از آزمایش بزاق برای تشخیص کدام بیماری‌‌ها استفاده می‌شود؟

آزمایش بزاق یا Salivaomics یک روش تشخیصی در آزمایشگاه‌ها است. از این روش برای بررسی نشانگرهای غدد درون ریز، شرایط ایمونولوژیک، التهاب و عفونت استفاده می‌شود.

بزاق یک مایع بیولوژیکی است. می‌توان از این ماده برای سنجش هورمون‌های استروئیدی مانند کورتیزول، مواد ژنتیکی مانند RNA، پروتئین‌هایی مانند آنزیم‌ها و آنتی‌بادی‌ها و انواع مواد دیگر مانند متابولیت‌های طبیعی استفاده کرد. همچنین برای غربالگری یا تشخیص بیماری‌هایی مانند بیماری کوشینگ، عدم تخمک‌گذاری، HIV، سرطان، انگل‌ها، هیپوگنادیسم و آلرژی نیز کاربرد دارد.

این آزمایش حتی برای بررسی تغییرات شبانه روزی در فضانوردان قبل از پرواز نیز مفید است.

به همین دلیل در این مقاله قصد داریم به بررسی این موضوع بپردازیم که آزمایش بزاق برای تشخیص کدام بیماری‌‌ها استفاده می‌شود؟ پس اگر کنجکاو هستید که بزاق چه ویژگی‌های تشخیصی دارد، در ادامه با ما همراه باشید.

آزمایش بزاق چیست؟

پیش از هرچیز بهتر است مروری بر آزمایش بزاق و مزیت‌های آن داشته باشیم.

استفاده بالینی از آزمایش بزاق به اوایل سال 1836 میلادی باز می‌گردد. در آن زمان از بزاق برای بررسی شرایط بیماران مبتلا به برونشیت استفاده شد.

انسان سه غده بزاقی اصلی دارد.

• پاروتید (parotid)
• زیر فکی (submandibula)
• زیر زبانی (sublingual)

 این غدد، همراه با غدد بزاقی جزئی، مخلوطی غنی از مواد شیمیایی بیولوژیکی، الکترولیت‌ها، پروتئین‌ها، مواد ژنتیکی، پلی ساکاریدها و سایر مولکول‌ها را ترشح می‌کنند.

سطح هر یک از اجزای بزاقی بسته به وضعیت سلامتی فرد و وجود بیماری (دهانی یا سیستمیک) به طور قابل توجهی متفاوت است. با اندازه‌گیری این اجزا در بزاق، می‌توان انواع عفونت‌ها، آلرژی‌ها، اختلالات هورمونی و نئوپلاسم ها را غربالگری کرد.

امروزه آزمایش بزاق بیشتر بر تشخیص هورمون‌های استروئیدی و آنتی‌بادی‌ها در بزاق متمرکز است. به گفته پزشکان و محققین، بزاق یک سیال زیستی با ارزش است. از مزیت‌های آزمایش بزاق نسبت به آزمایش خون و سایر انواع تست‌های تشخیصی می‌توان به موراد زیر اشاره نمود:

• سهولت و ایمن بودن روش جمع آوری
• مقرون به صرفه بودن
• عدم نیاز به رگ گیری و معضلات ناشی از آن
• امکان دسترسی به نمونه‌های متعدد برای انجام ارزیابی‌های کرونوبیولوژیکی که ساعت‌ها، روزها یا هفته‌ها را شامل می‌شود.

برای اطلاع از نحوه جمع‌آوری نمونه بزاق می‌توانید به مقاله ” جمع‌آوری نمونه بزاق و نکات مهم نگهداری آن ” مراجعه کنید.

آزمایش بزاق برای چیست؟

بیماری‌ها و اختلالات زیادی را می‌توان به کمک آزمایش بزاق تشخیص داد. به عنوان مثال:

• شرایط آدرنال مانند بیماری/سندرم کوشینگ و بیماری آدیسون
• تغییرات هورمونی زنانه مانند سندرم تخمدان پلی کیستیک، یائسگی، عدم تخمک‌گذاری
• تغییرات هورمونی مردانه مانند هیپوگنادیسم/آندروپوز و هیپراستروژنیک
• اختلالات متابولیک مانند مقاومت به انسولین، دیابت و سندرم متابولیک
• نئوپلاسم‌های خوش خیم و متاستاتیک مانند سرطان سینه، پانکراس و دهان
• شرایط عفونی مانند HIV، هپاتیت ویروسی، آمیبیاز و عفونت هلیکوباکتر پیلوری شرایط آلرژیک مانند آلرژی غذایی

آزمایش بزاق همچنین کاربردهای خاصی در روانشناسی بالینی و تجربی دارد. از این آزمایش برای بررسی پدیده‌های روانشناختی مانند اضطراب، افسردگی و سایر اختلالات رفتاری استفاده می‌شود.هدف اصلی این آزمایش، بررسی سطوح کورتیزول و آلفا آمیلاز در بزاق است که با افزایش استرس و اضطراب ارتباط دارند.

