چگونه ایمنی آزمایشگاه خود را مدیریت کنیم؟

آزمایشگاه‌ها می‌توانند جزو محیط‌های کاری پرخطر باشند به خصوص اگر هیچ کدام از پرسنل آزمایشگاه، نکات ایمنی را رعایت نکنند. صرف نظر از این که در چه آزمایشگاهی مشغول به کار هستید، همیشه احتمال نشت مواد شیمیایی، آتش‌سوزی، شکستن ظروف شیشه‌ای حاوی مواد شیمیایی، انفجار مواد و حوادث غیرقابل کنترلی از این قبیل وجود دارد.

یکی از علل اصلی بروز این حوادث و خسارت‌های جبران‌ناپذیر ناشی از آن‌ها‌، عدم توجه به مسائل ایمنی است. در نتیجه برای این که یک آزمایشگاه ایمن و کارآمد داشته باشید، باید الزامات ایمنی را به پرسنل آزمایشگاه خود آموزش دهید و علاوه‌بر نظارت بر رعایت الزامات در آزمایشگاه باید این الزامات را دائماً به‌روزرسانی کنید.

1- تمیز و منظم نگه‌داشتن محیط کار

یکی از دلایل آسیب دیدن پرسنل آزمایشگاه و هدر رفتن زمان، مرتب نبودن محیط آزمایشگاه است. منظم بودن محیط کار و خشک نگه‌داشتن زمین، از سُر خوردن و آسیب‌های ناشی از سقوط مواد شیمیایی، جلوگیری خواهد کرد.

اگر در آزمایشگاه شما احتمال لغزش و سقوط ظروف حاوی مواد شیمیایی وجود دارد، همیشه تعدادی دستمال‌ مرطوب و پد جاذب^[1] در دسترس داشته باشید. این پدها می‌توانند در جمع‌آوری مواد ریخته شده روی سطوح بسیار موثر واقع شوند.

2- سازماندهی و نگهداری از تجهیزات ایمنی

هنگام مدیریت موارد ایمنی در آزمایشگاه، مهم است که دسترسی به تجهیزات ایمنی مانند دوش‌های ایمنی، ایستگاه‌های شست و شوی چشم و کپسول‌های آتشنشانی آسان باشد و در صورتی که پرسنل در معرض نشت مواد شیمیایی و خطراتی از این قبیل قرار گرفتند، در کوتاه‌ترین زمان ممکن بتوانند از این تجهیزات استفاده کنند.

علاوه‌بر آن نگهداری صحیح از تجهیزات برای حفظ ایمنی آزمایشگاه لازم و ضروری است. به این منظور تجهیزات را برچسب‌گذاری کنید و اگر برای استفاده از آن‌ها نیاز به رعایت نکات خاصی هست، این روش‌ها و دستورالعمل‌ها را در یک کاغذ درج کنید و روی تجهیزات و دستگاه‌ها بچسبانید. با این کار به طور مکرر راهنمای استفاده از آن‌ها را در معرض دید پرسنل قرار می‌دهید و امکان بروز حوادث جبران‌ناپذیر را کاهش می‌دهید.

3- کنترل نشت مواد شیمیایی و پاکسازی مواد ریخته‌شده روی سطوح

بسیار حائز اهمیت است که بدانید مواد شیمیایی ریخته شده روی زمین را چگونه مدیریت کنید. حتی تکنسین‌هایی که دارای تجربه کافی در فعالیت‌های آزمایشگاهی هستند نیز ممکن است مواد شیمیایی خطرناک را ناخواسته روی زمین بریزند و این مسئله اجتناب‌ناپذیر است.

اولین و مهم‌ترین مرحله برای پاکسازی مواد شیمیایی ریخته‌شده روی سطوح، کنترل و مهار نشت آن است.

نشت مواد شیمیایی باید با استفاده از قرار دادن موانع در اطراف آن یا ریختن مواد جاذب^[2] در محل کنترل شود.

