فصل نهم: موارد کاربرد نمونه‌گیری مویرگی در فلبوتومی
در فصل گذشته، با اقدامات لازم جهت نمونه‌گیری اصولی در شرایط مختلف و روش‌های صحیح شناسایی انواع مراجعین آشنا شدیم و دانستیم بعضی تست‌ها نیاز به رعایت نکات و احتیاط جهت نمونه‌گیری دارند. مانند رعایت زمان نمونه‌گیری. همچنین به بررسی مکان‌های مناسب خون‌گیری پرداختیم. در این فصل، می‌خواهیم با نمونه گیری مویرگی در فلبوتومی آشنا شویم که برای مواقع خاص و افراد خاصی مورد استفاده قرار می‌گیرد. ضمن آن نیز توضیح دهیم که برای انجام این روش، چه مواردی باید رعایت شود.
معرفی کلی نمونه‌گیری مویرگی در فلبوتومی
نمونه‌گیری مویرگی در فلبوتومی، روشی کاربردی برای خون‌گیری از بیماران بزرگسال و اطفال در مواردی است که تنها مقدار کمی خون برای آزمایش‌های آزمایشگاهی مورد نیاز است. در نوزادان ، کاهش بیش از حد حجم خون می‌تواند عوارض جدی ایجاد کند. چرا که مثلاً ۱۰ میلی‌لیتر خون ممکن است برابر با ۵ تا ۱۰ درصد از کل حجم خون یک نوزاد باشد.
در نوزادان کمتر از یک سال، نمونه‌گیری مویرگی در فلبوتومی معمولاً از طریق سوراخ‌کردن پاشنه پا (Heel Stick) انجام میشود. نمونه‌گیری مویرگی بیشتر برای افرادی با رگ‌های حساس و شکننده، مانند سالمندان یا افراد لاغر به کار می‌رود.
موارد کاربرد نمونه‌گیری مویرگی در فلبوتومی
در ادامه نمونه‌هایی از دلایلی که باعث میشود از روش‌های درمال استیک یا خون‌گیری مویرگی استفاده شود آورده شده است:
- وجود رگ‌های شکننده یا رگ‌هایی که کوچک هستند و یا به راحتی حرکت می‌کنند
- زمانی که رگ‌ها باید برای درمان حفظ شوند (مانند شیمی‌درمانی یا تزریقات مکرر)
- بیمار قبلاً چندین بار مورد خون‌گیری واقع شده اما موفق به نمونه‌گیری از ورید نشده‌اند
- تست‌های خانگی
- تست‌های POC [1]
- وجود سوختگی شدید یا اسکار روی پوست
- بیماران چاق که یافتن رگ وریدی در آن‌ها دشوار است
- تمایل به تشکیل لخته خون (بیماران ترومبوتیک)
- ترجیح بیمار برای استفاده از روش غیرتهاجمی‌تر
- نیاز به مقدار کمی خون برای انجام آزمایش
محدودیت‌های نمونه‌گیری مویرگی در فلبوتومی
در برخی شرایط، استفاده از نمونه‌گیری مویرگی در فلبوتومی توصیه نمی‌شود. این موارد عبارت‌اند از:
- نیاز به مقدار زیاد خون
- آزمایش‌های انعقادی (Coagulation Studies)
- گردش خون ضعیف
- بیمار دچار کم‌آبی (دهیدراتاسیون)
- انگشتان متورم
آزمایش‌هایی که با نمونه‌گیری مویرگی در فلبوتومی انجام می‌شوند
از جمله تست‌هایی که معمولاً با روش نمونه‌گیری مویرگی در فلبوتومی قابل انجام هستند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- گسترش خون محیطی (Blood smears)
- فنیل‌کتونوری (PKU[2])
- شمارش کامل خون (CBC)
- الکترولیت‌ها
- گازهای خون نوزادان (Neonatal Blood Gases)
- تست‌های سریع کنار تخت بیمار (Point-of-Care)
- بیلی‌روبین نوزادان (Neonatal Bilirubin)
- غربالگری نوزادان (Neonatal Screening)
ترکیب و ویژگی‌های خون در نمونه‌گیری مویرگی در فلبوتومی
در نمونه‌گیری مویرگی در فلبوتومی ، خونی که از سوراخ کردن پوست به دست می‌آید با نمونه‌های خون وریدی یا شریانی که به روش‌های دیگر گرفته می‌شوند، متفاوت است. خون مویرگی حاوی درصد بیشتری از خون شریانی نسبت به خون وریدی است. این موضوع می‌تواند برخی مقادیر در آزمایش‌های آزمایشگاهی مانند گلوکز، پتاسیم، پروتئین تام و کلسیم را تحت تأثیر قرار دهد. خون مویرگی ترکیبی از خون است که از این منابع آمده است:
- شریانچه‌ها (Arterioles)
- وریدچه‌ها (Venules)
- مویرگ‌ها (Capillaries)
- مایعات بین بافتی (Tissue fluids)
لوازم مورد نیاز برای نمونه‌گیری مویرگی در فلبوتومی
