تست توبرکولین روشی استاندارد برای بررسی ابتلا به مایکوباکتریوم توبرکلوزیس است.

افراد زیادی در جهان به این باکتری، که عامل بیماری سل است، مبتلا هستند. این بیماری باوجود دسترسي به واکسن و دارو، عامل مهم مرگ ومير در انسان‌ها، به‌خصوص در کشورهاي در حال توسعه به شمار می‌رود.

تست توبرکولین که با نام تست مانتو (Mantoux) نیز شناخته می‌شود، یک آزمایش پوستی کیفی برای غربالگری عفونت فعال یا عفونت قبلی مایکوباکتریوم توبرکلوزیس است.  از این تست برای بررسی اثربخشی واکسیناسیون BCG نیز استفاده می‌شود. تست مانتو برای کودکان، کارکنان مراقبت‌های بهداشتی، افراد در معرض خطر بالای ابتلا و افرادی که مشکوک به ابتلا به سل هستند، کاربرد دارد.

با توجه به اهمیت تشخیص به‌موقع سل برای نجات جان افراد، آشنایی با تست توبرکولین و نحوه صحیح انجام آن از اهمیت بالایی برخوردار است. به همین دلیل در این مطلب قصد داریم به بررسی اصول انجام این تست و نتایج حاصل از این آزمایش بپردازیم. پس در ادامه با ما همراه باشید.

اصول تست توبرکولین

تست توبرکولین ابتدا توسط کخ در سال 1890 توسعه یافت. اما تکنیک داخل پوستی که در حال حاضر در آزمایشگاه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد، در سال 1912 توسط یک پزشک فرانسوی به نام چارلز مانتوکس (Charles Mantoux) ابداع و به نام او نام‌گذاری شد.

تست پوستی توبرکولین بر این واقعیت استوار است که عفونت با باکتری مایکوباکتریوم توبرکلوزیس (M. tuberculosis) یک واکنش پوستی به اجزای خاصی از باکتری ایجاد می‌کند.

هنگامی که یک آنتی ژن از باسیل‌های سل به صورت داخل جلدی به یک فرد تزریق می‌شود، انتظار می‌رود که پاسخ ایمنی فردی که در معرض باکتری قرار گرفته است طی 48 تا 72 ساعت افزایش یابد و منجر به ایجاد سفتی در ناحیه تزریق شود.

واکنش در پوست زمانی شروع می‌شود که سلول‌های ایمنی تخصصی به نام سلول‌های T ، توسط سیستم ایمنی به سمت پوست جذب می‌شوند و در آنجا پیام‌رسان‌های شیمیایی به نام لنفوکین‌ها (lymphokines) را آزاد می‌کنند. این لنفوکین‌ها از طریق اتساع موضعی عروقی (گسترش قطر رگ‌های خونی) باعث ایجاد سفتی (ناحیه‌ای سخت و برجسته با حاشیه‌های مشخص در محل تزریق و اطراف آن) می‌شوند که منجر به رسوب مایع به نام اِدم می‌شود.

لازم به ذکر است که عفونت سل می‌تواند به دو صورت فعال و نهفته در بدن وجود داشته باشد. عفونت فعال سبب بروز علائم در فرد می‌شود. اما عفونت نهفته به این معنا است که عامل بیماری‌زا در بدن وجود دارد، اما هنوز فعال نشده است.

تست مانتو بین عفونت فعال و نهفته تمایز قائل نمی‌شود. همچنین تشخیص قطعی را ارائه نمی‌دهد. بنابراین در صورت بروز واکنش مثبت، آزمایش‌های اضافی مانند اسمیر خلط، کشت و اسکن قفسه برای تشخیص عفونت فعال سل ضروری است.

چه کسانی می‌توانند آزمایش پوستی توبرکولین دریافت کنند؟

اکثر افراد می‌توانند تحت آزمایش توبرکولین قرار گیرند. اعم از نوزادان، کودکان، زنان باردار، افراد آلوده به HIV یا افرادی که واکسن BCG دریافت کرده‌اند.

آیا انجام آزمایش پوستی عوارض جانبی یا خطراتی دارد؟

آزمایش توبرکولین معمولاً عوارض جانبی ایجاد نمی‌کند.

اما در موارد نادر ممکن است فردی واکنش شدید به آزمایش نشان دهد.

از آنجایی که در این آزمایش از باکتری‌های زنده استفاده نمی‌شود، احتمال ابتلا به بیماری سل از طریق این تست وجود ندارد.

روش انجام تست توبرکولین

در ادامه به بررسی روش انجام این آزمایش خواهیم پرداخت.

• به فرد مورد آزمایش اجازه دهید روی یک صندلی راحت بنشیند و دستانش را روی میز قرار دهد و قسمت داخلی ساعد را به سمت بالا بچرخاند.
• معرف PPD را به دمای اتاق برسانید.
• محل ترجیحی برای تزریق، سطح پشتی ساعد، حدود 4 سانتی متر زیر مفصل آرنج است. ناحیه‌ای عاری از جای زخم را انتخاب کنید.
• محل تزریق را ضد عفونی کنید و بگذارید خشک شود.
• ناحیه تزریق را با نشانگر مشخص کنید.
• دوز استاندارد پنج واحد توبرکولین (0/1 میلی‌لیتر) را به صورت داخل پوستی با استفاده از سوزن 28 یا 26 یا سرنگ مخصوص توبرکولین تزریق کنید. کمی بیش از 0/1 میلی‌لیتر از محلول را به‌داخل سرنگ بکشید تا در صورت وجود هوا و خارج کردن مایع، حجم معرف تغییری نکند.
• تزریق مایع برجستگی کوچکی در زیر پوست ایجاد می‌کند.
• پس از گذشت 48 الی 72 ساعت، نتیجه آزمایش را بررسی کنید.
• اگر فرد طی 48 تا 72 ساعت برای بررسی نتیجه مراجعه نکرد، لازم است آزمایش دوم در اسرع وقت انجام شود. هیچ منع مصرفی برای تکرار TST وجود ندارد، مگر اینکه تزریق قبلی با واکنش شدید همراه بوده باشد.

توجه: واکسیناسیون با ویروس‌های زنده ممکن است در  واکنش توبرکولین تداخل ایجاد کند.  توصیه می‌شود افرادی که واکسن دریافت کرده‌اند ( به عنوان مثال واکسن سرخک و …) یا در همان روز واکسیناسیون یا 4-6 هفته پس از تزریق واکسن، تست توبرکولین را انجام دهند. در مورد واکسن آبله، تست پوستی توبرکولین حداقل یک ماه پس از واکسیناسیون توصیه می‌شود.

تفسیر نتایج تست توبرکولین

واکنش تست پوستی توبرکولین باید بین 48 تا 72 ساعت پس از مصرف خوانده شود. تفسیر تست پوستی توبرکولین همیشه دشوار و بحث برانگیز بوده است.

مرکز کنترل بیماری و پیشگیری از بیماری‌ها (CDC) اظهار داشته که تفسیر تست توبرکولین به دو عامل بستگی دارد:

• اندازه‌گیری برجستگی محل تزریق بر اساس میلی‌متر (لازم به ذکر است که اریتم یا قرمزی نباید در اندازه‌گیری‌ها محاسبه شود.)
• میزان خطر ابتلای فرد به سل و پیشرفت بیماری در صورت ابتلا

واکنش مثبت چگونه مشخص می‌شود؟

برای تشخیص مثبت بودن تست توبرکولین، عوامل مختلفی باید در نظر گرفته شوند.

الف/ برآمدگی 5 میلی‌متری یا بیشتر در موارد زیر مثبت تلقی می‌شود:

• افراد آلوده به HIV
• تماس اخیر با یک فرد مبتلا به بیماری سل
• افرادی که دارای تغییرات فیبروتیک (فیبروز ریوی) در رادیوگرافی قفسه سینه هستند.
• بیمارانی که پیوند عضو دارند
• افرادی که به دلیل بیماری تحت درمان با داروهای سرکوب سیستم ایمنی هستند (مثلاً مصرف بیش از 15 میلی‌گرم پردنیزون در روز به مدت 1 ماه یا بیشتر)

ب/ برآمدگی 10 میلی‌متری یا بیشتر در موارد زیر مثبت تلقی می‌شود:

• افرادی که اخیرا به کشورهایی با شیوع بالا بیماری سل سفر کرده‌اند. (علی الخصوص کودکان زیر 5 سال)
• مصرف کنندگان مواد مخدر تزریقی
• ساکنان و کارمندان مکان‌های پرخطر
• پرسنل آزمایشگاه مایکوباکتریولوژی
• افرادی که به دلیل برخی بیماری‌ها و شرایط بالینی مستعد ابتلا به سل هستند
• کودکان کمتر از 4 سال
• نوزادان، کودکان و نوجوانانی که با بزرگسالانِ مستعد، در تماس هستند
• افرادی که اخیرا سفر به کشورهایی با شیوع بالا بیماری سل سفر کرده اند. (علی الخصوص کودکان زیر 5 سال)

ج/ برآمدگی 15 میلی‌متری یا بیشتر در موارد زیر مثبت تلقی می‌شود:

هر شخص، از جمله افرادی که هیچ فاکتور خطر شناخته شده‌ای برای سل ندارند.

چه محدودیت‌هایی برای تست توبرکولین وجود دارد؟

اگرچه این تست به طور گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما محدودیت‌های متعددی دارد که در ادامه به بررسی آن‌ها خواهیم پرداخت.

۱. نیاز به تست‌‎های تشخیصی دیگر

واکنش مثبت تست توبرکولین ممکن است هم در عفونت نهفته و هم در عفونت فعال صورت گیرد.

 بنابراین، نمی‌توان مشخص کرد که  آیا فرد در حال حاضر به سل مبتلا است، در گذشته مبتلا بوده یا در مرحله ناقل است. به همین دلیلی آزمایشات تاییدی مانند اسکن قفسه سینه، کشت خلط یا هر دو معمولا برای بررسی‌های بیشتر ضروری است.

۲. نتایج مثبت کاذب

برخی از افراد ممکن است به تست پوستی توبرکولین واکنش نشان دهند اما  به مایکوباکتریوم توبرکلوزیس مبتلا نباشند.  علل این واکنش‌های مثبت کاذب ممکن است شامل موارد زیر باشد، اما محدود به آن‌ها نیست:

• عفونت با مایکوباکتریوم غیر سلی (سایر گونه
• دریافت واکسن BCG
• روش نادرست تجویز
• تفسیر نادرست واکنش
• آنتی‌ژن نادرست

۳. نتایج منفی کاذب

نتیجه منفی قاعدتا به این معنا است که فرد هرگز در معرض مایکوباکتریوم توبرکلوزیس قرار نگرفته است. اما همیشه هم این طور نیست. عواملی وجود دارند که ممکن است باعث یک نتیجه منفی کاذب یا کاهش توانایی پاسخ به توبرکولین شوند، حتی اگر فرد به سل مبتلا باشد.

دلایل این واکنش‌های منفی کاذب ممکن است شامل موارد زیر باشد، اما به آن‌ها محدود نمی‌شود:

• آنرژی ^[2] پوستی (آنرژی ناتوانی در واکنش به تست‌های پوستی به دلیل ضعف سیستم ایمنی است)
• ابتلا به سل (در عرض 8-10 هفته پس از قرار گرفتن در معرض بیماری)
• عفونت سل خیلی قدیمی
• سن خیلی کم (کمتر از 6 ماهگی)
• واکسیناسیون اخیر علیه ویروس زنده (به عنوان مثال، سرخک و آبله)
• برخی از بیماری های ویروسی (مانند سرخک و آبله مرغان)
• روش نادرست تزریق
• تفسیر نادرست واکنش

جمع‌بندی

همانطور که گفته شد تست توبرکولین یک آزمایش پرکاربرد برای بررسی ابتلا به عفونت مایکوباکتریوم توبرکلوزیس یا همان بیماری سل است. انجام این تست بیشتر برای افراد در معرض خطر مانند کارکنان بخش بهداشت، مسافرانی که به نقاط مستعد سفر کرده‌اند و افرادی که با بیماران مبتلا به سل تماس نزدیک داشته‌اند توصیه می‌شود.

در آزمایش پوستی توبرکولین فرض بر این است که اگر فردی به عفونت مبتلا بود، با تزریق بخشی از باکتری، واکنشی پوستی ظاهر خواهد شد که در حد یک تاول برجسته و کوچک است. اما گاهی اوقات نتایج می‌تواند کاذب مثبت و یا کاذب منفی نیز باشد.

در این مطلب سعی کردیم اطلاعاتی کامل درباره تست توبرکولین ارائه کنیم. امیدواریم این مطلب مورد توجه شما قرار گرفته باشد.

آیا تا به حال تست پوستی توبرکولین انجام داده‌اید؟ تجربیات خود را با ما به اشتراک بگذارید.

واژه نامه