مقابله با نشت جیوه در آزمایشگاه
آیا تا به حال با نشت جیوه در آزمایشگاه مواجه شده‌اید؟
امروزه دستگاه‌ها و لوازم فاقد جیوه زیادی در دسترس است و به دلیل مسمومیت و مشکلات زیست محیطی عنصر جیوه، اغلب سازمان‌ها سعی می‌کنند از این ماده دوری کنند. با این وجود، جیوه هنوز در بسیاری از آزمایشگاه‌ها یافت می‌شود. در تماس بودن با جیوه می‌تواند سلامتی افراد را به خطر بیاندازد برای مثال ممکن است باعث آسیب دیدن کلیه‌ها و و اختلالات سیستم عصبی مرکزی شود.
با توجه به اهمیت سلامت کارکنان آزمایشگاه، در این مطلب قصد داریم در مورد روش‌های مقابله با نشت جیوه در آزمایشگاه صحبت کنیم و نکاتی را در مورد مدیریت پسماند و پاکسازی جیوه ارائه نماییم. پس در ادامه‌ی این مطلب با ما همراه باشید.
اشکال جیوه در آزمایشگاه
جیوه (Mercury) با نماد شیمیایی Hg و وزن اتمی 200، هشتادمین عنصر جدول تناوبی است. جیوه در آزمایشگاه سه شکل مختلف دارد، ترکیبات عنصری (elemental)، آلی (organic compounds) و ترکیبات معدنی (inorganic compounds).
خطرات و علائم قرار گرفتن در معرض هریک از این اشکال مختلف جیوه، با یکدیگر متفاوت است. در ادامه‌ی این مطلب دستورالعمل‌هایی را برای جلوگیری از قرار گرفتن در معرض جیوه برای پرسنل و همچنین جلوگیری از انتشار جیوه در آز مایشگاه ذکر خواهیم کرد.
رایج‌ترین شکل جیوه که پرسنل در آزمایشگاه با آن سرو کار دارند، است که در دماسنج‌ها، فشارسنج‌ها، مانومتر و … یافت می‌شود.
اما اخیراً این شکل از جیوه در آزمایشگاه‌ها کمتر یافت می‌شود. امروزه اغلب افراد از مضرات جیوه برای سلامتی با خبر هستند. این آگاهی منجر به حذف تدریجی جیوه، به ویژه در مراکز بهداشتی و محیط‌های بالینی شده و اغلب پرسنل به استفاده از دماسنج‌های الکلی یا مادون قرمز روی آورده‌اند.
1- عنصر جیوه
رایج‌ترین شکل جیوه که پرسنل در آزمایشگاه با آن سرو کار دارند، است که در دماسنج‌ها، فشارسنج‌ها، مانومتر و … یافت می‌شود.
اما اخیراً این شکل از جیوه در آزمایشگاه‌ها کمتر یافت می‌شود. امروزه اغلب افراد از مضرات جیوه برای سلامتی با خبر هستند. این آگاهی منجر به حذف تدریجی جیوه، به ویژه در مراکز بهداشتی و محیط‌های بالینی شده و اغلب پرسنل به استفاده از دماسنج‌های الکلی یا مادون قرمز روی آورده‌اند.
2- ترکیبات معدنی جیوه
ترکیبات غیر آلی جیوه زمانی تشکیل می‌شوند که جیوه با عناصری مانند کلر، گوگرد و اکسیژن ترکیب شود. در گذشته این ترکیبات در ملین‌ها (laxatives) و رنگ‌های لاتکس یافت می‌شد.
در سال 1990، آژانس حفاظت از محیط زیست ایالات متحده[1] (EPA) استفاده از جیوه در رنگ‌ها را ممنوع اعلام کرد.
اما با وجود اینکه بیشتر مصارف کشاورزی و دارویی ترکیبات غیر آلی جیوه در اغلب کشورهای جهان متوقف شده است، هنوز هم برخی مناطق از این ترکیبات استفاده می‌کنند. به طور مثال کلرید جیوه هنوز به عنوان یک ماده‌ی ضدعفونی کننده کاربرد دارد.