برای نمونه‌گیری مویرگی در فلبوتومی لوازم مختلف وست توسط تولیدکنندگان متفاوتی تولید و عرضه میشود. بسته به نوع آزمایش‌هایی که درخواست شده، ممکن است این لوازم متفاوت باشد. اما در هر صورت لیست پایه شامل موارد زیر است:
- دستکش یکبار مصرف
- پک گرم‌کننده تجاری، پد گرمایشی، حوله و غیره
- وسیله نمونه‌گیری استریل و یکبار مصرف با تیغه یا سوزن دائماً جمع‌شونده که معمولاً لانست نامیده میشود
- پدهای ضدعفونی‌کننده
- باندهای استریل
- لام‌های شیشه‌ای میکروسکوپ
- محلول‌های رقیق‌کننده
- میکروتیوب‌های پلاستیکی
- لوله‌های مویرگی پوشش‌دار پلاستیکی
- درپوش‌ها یا مهر و موم‌های لوله‌های مویرگی
- فرم درخواست آزمایشگاه
- خودکار علامت‌گذاری
- سیفتی باکس
محل‌های سوراخ کردن پوست
نمونه‌گیری مویرگی در فلبوتومی در بزرگسالان و کودکان بزرگ‌تر، روی یکی از انگشتان انجام میشود. اصولا دو انگشت میانی دست غیر غالب (دستی که فرد با آن نمی‌نویسد) ترجیح داده می‌شوند. اما علت چیست؟
دلیل این انتخاب آن است که این ناحیه، ضخامت مناسبی برای خون‌گیری دارد و احتمال برخورد با اعصاب یا استخوان در آن کمتر است. محل خون‌گیری باید در ضخیم‌ترین قسمت انگشت و کمی متمایل به مرکز آن انجام شود.
پیش از انجام نمونه‌گیری مویرگی در فلبوتومی، باید انگشت را گرم کرد و اطمینان حاصل نمود که هیچ زخم، کبودی یا پینه‌ای روی پوست وجود ندارد.
ماساژ دادن ملایم انگشت پیش از سوراخ‌کردن به جریان بهتر خون کمک می‌کند.
در نوزادان، محل پیشنهادی برای نمونه‌گیری مویرگی در فلبوتومی، پاشنه پا است.
گرم کردن محل سوراخ کردن پوست یا پایین نگه داشتن دست
اگرچه روش‌های بالینی در مراکز درمانی متفاوت است، اما گرم کردن محل سوراخ کردن پوست در اغلب موارد کمک‌کننده است. این کار باعث افزایش جریان خون شریانی به محل میشود. این کار باعث آرتریالیزه شدن ناحیه (افزایش سهم خون شریانی) میشود که کیفیت نمونه را بهبود می‌بخشد.
می‌توان این کار را با استفاده از گرم‌کننده‌های دستی یا حوله‌ای که در آب گرم تا دمای ۴۲ درجه سانتی‌گراد قرار داده شده انجام داد. گاهی اوقات شستن دست بیمار با آب گرم به این روند کمک می‌کند و گاهی پایین نگه داشتن دست بیمار نیز مفید است.
ضدعفونی محل نمونه‌گیری مویرگی در فلبوتومی
محل نمونه‌گیری مویرگی در فلبوتومی باید قبل از اینکه سوراخ شود، با پد الکلی تمیز شده و کاملاً خشک شود. اگر الکل روی محل تجمع کند یا قطره‌ای بماند، ممکن است باعث همولیز (از بین رفتن سلول‌های قرمز خون) و تداخل در آزمایش‌هایی مانند قند خون شود. از ید برای تمیز کردن محل استفاده نکنید زیرا ممکن است باعث نتایج نادرست در آزمایش‌هایی مثل پتاسیم و گلوکز شود.
مراحل انجام نمونه‌گیری مویرگی در فلبوتومی
وسایل نمونه‌گیری مویرگی در فلبوتومی باید استریل، یکبار مصرف و دارای تیغه یا سوزن جمع‌شونده ایمن باشد.
این وسایل به گونه‌ای ساخته شده‌اند که عمق و طول سوراخ را بسته به سن و وزن بیمار کنترل کنند. عمق متوسط سوراخ کردن پوست برای بزرگسالان بین ۲ تا ۲.۵ میلی‌متر و برای کودکان کوچک و نوزادان کمتر از ۲ میلی‌متر است تا از برخورد با استخوان جلوگیری شود. توصیه میشود محل سوراخ کردن را گرم کرده و انگشت را ماساژ دهید. سپس منطقه را تمیز کنید. فشار محکمی به نوک انگشت وارد نمایید. این کار هم به جریان خون کمک می‌کند و هم درد سوراخ کردن را کاهش می‌دهد. لانست نیز باید به صورت عمود بر شیار اثر انگشت قرار گیرد.
وقتی نمونه‌گیری مویرگی انجام می‌دهید، لانست را روی محل مورد نظر قرار دهید و رها کنید. همیشه قطره اول خون را پاک کنید، زیرا این قطره اول ممکن است با مایعات بدن یا باقیمانده الکل آلوده باشد. استفاده از لانستی که عمق زیادی دارد، ممکن است باعث استئومیلیت (عفونت استخوان) یا استئوکندریت (التهاب استخوان و غضروف) شود.
