدن انسان هستند و بخش مهمی سیستم ایمنی بدن را می‌سازند.
• ائوزینوفیل (Eosinophils) گلبول‌های سفیدی هستند که از اجزای سیستم ایمنی می‌باشند. این سلول‌ها در مواقع مواجهه با آلرژن‌ها و در پاسخ‌های آلرژیک یا زمان حضور انگل در بدن تعدادشان افزایش می‌یابد.
• بازوفیل (Basophils) کم‌ترین نوع گلبول سفید (%۰.۰۱ تا %۰.۰۳) که هیستامین ذخیره می‌کنند. زمانی که تحریک شوند، ترشح می‌شوند. مثلاً هنگام وقوع عطسه
• مونوسیت (Monocytes) نوعی دیگری از گلبوهای سفید هستند. فرایندهای مهم سیستم ایمنی مانند بازسازی یا جایگزین کردن ماکروفاژهای مقیم (گلبول‌های سفیدی که باکتری‌ها را با بیگانه خواری از بین می‌برند) را به عهده دارند. . این سلول‌ها، در پاسخ به سیگنال‌های التهاب، سریعا به محل عفونت در بافت می‌روند.
• لنفوسیت (Lymphocytes) شامل سلول‌های کشنده طبیعی (NK cells)، T cells و B cells هستند؛ که همه‌شان عضو سیستم ایمنی می‌باشند.

ج- پلاکت – Thrombocytes

مطابق واژه ‌شناسی در فلوبوتومی پلاکت‌ها سلول‌هایی بدون رنگی هستند که به توقف خونریزی کمک می‌کنند. پلاکت‌ها با چسبیدن به محل زخم و کمک به فرایند تشکیل لخته، مانع خون‌ریزی می‌شوند.

پلاسما – Plasma

مطابق واژه ‌شناسی در فلوبوتومی پلاسما بخش مایع خون می‌باشد. پلاسما از %۹۰ آب و %۱۰ مواد حل‌شده و سلول‌ها تشکیل شده است. سلول‌های خونی، اکسیژن و دی‌اکسیدکربن (گازها) و مواد شیمیایی در پلاسما معلق هستند.

اگر به نمونه‌ی خونتان ضدانعقاد (رقیق‌کننده‌ی خون) اضافه کنید و سپس آن‌را با دور بالاسانتریفیوژ کنید، می‌‎توانید پلاسما را جدا کنید. در این حالت، تمام سلول‌های خونی در ته لوله ته‌نشین می‌شوند و مایع زردرنگ شفافی که روی آن قرار گرفته، پلاسما است.

فیبرینوژن – Fibrinogen

یک پروتئین پلاسماست که هنگام خون‌ریزی، در فرایند ایجاد لخته، به فیبرین تبدیل می‌شود.

سرم – Serum

حدود ۳۰ دقیقه طول می‌کشد تا خون لخته شود. اگه خون را در لوله‌ای بدون ضدانعقاد جمع‌آوری کنید، خون شما لخته خواهد شد. دراین حالت، خون کامل به سرم تبدیل می‌شود.
مطابق واژه ‌شناسی در فلوبوتومی سرم همان پلاسمایی است که فیبرین (از عوامل لخته‌کننده طبیعی بدن) از آن حذف شده است. ما اجازه می‌دهیم خون لخته شود و سپس نمونه را سانتریفیوژ می‌کنیم. در این حالت، مایع زردرنگ کمرنگ (کاهی) و شفافی که حاصل می‌شود، همان سرم می‌باشد. اگر به نمونه خون فرصت ندهیم تا کامل لخته شود، در این‌صورت گلبول‌های قرمز خون می‎شکنند و با سرم مخلوط می‌شوند (همولیز رخ می‌دهد). بیشتر لوله ‌های لخته، یک ژل جداکننده در انتهای خود دارند که سلوهای خونی را از بخش مایع آن جدا می‌‎کنند. درنتیجه جداسازی سرم از نمونه و آزمایش آسانتر خواهد شد. این نوع لوله‌ها به نام SST (Serum Separator Tubes)  یا لوله های جداکننده سرم شناخته می‌شوند.

خون چگونه منعقد می‌شود؟ Coagulation of Blood چیست؟

هموستاز  در واژه ‌شناسی در فلوبوتومی (کلمه‌ای مرکب از  “hemo-” به معنی خون و  “stasis” به معنی ایستایی است.

وقتی رگی بر اثر بریدگی یا سوراخ شدن آسیب می‌بیند، این مکانیسم جلوی خون‌ریزی را می‌گیرد تا خون زیادی از بدن خارج نشود. این اتفاق بعد از نمونه‌گیری وریدی یا venipunctureرخ می‌دهد. چون طی نمونه‌گیری به رگ آسیب وارد شده، بدن بلافاصله شروع به ترمیم آن می‌کند.