از آزمایش بزاق برای تشخیص کدام بیماری‌‌ها استفاده می‌شود؟

کاربرد آزمایش بزاق تنها به موارد گفته شده محدود نمی‌شود. بلکه با پیشرفت علوم و ابزارهای تشخیصی، محققین همواره در حال بررسی آزمایشات جدیدتری هستند. در ادامه به برخی از مهم‌ترین کاربرد‌های آزمایش بزاق در تشخیص بیماری‌های مختلف خواهیم پرداخت.

۱. آزمایش بزاق برای بیماری‌های پریودنتال

پورفیروموناس ژنژیوالیس (Porphyromonas gingivalis) نوعی باکتری ‌است که ارتباط نزدیکی با پریودنتیت  یا التهاب لثه دارد. اخیراً، محققین موفق شده‌اند کیت بزاق برای تشخیص این باکتری را تولید کنند.

 به کمک این کیت می‌توان سویه‌های آزمایشگاهی و سویه‌های جدا شده بالینی پورفیروموناس ژنژیوالیس را در غلظت‌های (CFU·mL⁻¹)  5 × 10⁴ الی  10⁵ × 5 شناسایی کرد و نتایج را در عرض 90 ثانیه به دست آورد. این کیت سریع است و حساسیتی بالا ( حدود 92% ) دارد.

۲.   تشخیص سرطان دهان به کمک آزمایش بزاق

یکی از کاربردهای آزمایش بزاق، تشخیص سرطان دهان است.

جهش‌های DNA به عنوان نشانگرهای زیستی برای تشخیص تومورهای دهان یا سایر تومورها استفاده می‌شوند. این جهش‌های خاص DNA را می‌توان در بزاق، پلاسما یا سایر مایعات بدن یافت. بنابراین از بزاق و پروتئین‌های موجود در آن می‌توان برای تشخیص سرطان استفاده کرد.

۳.  آزمایش بزاق و سندرم شوگرن

سندرم شوگرن (Sjogren’s) یک بیماری خودایمنی سیستمیک مزمن است. این بیماری با کراتوکونژونکتیویت سیکا (سندرم چشم خشک) و خشکی دهان مشخص می‌شود. با پیشرفت سندروم شوگرن، سرعت جریان بزاق کاهش می‌یابد و ترکیبات بزاق تغییر می‌کند.

۴.   بررسی دیابت به کمک بزاق

دیابت یک بیماری متابولیک است که در اثر ترشح ناکافی انسولین، اختلال در عملکرد انسولین یا مقاومت بدن به انسولین ایجاد می‌شود. یک آزمایش بزاق ساده می‌تواند جایگزین آزمایش خون برای ارزیابی و نظارت بر دیابت شود. بررسی پروتئین‌های موجود در بزاق تا به امروز نشان داده است که این پروتئین ها منعکس کننده قند خون بالا در کودکان و نوجوانان مبتلا به دیابت نوع 1 کنترل نشده هستند. به کمک بررسی این پروتئین‌‌ها می‌توان حتی قبل از ظهور علائم بالینی، بیماری را تشخیص داد. این امر می‌تواند منجر به پیش بینی بهتر و پیشگیری از عوارض طولانی مدت بیماری شود.

۵.  نظارت بر بیماری قلب و عروقی به کمک آزمایش بزاق

بیماری قلبی عروقی (CVD) مربوط به سیستم گردش خون است و شامل تصلب شرایین، انفارکتوس میوکارد (myocardial infarction) و بیماری عروق کرونر قلب است. محققین دریافته‌اند که در افراد مبتلا به این بیماری‌‌ها، سطوح سیتوکین‌‌های التهابی بزاقی به طور قابل توجهی افزایش یافته است. سیتوکین التهابی (Inflammatory cytokine) به گروهی از مولکول‌های علامت‌دهنده  گفته می‌شود که توسط لنفوسیت‌ها و ماکروفاژها ترشح می‌شود. این عوامل، واکنش‌های التهابی را افزایش می‌دهند.

۶.  عفونت های ویروسی در بزاق

امروزه آزمایش بزاق یکی از مهم‌ترین روش‌ها برای تشخیص عفونت‌های ویروسی است. این آزمایش‌ها، بر بیومارکرهای بزاق مانند DNA و RNA ویروسی، آنتی‌ژن‌ها و آنتی‌بادی‌ها متکی هستند. آزمایش‌های آنتی‌بادی مبتنی بر بزاق برای شناسایی ویروس‌ها، از جمله ویروس هپاتیت A، ویروس هپاتیت B، ویروس هپاتیت C، HIV، سرخک، سرخجه و اوریون، کووید و غیره کاربرد دارند.

محققین همچنین معتقد هستند که آزمایش بزاق می‌تواند راه موثرتری برای تشخیص تب دنگی باشد.

۷. تشخیص سرطان پانکراس با آزمایش بزاق

اگرچه میزان بروز سرطان پانکراس (لوزالمعده) کم است. اما نرخ مرگ و میر بالایی دارد. سالانه بیش از 200000 بیمار مبتلا به سرطان لوزالمعده در سراسر جهان ثبت می‌شود و این بیماری منجر به مرگ 98 درصد از بیماران می‌شود. بنابراین، تشخیص و طبقه‌بندی بیماران مبتلا به سرطان لوزالمعده در مراحل اولیه، برای درمان به موقع آن اهمیت زیادی دارد.