اگر ماده‌ای که روی زمین ریخته‌شده، فرار است یا گازهای سمی تولید می‌کند، بلافاصله آزمایشگاه را ترک کنید و در صورت امکان، تهویه آزمایشگاه را افزایش دهید.

دستورالعمل‌های کنترل نشت مواد شیمیایی باید شامل موارد زیر باشد:

1. اقداماتی برای جلوگیری از نشت مواد
2. تهویه مناسب
3. روش‌های مهار نشتی
4. زمان ترک کردن محل
5. گزارش شرایط و نیازها
6. نحوه دسترسی به مراقبت‌های پزشکی

بسیار مهم است که در آزمایشگاهتان کیت‌های جاذب^[3] داشته باشید و به پرسنل آموزش دهید که هنگام نشت مواد شیمیایی، آن‌ها را در محل مناسب قرار دهند تا از گسترش بیش‌تر مواد شیمیایی جلوگیری شود و پرسنل، کم‌تر در معرض مواد شیمیایی خطرناک قرار بگیرند.

بسیار مهم است که پرسنل، به خوبی نحوه مدیریت، برچسب‌گذاری یا دفع  مواد غیرقابل استفاده را بدانند و چک کنند که وسایل و تجهیزات آسیب دیده پیش از تعمیر، سهوا و به دلیل عدم آگاهی سایر کاربران در آزمایشگاه مورد استفاده قرار نگیرند.

با استفاده از سینی‌های مخصوص^[4] می‌توانید از ریختن مواد بر اثر شکستن یا ترک خوردن ظروف، جلوگیری کنید.

کار با ظروف شیشه‌ای شکسته می‌تواند به اندازه نشت مواد شیمیایی خطرناک باشد. بنابراین لازم است ظروف آسیب‌پذیر، قبل از هربار استفاده، از لحاظ سالم بودن بررسی شوند.

4- مدیریت ظروف شیشه‌ای شکسته شده و پیشگیری از بروز حوادث احتمالی بعدی

برای جلوگیری از صدمات احتمالی ناشی از شکستن ظروف شیشه‌ای در آزمایشگاه، لازم است نکاتی را رعایت کنید که در ادامه به ذکر آن‌ها خواهیم پرداخت.

1. یک ظرف مخصوص را در نظر بگیرید و تمام ظروف شیشه‌ای شکسته شده را درون آن بریزید و برای نشان دادن محتویات ظرف مورد نظر، آن را با برچسب نشانه‌گذاری کنید.
2. برای حرارت دادن یا ایجاد تغییرات دمایی سریع، باید از ظروف شیشه‌ای بوروسیلیکات استفاده شود.
3. تمام ظروف باید دارای برچسب باشند تا بتوان محتوا درون آن‌ها را به وضوح تشخیص داد.
4. تمام مدتی که در آزمایشگاه مشغول به کار هستید باید از عینک‌ ایمنی استفاده کنید.

5- استفاده از SOP (روش عملیاتی استاندارد) مناسب

ایجاد مجموعه‌ای از SOPها می‌تواند از مهم‌ترین اقدامات ایمنی برای آزمایشگاه شما باشد. SOP یا روش عملیاتی استاندارد، مجموعه‌ای از دستورالعمل‌های گام به گام است که توسط یک سازمان برای کمک به پرسنل در انجام کارهای روزمره جمع‌آوری شده است.

این فرآیند ارتباط مستقیمی با مدیریت ایمنی آزمایشگاه شما دارد، زیرا به استفاده صحیح از تجهیزات محافظت فردی، جابه‌جایی ایمن و دفع صحیح مواد شیمیایی می‌پردازد.

6- اقداماتی برای افزایش ایمنی در انبار

انبارهایی که به خوبی سازمان‌دهی شده باشند، تا حد زیادی به ارتقاء ایمنی در آزمایشگاه شما کمک خواهند کرد.