فرایند هموستاز در پنج مرحله انجام می‌شود:

1. مرحله‌ی عروقی (Vascular phase) رگ منقبض می‌شود تا جریان خون در آن ناحیه کاهش یابد.
2. مرحله‌ی پلاکتی (Platelet phase) پلاکت‌ها به هم می‌چسبند تا یک پلاک (plug) تشکیل دهند.
3. مرحله‌ی انعقاد (Coagulation phase) شبکه‌ای از فیبرینوژن روی پلاکت‌ها شکل می‌گیرد.
4. جمع شدن لخته (Clot retraction) بعد از توقف خونریزی، لخته جمع می‌‎شود و لبه‌های پاره‌شده‌ی رگ را به هم نزدیک می‌کند تا ترمیم شوند.
5. فیبرینولیز (Fibrinolysis) ترمیم نهایی رگ صورت می‌گیرد و لخته به تدریج حل یا از بین می‌رود.

در شرایط طبیعی، وارد کردن کمی فشار روی محل خون‌گیری برای توقف خون‌ریزی کافی است. فاکتورهای بسیاری در تعیین مدت زمان خونریزی و اعمال فشار روی محل نمونه گیری وجود دارد. پزشکان ممکن است برای برخی بیماران داروهای رقیق‌کننده‌ی خون (Blood thinners)  تجویز کنند که زمان خونریزی را طولانی‌تر می‌کنند.

داروهای رقیق‌کننده‌ی خون

برخی از داروهای رقیق‌کننده‌ی خون رایج عبارت‌اند از:

• کومادین (وارفارین)
• کلوپیدوگرل Plavix
• آسپرین
• هپارین

اگر بیماری به شما گفت که یکی از این داروها را مصرف می‌کند، منتظر زمان خونریزی طولانی‌تر از حد نرمال باشید و حتماً فشار بیشتر و طولانی تری اعمال کنید!

شریان‌ها و وریدها (Arteries and Veins) در بدن انسان

تفاوت شریان‌ها و وریدها چیست؟ مطابق واژه ‌شناسی در فلوبوتومی هر دو، خون را در سراسر بدن حمل می‌کنند، اما نوع خونی که حمل می‌کنند با هم فرق دارد.

شریان‌ها (Arteries) خون اکسیژن‌دار را از قلب به سراسر بدن می‌برند .وریدها (Veins) خون بدون اکسیژن را از بدن به سمت قلب برمی‌گردانند تا چرخه‌ی تصفیه و اکسیژن‌رسانی دوباره شروع شود.

ویژگی‌های خون در انواع مختلف رگ‌ها:

خون شریانی (Arterial Blood)

• رنگ آن قرمز روشن است.
• با فشار زیاد و به صورت فواره‌ای بیرون می‌زند (کنترل آن سخت‌تر است).
• برای توقف خون‌ریزی نیاز به فشار دادن محل به مدت ۳ تا ۵ دقیقه دارد.

خون وریدی (Venous Blood)

• رنگ تیره‌تری دارد.
• به شکل یکنواخت و آرام جریان دارد.
• با فشار معمولی خون‌ریزی متوقف می‌شود.

خون مویرگی (Capillary Blood)

• رنگ آن بین قرمز روشن و تیره است.
• به آرامی خارج می‌شود.
• به راحتی قابل کنترل است.

اگر در طول نمونه‌گیری، به طور تصادفی شریان سوراخ شد، وحشت نکنید! گارو را باز کنید، نمونه‌گیری را متوقف کنید و به مدت ۳ تا ۵ دقیقه بر محل فشار وارد کنید . بعد حتماً موضوع را به پرستار بیمار اطلاع دهید.

نمونه‌های آزمایشگاهی برای چه استفاده می‌شوند؟

تمام این خون برای چه کاری از مراجعه کننده گرفته می‌شود؟ چه نمونه‌های دیگری قابل آزمایش‌اند؟

همان‌طور که قبلاً درباره‌ی حفظ تعادل بدن (هومئوستاز) گفتیم، این تست‌های آزمایشگاهی اولین ابزار برای کشف ناهنجاری‌ها در بدن هستند.

دلایل انجام آزمایش خون می‌تواند یکی از این موارد باشد:

• تشخیص بیماری (Diagnosis)
• پایش و پیگیری وضعیت (Monitoring)
• ارزیابی پاسخ به درمان (Therapy)
• غربالگری (Screening)

رایج‌ترین نمونه‌هایی که در آزمایشگاه جمع‌آوری می‌شوند خون و ادرار هستند؛ اما فقط به این دو مورد محدود نمی‌شوند. بسیاری از نمونه‌ها توسط پزشکان و پرستاران گرفته شده و سپس برای انجام آزمایش در آزمایشگاه پردازش می‌شوند.

سایر نمونه‌های قابل بررسی در آزمایشگاه و بررسی هریک مطابق واژه ‌شناسی در فلوبوتومی

• مایع مغزی-نخاعی :(Cerebrospinal Fluid) از اطراف نخاع گرفته می‌شود.
• مایع سینوویال :(Synovial Fluid) مایع داخل مفاصل.
• مایع پلور :(Pleural Fluid) مایع اطراف ریه‌ها.
• بافت بیوپسی: تکه‌ای از بافت بدن.
• مدفوع (Stool)
• منی (Semen)