3- ترکیبات آلی جیوه
ترکیبات جیوه آلی، نسبت به سایر اشکال جیوه، کاربرد کم‌تری دارند اما سمی‌ترین نوع جیوه هستند. این ترکیبات معمولاً تحت عنوان متیل جیوه (methyl mercury) طبقه‌بندی می‌شوند.
ترکیبات جیوه آلی نیز یکی از اشکال مورد استفاده‌ی جیوه در آزمایشگاه است که ممکن است در آزمایش‌های شیمیایی و تحقیقاتی مورد استفاده قرار گیرند.
علائم و اثرات مواجهه با جیوه در آزمایشگاه
همانطور که در قسمت قبل گفته شد، عنصر جیوه، رایج‌ترین شکل جیوه در آزمایشگاه و محیط‌های کاری است.
این مایع در دمای معمولی نقره‌ای رنگ و بی‌بو است و در صورت نشت، استنشاق بخار آن می‌تواند عوارضی جدی را برای سلامت کارکنان به دنبال داشته باشد.
قرار گرفتن کوتاه مدت (حاد) در معرض جیوه، بر سیستم عصبی مرکزی (CNS) تأثیر می‌گذارد و باعث ایجاد لرزش، تغییر خلق و خو و کاهش عملکردهای شناختی، حسی و حرکتی می‌شود.
قرار گرفتن طولانی مدت (مزمن) در معرض جیوه می‌تواند باعث ایجاد همان اثرات عصبی، بی‌خوابی، از دست دادن حافظه، سردرد و ایجاد پروتئینوری[2] (به معنی وجود مقادیر غیرطبیعی پروتئین در ادرار) شود.
در صورت استنشاق دوزهای بسیار بالا، این احتمال وجود دارد که عملکرد کلیه‌ها تحت تاثیر قرار گرفته و فرد دچار نارسایی کلیوی شود.
اثرات مخرب ناشی از ترکیبات غیر آلی جیوه معمولاً از طریق بلع یا جذب پوستی اتفاق می‌افتد. قرارگیری در معرض ترکیبات غیر آلی جیوه منجر به حالت تهوع، استفراغ و درد شدید شکمی می‌شود. یک تا چهار گرم برای یک فرد متوسط 70 کیلوگرمی می‌تواند کشنده باشد. قرار گرفتن مزمن در معرض ترکیبات غیر آلی جیوه باعث آسیب کلیه خواهد شد. ( مشابه آن چیزی که در اثر بخارات عنصر جیوه ایجاد می‌شود.)
ترکیبات ارگانیک جیوه شدیدترین اثرات را ایجاد می‌کنند. اثرات مخرب این‌ترکیبات عمدتا از طریق استنشاق و بلع اتفاق می‌افتد، اما جذب پوستی نیز قابل توجه است.
استنشاق این ماده منجر به آسیب سیستم عصبی مرکزی و بروز مواردی مانند کوری، ناشنوایی، و اختلال هوشیاری می‌شود.
بلع نیز عوارض شدید تولید مثلی و رشدی مانند عقب ماندگی ذهنی، آتاکسی[3] (ناهماهنگی یا بی‌نظمی حرکات عضلات)، کوری و فلج مغزی ایجاد می‌کند.
تماس ترکیبات ارگانیک جیوه با پوست نیز بسیار خطرناک است. دوز بالا (حداقل 200 میلی گرم) می‌تواند منجر به مرگ شود.
مقابله با نشت جیوه در آزمایشگاه
اگر در محل کار خود یا در آزمایشگاه با ترکیبات جیوه‌ای سرو کار دارید، احتمال قرار گرفتن در معرض این ماده و ارزیابی خطرات موجود و نحوه مقابله با نشت جیوه در آزمایشگاه از اهمیت زیادی برخوردار است. نشت تصادفی جیوه در اثر آسیب دیدن و یا خرابی تجهیزات (مانند دماسنج) از شایع‌ترین و محتمل‌ترین علل تماس با جیوه در آزمایشگاه است. پس اگر در حال انجام تحقیقات تخصصی با یک ترکیب جیوه هستید، پروتکل‌های ایمنی و SOP های ارائه شده را به دقت مطالعه کرده و رعایت نمایید. تمام فعالیت‌های تحقیقاتی خود را زیر یک هود بیولوژیکی ( هود بخار) انجام دهید و مطمئن شوید که از تجهیزات حفاظت شخصی مناسب (مانند دستکش و ماسک) استفاده می‌کنید.
در ادامه نکاتی را برای کنترل خطرات ناشی از تماس با جیوه بیان کرده‌ایم:
1- حد مجاز قرار گرفتن در معرض ترکیبات جیوه آلی (آلکیل) در آزمایشگاه، (mg/M3) 0.01 و برای سایر مواد حاوی جیوه حداکثر (mg/M3) 0.1 است. توجه داشته باشید که تماس کاربران آزمایشگاه با جیوه نباید از مقادیر گفته شده تجاوز کند.
میلی‌گرم بر متر مکعب (mg/m3) واحد اندازه‌گیری غلظت است و اغلب در اندازه‌گیری آلاینده‌های موجود در هوا استفاده می‌شود.
1Milligram / cubic meter = 1.0 × 10-6 kg / m3
2. در صورت نشت جیوه در آزمایشگاه، ابتدا محل را ایمن کنید و از تردد غیرضروری پرسنل جلوگیری کنید.
3.اگر نشت جیوه در محیطی است که فاقد تهویه مناسب است، رخ داد، با باز کردن پنجره‌ها، استفاده از فن و چنین اقداماتی تا حد امکان هوای آن ناحیه را تهویه کنید.
4. از پودر گوگرد متصل شونده به جیوه، که به صورت تجاری در دسترس است، استفاده کنید و آن را روی قطراتی که قابل مشاهده هستند بریزید.
5. از جاروبرقی ویژه برای جمع آوری جیوه (mercury vacuum) استفاده کنید. از جاروبرقی معمولی برای جمع آوری جیوه استفاده نکنید.
6. جیوه جمع‌آوری شده را در یک کیسه پلاستیکی قرار دهید، درب کیسه را ببندید، این کیسه را در یک کیسه پلاستیکی ثانویه قرار دهید و روی کیسه دوم را با عنوان “ضایعات جیوه” برچسب گذاری کنید.
7. اگر نشت جیوه روی مت آزمایشگاهی صورت گرفته است، مت را به عنوان زباله‌های خطرناک جدا کرده و در ظروف مناسب پسماند دفع کنید.
8. هنگامی که به طور منطقی مطمئن شدید که تمام جیوه جمع آوری شده است، از یک متخصص بهداشت صنعتی واجد شرایط بخواهید که یک ارزیابی پاکسازی انجام دهد. این ارزیابی باید شامل نمونه برداری از هوا برای بررسی وجود بخارات جیوه باشد.
جمع‌بندی
با وجود اینکه امروزه در اغلب آزمایشگاه‌ها و مراکز درمانی استفاده از ابزارهای حاوی جیوه بسیار محدود شده است، اما هنوزهم برخی آزمایشات نیازمند استفاده از اشکال مختلف جیوه هستند.
از آنجایی که خطر استفاده از جیوه برای سلامت پرسنل بالا است، در این مطلب سعی کردیم ضمن مرور مخاطرات ناشی از تماس یا استنشاق جیوه، اقدامات مهم جهت مقابله با نشت جیوه در آزمایشگاه را نیز بیان کنیم. امیدواریم این مطلب مورد توجه شما قرار گرفته باشد.
واژه نامه
| Ataxia | [3] | Proteinuria | [2] | United States Environmental Protection Agency | [1] |