با انتصاب یک نفر به عنوان مدیر انبار، می‌توانید میزان سفارشات بیش‌ از اندازه و غیرضروری را کاهش دهید تا بر اثر انبار شدن طولانی مدت، تاریخ مصرفشان نگذرد. همچنین مطمئن شوید که مواد غیرقابل استفاده و تاریخ مصرف گذشته دور ریخته می‌شوند.

در ادامه به ذکر چند مورد از نکات ایمنی که لازم است هنگام کار در آزمایشگاه رعایت کنید، خواهیم پرداخت.

مقررات ایمنی عمومی و کاربردی در اغلب آزمایشگاه‌ها

رعایت مقررات ایمنی در هر آزمایشگاه باعث حفظ سلامت پرسنل و جلوگیری از بروز حوادث خطرناک و جبران‌ناپذیر خواهد شد. در ادامه لیستی از الزامات ایمنی عمومی که لازم است در اغلب محیط‌های آزمایشگاه‌ی رعایت شوند را آورده‌ایم:

• قبل از انجام هر آزمایش، خطرات احتمالی و اقدامات ایمنی مناسب را تعریف کنید.
• از پوشیدن لباس‌های گشاد خودداری کنید و اگر مو‌هایتان بلند است، آن‌ها را به عقب ببندید.
• از تماس مستقیم پوست و چشم‌ها با مواد شیمیایی جلوگیری کنید و تمام مواد شیمیایی را سمی در نظر بگیرید.
• هنگام کار با مایعات قابل اشتعال و یا در مواقعی که احتمال آتش‌سوزی وجود دارد، نباید لباس‌هایی که از الیاف مصنوعی ساخته شده‌اند را بپوشید زیرا این مواد تمایل شدیدی به ذوب شدن دارند و هم‌چنین به صورت مستقیم با پوست شما در تماس هستند.
• در محیط آزمایشگاه از انداختن زیورآلات خودداری کنید.
• محل قرارگیری دوش‌های ایمنی و ایستگاه‌های شست و شوی چشم را بشناسید. (در اکثر آزمایشگاه‌ها ممکن است این تجهیزات ایمنی در راهرو و نزدیک درب ورودی نصب شده‌ باشند).
• مسیرهای خروج اضطراری را بدانید.
• در صورت وجود خطرات غیرمعمول، مواد و تجهیزات خطرناک یا سایر شرایط خاص، از علائم هشدار دهنده استفاده کنید.
• تمام تجهیزات موجود در آزمایشگاه باید به صورت منظم از نظر سالم بودن بررسی شوند.
• تمرکز افرادی که در حال انجام آزمایش هستند را به هم نزنید.
• معرف‌ها را با ترتیب صحیح با هم ترکیب کنید (مانند افزودن اسید به آب).
• هرگز درب ظروف حاوی مواد شیمیایی را باز نگذارید.
• همه ظروف باید برچسب‌گذاری شده باشند. (هرگز نباید از مواد شیمیایی مجهول بدون برچسب استفاده شود).
• از استنشاق مواد شیمیایی خودداری کنید.
• از خوردن و آشامیدن در محیط آزمایشگاه بپرهیزید.
• مواد آرایشی و بهداشتی را به محلی که در آن مواد شیمیایی خطرناک نگهداری یا استفاده می‌شود، نزدیک نکنید.
• برای ایجاد مکش در پیپت یا سیفون‌های آزمایشگاهی از دهان استفاده نکنید.
• بعد از اتمام کارتان و قبل از این که آزمایشگاه را ترک کنید، سطوحی که در معرض تماس با پوست هستند را بشویید.
• هنگام کار با مواد شیمیایی خطرناک در آزمایشگاه، از قرار دادن لنز در چشم‌هایتان خودداری کنید حتی اگر تمام مدت عینک ایمنی به چشم دارید.
• در هر جا که مواد شیمیایی نگهداری یا استفاده می‌شوند، یا هر زمانی که احتمال پاشیده‌ شدن ذرات وجود داشته‌ باشد باید از عینک‌ ایمنی استفاده کنید.