ترتیب نمونه‌گیری در سوراخ کردن پوست
ترتیب لوله‌ها در نمونه‌گیری مویرگی با خون‌گیری وریدی متفاوت است. هنگام گرفتن خون از سوراخ انگشت یا پاشنه، زمان علیه شماست، زیرا خون ممکن است ظرف یک دقیقه شروع به لخته شدن کند. به همین دلیل، مهم است که لوله‌های آزمایش مربوط به تست‌های انعقادی را ابتدا بردارید. رعایت ترتیب زیر ضروری است:
- گازهای خون
- لوله‌های با درپوش بنفش، یاسی، صورتی یا مرواریدی که EDTA دارند
- لوله‌های سبز: حاوی هپارین
- هر لوله دیگری که افزودنی دارد
- لوله‌های سرم: درپوش قرمز یا طلایی
نمونه‌گیری مویرگی برای تست‌های POC
هنگام انجام نمونه‌گیری مویرگی در فلبوتومی برای آزمایش‌های دیگر خون (مانند گلوکز، کلسترول، هماتوکریت)، حتما دستورالعمل‌های تولیدکننده هر کیت تست را دنبال کنید. مراحل به همان صورت باقی می‌ماند، به جز نحوه جمع‌آوری خون و روشی که خون در کاسِت، کووت[۳] یا نوار قرار می‌گیرد. از فشار دادن انگشت یا «دوشیدن» آن خودداری کنید. زیرا این کار ممکن است باعث همولیز نمونه یا تغییر نتایج آزمایش شود.
تهیه گسترش خون روی لام میکروسکوپی
با اینکه بسیاری از آزمایشگاه‌ها به دلیل وجود دستگاه‌های خودکار از اسمیر خون استفاده نمی‌کنند، اما برخی پزشکان برای بررسی دقیق‌تر سلول‌ها درخواست دفرانسیل دستی (Manual Differential) می‌دهند. بیشتر دستگاه‌های هماتولوژی شمارش سلول‌ها را به صورت خودکار انجام می‌دهند، اما بسیاری از پزشکان به این نتایج اعتماد ندارند و درخواست شمارش دستی می‌کنند. گسترش خون، یک لایه نازک از خون است که روی یک لام شیشه‌ای پخش میشود. در این مرحله از لام‌های میکروسکوپی استفاده میشود تا سلول‌های قرمز و سفید خون شمارش شوند و سلول‌های غیرطبیعی بررسی شوند. در زیر میکروسکوپ به ناحیه‌ای به نام شعله شمع یا لبه پرمانند نگاه می‌کنند که در آن سلول‌ها از هم جداتر هستند و شمارش آن‌ها آسان‌تر است.
مراحل تهیه گسترش خون از قطرات تازه خون
- سوراخ کردن انگشت را مانند همیشه انجام دهید و قطره اول خون را پاک کنید.
- لام را به قطره دوم خون (تقریباً ۱ تا ۲ سانتی‌متر از انتهای لام) تماس دهید. گاهی اوقات گسترش خون با خون لوله بنفش هم انجام میشود.
- لام دوم را جلوی قطره خون قرار دهید و به آرامی آن را به سمت قطره بکشید تا خون در عرض لام پخش شود.
- وقتی خون تقریباً تا لبه‌های لام پخش شد، به سرعت و با زاویه ۳۰ تا ۳۵ درجه، لام پخش‌کننده را به جلو فشار دهید.
- اجازه دهید لام به طور طبیعی خشک شود. گسترش خون باید لبه پر مانند یا شعله شمعی داشته باشد.
- در زیر میکروسکوپ، این گستره خونی به شکل پایین دیده میشود:
سخن پایانی
نمونه‌گیری مویرگی در فلبوتومی یکی از تکنیک‌های کلیدی و پرکاربرد در خون‌گیری است که به‌ویژه در شرایط خاص مانند بیماران اطفال، سالمندان، افراد دارای رگ‌های شکننده، بیماران با سوابق خون‌گیری ناموفق یا در مواقع نیاز به حجم کم نمونه اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند. این روش با حداقل تهاجم و درد، امکان انجام آزمایش‌های متعددی از جمله CBC، گازهای خونی نوزادان، بیلی‌روبین، تست‌های قند و کلسترول را فراهم می‌کند. آشنایی کامل با روش‌ها و ملاحظات نمونه‌گیری مویرگی در فلبوتومی نه تنها باعث افزایش دقت و ایمنی در فرآیند خون‌گیری میشود، بلکه موجب افزایش رضایت بیمار و کاهش خطاهای آزمایشگاهی نیز خواهد شد. تسلط بر این تکنیک، بخشی ضروری از مهارت‌های حرفه‌ای فلبوتومیست‌ها و کادر درمانی محسوب میشود.
| Cuvette | [۳] | Phenyl Ketonuria | [۲] | Point of Care | [۱] |
Allied Health Career Training
LLC Phlebotomy
A how-to guide for drawing blood