محققین معتقد هستند که در افراد مبتلا به سرطان پانکراس، نشانگرهای زیستی خاص تومور به بزاق منتقل می‌شود.

از طرف دیگر، ابتلا به پریودنتیت می‌تواند خطر بروز سرطان پانکراس را افزایش دهد. بیماران مبتلا به پریودنتیت 64 درصد بیشتر در معرض خطر ابتلا به سرطان پانکراس قرار دارند.  از انجایی که بیماری پریودنتیت نیز به کمک آزمایش بزاق قابل شناسایی است، می‌توان بزاق را یک فاکتور مهم در تشخیص مراحل اولیه سرطان پانکراس محسوب کرد.

۸.  تست بزاق برای سرطان ریه

سرطان ریه میزان بروز بالایی در جهان دارد. جهش‌های شناسایی شده در گیرنده EGF (EGFR) نشانگرهای زیستی خاص تومور سرطان ریه هستند. امروزه به کمک فناوری‌های جدید و پیشرفته، می‌توان جهش‌های EGFR در مایعات بدن را تشخیص دهد، استفاده از آزمایش بزاق یک روش موثر، دقیق، سریع و مقرون‌به‌صرفه است.

۹. تشخیص سرطان پروستات به کمک بزاق

MiR-141 و miR-21 دو بیومارکر تومور هستند. سطح این دو بیومارکر، به طرز قابل توجهی در سرطان پروستات افزایش می‌یابد.  محققین معتقد هستند که به کمک ماده‌ای به نام نانو اکسید گرافن، می‌توان این بیومارکرها را در بزاق تشخیص داد.

این یک رویکرد غیر تهاجمی برای تشخیص سرطان پروستات در مراحل اولیه خواهد بود.

۱۰.   نقش بزاق در بررسی تخمک گذاری در زنان

در سال 2010 هورمون لوتئینیزه کننده (LH) به عنوان یک نشانگر زیستی دقیق تخمک‌گذاری در زنان شناسایی شد. محققان هورمون‌های مختلف در بزاق را در طول چرخه قاعدگی اندازه‌گیری کردند و دریافتند که هورمون لوتئینیزه کننده بزاق، به‌طور قابل اعتمادی در طول دوره تخمک گذاری افزایش می‌یابد. به این ترتیب، سطح LH بزاق راهی قابل اعتماد برای تعیین تخمک گذاری است.

۱۱. بررسی بیماری هورمونی در مردان به کمک نمونه بزاق

هورمون‌های جنسی در کنترل مشخصات جنسی ثانویه مانند رشد سینه‌ در خانم‌ها، تکامل بیضه‌ها و رشد موی ناحیه تناسلی موثر هستند. همچنین نقش مهمی در چرخه قاعدگی و تولید اسپرم ایفا می‌کنند. بیماری هیپوگنادیسم (Hypogonadism) زمانی اتفاق می‌افتد که غدد جنسی هورمون‌های کمتری تولید کنند.

هیپوگنادیسم در مردان به عنوان افت سطح تستوسترون یا آندروپوز نیز تعریف می‌‍‌شود.

محققان معتقدند که تستوسترون بزاقی یک نشانگر زیستی مفید در تشخیص کمبود آندروژن مردانه است. به این ترتیب آزمایش بزاق برای غربالگری هیپوگنادیسم تایید شده است.

۱۲. آزمایش بزاق و سایر بیماری ها

بزاق می‌تواند به عنوان یک پارامتر بیوشیمیایی موثر برای تشخیص بیماری‌های مزمن کبدی استفاده شود.

همچنین DNA هلیکوباکتر پیلوری در بزاق بیماران مبتلا به زخم معده و گاستریت مزمن، قابل تشخیص است.

پیش بینی می‌شود، بیوسنسورهای موجود در بزاق، راهی حساس و مستقیم برای غربالگری بیماری آلزایمر ارائه دهند.

علاوه بر این، سطح کورتیزول بزاق یک نشانگر زیستی برای بررسی استرس است.

سخن پایانی

همانطور که گفته شد، امروزه بزاق به عنوان یک نمونه زیستی مهم در تشخیص بیماری‌های مختلف شناخته می‌شود. آزمایش بزاق می‌تواند کمک زیادی به تشخیص بیماری در مراحل اولیه کرده و در نتیجه مراحل درمان و نظارت بر بیماری را آسان‌تر سازد. 

در این مطلب سعی کردیم مروری بر آزمایش بزاق در تشخیص بیماری‌‌ها و اختلالات مرتبط با سلامت داشته باشیم. شاید خیلی از این موارد برای شما عجیب به نظر برسند. اما کاربرد آزمایش بزاق تنها به این موارد ختم نمی‌شود. بلکه هر روزه ویژگی‌های جالب‌تری از این مایع بدن یافت می‌شود.