• قبل از انجام هر آزمایش، خطرات احتمالی و اقدامات ایمنی مناسب را تعریف کنید.
• تشکیل و پراکندگی آئروسل‌ها را با اقدامات مناسب به حداقل برسانید.
• هنگامی که یک ماده جدید در آزمایشگاه سنتز می‌شود، به دلیل ناشناخته بودن خواص فیزیکی و شیمیایی آن، باید جزو مواد خطرناک درنظر گرفته شود.
• هنگام تخلیه مواد شیمیایی، آن‌ها را در فاضلاب نریزید زیرا ممکن است ورود این مواد به فاضلاب باعث وقوع واکنش‌های ناخواسته بعدی شود. (برای دفع ایمن مواد شیمیایی در آزمایشگاه به استانداردهای تعیین شده برای دفع مواد مراجعه کنید و طبق آن استانداردها عمل کنید.)
• تمام فیلترهای سینک ظرف‌شویی را حداقل ماهی یک بار با آب بشویید.
• هنگام کار با مواد شیمیایی خطرناک از درست عمل کردن هودهای شیمیایی اطمینان حاصل کنید.
• در صورت خطرناک بودن مراحل آزمایش، به تنهایی در آزمایشگاه کار نکنید.
• استانداردهای مواجه با عوامل زیان آور شیمیایی (PELء^[5] و TLVء^[6]) باید در تمام مناطق کار رعایت شوند.
• پرسنل آزمایشگاه باید به لیست موجودی مواد شیمیایی، SDSء^[7]های قابل اجرا، دفترچه راهنمای ایمنی آزمایشگاه و SOPء^[8]های مربوطه دسترسی داشته ‌باشند.
• فقط پرسنل مورد تایید باید به آزمایشگاه‌های تخصصی، مناطق پشتیبانی مانند انبارها و … دسترسی داشته‌ باشند.
• تمامی تجهیزات باید طبق الزامات شرکت‌های سازنده آن نگهداری شوند و سوابق صدور گواهی‌نامه، تعمیر و نگهداری آن‌ها باید ذخیره شوند.
• محل ذخیره زباله‌ها باید به وضوح مشخص باشد.
• در طول انجام آزمایش، از تلفن همراه یا هدفون استفاده نکنید.
• روپوش‌های آزمایشگاهی نباید در دفتر یا اتاق استراحت نگهداری شوند زیرا آلودگی‌ آن‌ها به مناطق دیگر منتقل می‌شود.

قوانین ایمنی برای انجام واکنش‌های خاص در آزمایشگاه

قوانین ایمنی برای انجام گروهی از واکنش‌های خاص، در SOPهای مخصوص هر آزمایشگاه ارائه می‌شوند.

جمع‌بندی

همان‌طور که گفته شد آزمایشگاه از محیط‌های کاری پرخطر به شمار می‌آید. دلیل وقوع بسیاری از حوادث در آزمایشگاه نداشتن اطلاعات کافی و رعایت نکردن نکات ایمنی می‌باشد. در این مقاله سعی کردیم به مطالبی در ارتباط با تمیز و منظم نگهداشتن محیط کار، کنترل نشت مواد شیمیایی، مدیریت ظروف شیشه‌ای شکسته شده حاوی مواد شیمیایی و نکاتی از این قبیل که به شما کمک می‌کند تا آزمایشگاه خود را به یک محیط کاری ایمن تبدیل کنید، بپردازیم.

امیدواریم با ارائه این مطلب بتوانیم در افزایش ایمنی آزمایشگاه شما نقش موثری ایفا کنیم. اگر شما نیز نکات ایمنی دیگری را می‌شناسید که در این مقاله به آن پرداخته نشده، آن را با ما و دیگر خوانندگان این مطلب درمیان بگذارید.

واژه‌نامه: