دیابت در سالمندان: شروع تلخ یک بیماری شیرین

دیابت يا بيماری قند خون از جمله بیماری‌های پنهان و سخت درمانی است كه بسیاری از مردم جهان را درگیر خود كرده است. طبق بررسی‌های انجام شده، با بالا رفتن سن، شیوع بیماری دیابت نیز به طرز چشمگیری افزایش می‌یابد. به‌طوری که آمارهای ارائه شده نشان می‌دهد که بالغ بر 25% جمعیت آمریکا که بیش‌تر از 65 سال سن دارند، به دیابت مبتلا هستند.

متاسفانه آمار دقیقی در رابطه با دیابت در سالمندان در ایران وجود ندارد اما نتایج یک بررسی در شرق تهران حاکی از آن است که شیوع دیابت در سالمندان بالای 60 سال، بیش از 20% است[1]. سالمندان مبتلا به دیابت عموما بیشتر از جوانان و گروه‌های سنی دیگر در معرض عوارض جانبی این بیماری قرار دارند و به همین جهت لازم است که نسبت به کنترل این بیماری در سالمندان، توجه بیشتری صورت پذیرد.

به دلیل شیوع بالای دیابت در میان سالمندان و به مناسبت روز جهانی سالمند، مقاله‌ای را در رابطه با بیماری دیابت در سالمندان تهیه کرده‌ایم که شما را به مطالعه‌ی آن دعوت می‌نماییم. در ادامه با ما همراه باشید.

دیابت چیست؟

بیماری دیابت نوعی اختلال متابولیک است که در آن بدن قادر به تولید انسولین کافی نیست و یا نمی‌تواند از آن به درستی استفاده نماید.

هنگامی که گلوکز (قند) وارد جریان خون می‌شود، لوزالمعده برحسب میزان قند موجود در خون، مقدار مناسبی انسولین را آزاد می‌کند. انسولین هورمونی است که باعث می‌شود گلوکز به داخل سلول‌ها وارد شود و سلول‌ها بتوانند از آن استفاده کرده و انرژی تولید نمایند. چنانچه بدن قادر نباشد به مقدار کافی انسولین تولید کند و یا نتواند از انسولین آزاد شده توسط لوزالمعده به درستی استفاده نماید، سوخت‌وساز (متابولیسم) بدن دچار مشکل شده و میزان گلوکز (قند) خون افزایش می‌یابد. این افزایش گلوکز در طولانی مدت فرد را دچار مشکلات سلامتی کرده و باعث می‌شود تا عوارض مختلفی در او بروز پیدا نماید.

 انواع بیماری دیابت

بیماری دیابت انواع مختلفی دارد که از جمله‌ انواع شایع آن، میتوان به دیابت نوع 1^[1]، دیابت نوع 2^[2] و پیش‌دیابت^[3] اشاره کرد. نکته‌ای که باید به آن توجه داشته باشید آن است که هر یک از انواع دیابت نوع 1، نوع 2 و پیش‌دیابت، باعث بروز علائم یکسانی در افراد می‌شوند. به‌همین دلیل در ادامه ابتدا به بررسی علائم دیابت در افراد می‌پردازیم و سپس هر یک از انواع دیابت و علل بروز آن را به اختصار شرح خواهیم داد.

علائم و نشانه‌های بیماری دیابت

ازجمله علائم اصلی بیماری دیابت می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

• تکرر ادرار و شب ادراری
• خشکی دهان و تشنگی بیش‌ازحد
• احساس گرسنگی شدید
• تغییرات رفتاری
• تاری دید
• رخوت
• کاهش غیرطبیعی و ناگهانی وزن
• تاخیر در التیام زخم‌ها
• عفونت‌ ادراری

لازم است توجه داشته باشید که لزوما این علائم در تمامی افراد مبتلا به دیابت بروز نخواهد کرد. از آنجایی که تمرکز این مقاله بر روی دیابت در سالمندان است، دقت داشته باشید که علائم دیابت در سالمندان، مشابه گروه‌های سنی دیگر خواهد بود. با این ‌وجود در 50 درصد از افراد سالمند، ممکن است هیچ نشانه‌ای از این بیماری دیده نشود زیرا با افزایش سن، تغییرات فیزیولوژیکی متعددی در بدن رخ می‌دهد و این تغییرات باعث می‌شوند تا برخی از علائم دیابت پوشیده مانده و یا سخت‌تر تشخیص داده شوند. بنابراین توصیه می‌شود که تمامی افراد، به خصوص سالمندان، به صورت منظم و با استفاده از دستگاه‌های قند خون خانگی، میزان قند خون خود را اندازه‌گیری نمایند و به صورت دوره‌ای با پزشک خود مشورت نمایند تا در صورت نیاز آزمایش‌های تشخیصی دقیق‌تری برای آن‌ها تجویز شود.

دیابت نوع 1

در دیابت نوع 1، بدن قادر به تولید انسولین نیست. در این نوع از دیابت که با نام دیابت جوانان نیز شناخته می‌شود، سیستم ایمنی بدن به سلول‌هایی از لوزالمعده که وظیفه‌ی تولید انسولین را دارند، حمله کرده و باعث تخریب آن‌ها می‌شود. دیابت نوع 1 ممکن است در هر سنی بروز کند اما در کودکان و جوانان شایع‌تر است.

متاسفانه هیچ راهی برای پیشگیری از دیابت نوع 1 وجود ندارد و چنانچه فردی به این نوع از دیابت مبتلا شود، باید به صورت منظم انسولین مصرف نماید تا میزان قند خون خود را در محدوده‌ی نرمال دارد. این افراد به‌منظور تزریق انسولین، باید از سوزن‌های مخصوص و یا قلم انسولین^[4] استفاده نمایند که به‌منظور حفظ ایمنی بیماری و سایر افراد، توصیه می‌شود تا این سوزن‌ها پس از تزریق، در داخل سیفتی‌باکس جمع‌آوری و دفع شوند.

سیفتی باکس‌ها ظروف مخصوص جمع‌آوری و دفع ابزار‌های تیز مانند سوزن انسولین هستند که در ابعاد مختلفی ساخته می‌شوند. بعضی از این سیفتی‌باکس‌ها در ابعاد جیبی طراحی شده‌اند که گزینه‌ی مناسبی برای سالمندان دیابتی و افرادی که از آن‌ها مراقبت می‌کنند، هستند.

دیابت نوع 2

در دیابت نوع 2 بدن قادر به استفاده‌ی صحیح از انسولین تولید شده توسط لوزالمعده نیست. این نوع از دیابت عموما ناشی از بی‌تحرکی، اضافه وزن، سبک زندگی غلط و پیشینه‌ی دیابت در خانواده‌ی فرد است. بیماری دیابت نوع 2 ممکن است در هر سنی در فرد بروز کند اما طبق بررسی‌های انجام شده، شیوع آن در بین سالمندان نسبت به سایر گروه‌های سنی بیش‌تر است.

قدم اول جهت کنترل دیابت نوع 2، توجه به سبک زندگی و عادت‌های غذایی است. سالم غذا خوردن و افزایش تحرک (مانند پیاده‌روی کردن یا ثبت‌نام در کلاس‌های فعالیت‌های ورزشی)، قدم‌های مهمی برای کنترل این بیماری  هستند. با این وجود اگر سطح قند خون در سالمندان مبتلا به دیابت نوع 2 هم‌چنان بالا باشد، ممکن است داروهایی مانند متفورمین^[5] و یا گلی‌بنکلامید^[6] و … توسط پزشک تجویز شوند. حتی ممکن است برخی افراد به تزریق دوره‌ای انسولین نیز نیاز داشته باشند.

پیش‌دیابت

در مرحله‌ی پیش دیابت، سطح قند موجود در خون بالا بوده ولی شخص هنوز مبتلا به دیابت تشخیص داده نشده است. به‌طور کلی زمانی‌که سطح قند خون فرد در حالت ناشتا چیزی بین 108 الی 125 میلی‌گرم بر دسی‌لیتر (mg/dL) ‌باشد، پزشکان این فرد را دارای پیش دیابت می‌دانند. پیش دیابت نیز همانند دیابت نوع 2 ناشی از سبک زندگی نادرست و پیشینه‌ی دیابت خانوادگی است و با اصلاح سبک زندگی می‌توان از ابتلا به دیابت در این مرحله اجتناب نمود.

تشخیص بیماری دیابت

روش‌ها و آزمایش‌های مختلفی وجود دارند که به‌منظور تعیین میزان قند خون و تشخیص بیماری دیابت به کار می‌روند که در ادامه مهمترین این آزمایش‌ها را به صورت خلاصه شرح خواهیم داد و میزان قند خون برای افراد سالم، دیابتی و افرادی که در مرحله‌ی پیش‌دیابت هستند را ذکر خواهیم کرد.

1- قند خون ناشتا (FBS):

در این آزمایش، قند خون در حالتی اندازه‌گیری می‌شود که فرد حداقل به مدت 8 ساعت ناشتا بوده باشد. البته نوشیدن آب در حد نیاز، مشکلی ندارد. در صورتی که قند خون ناشتا در رنج 72 الی 108 میلی‌گرم بر دسی‌لیتر (mg/dL) باشد، نشان‌دهنده‌ی طبیعی بودن گلوکز خون و متابولیسم بدن است. اما اگر میزان قند خون در این آزمایش، مساوی و یا بیشتر از 126 mg/dL باشد، فرد آزمایش‌دهنده، مبتلا به دیابت تشخیص داده می‌شود. در نهایت چنانچه قند خون ناشتا، در رنج 108 الی 125 mg/dL قرار گیرد، وضعیت مشکوک است و احتمالا فرد در مرحله‌ی پیش دیابت قرار دارد.

2- آزمایش قند خون 2 ساعته (hpp 2):

در مواردی که نتیجه‎ی آزمایش قند خون ناشتا (FBS) مشکوک باشد، آزمایش قند خون 2 ساعته توصیه می‌شود. برای انجام این آزمایش از فرد خواسته می‌شود که یک صبحانه‌ی خوب و متوسط بخورد و سپس بعد از 2 ساعت از خوردن صبحانه، قند خون او اندازه‌گیری می‌شود. در این آزمایش، قند خون کمتر از 140 mg/dL بیانگر میزان قند خون نرمال است اما اگر میزان قند خون بالاتر از 200 mg/dL باشد، فرد مبتلا به دیابت تشخیص داده می‌شود. در نهایت چنانچه میزان قند خون 2 ساعته در رنج 140 الی 199 mg/dL قرار گیرد، فرد در وضعیت پیش‌دیابت قرار دارد.

3- آزمایش قند خون تصادفی:

 این آزمایش، نیاز به ناشتا بودن ندارد و به تشخیص پزشک در هر بازه‌ی زمانی در طول روز، ممکن است انجام شود. چنانچه قند خون بدست آمده در این آزمایش، کمتر از 200 mg/dL باشد، فرد سالم است و مبتلا به دیابت نیست. اما اگر میزان  قند خون بالاتر از 200 mg/dL باشد، فرد دارای دیابت تشخیص داده می‌شود.

به‌منظور راحتی در خوانش، مقادیر ذکر شده در بالا و محدوده‌ی قند خون برای تشخیص دیابت را در جدول زیر درج کرده‌ایم.

عوارض جانبی ابتلا به دیابت در سالمندان

بیماری دیابت یک شرایط مزمن و خطرناک است. بر طبق آمار انجمن دیابت آمریکا (^[7]ADA)، این بیماری هفدهمین علت مرگ در ایالات متحده‌ی آمریکا است.

گرچه دیابت قابل کنترل‌کردن است اما چنانچه جدی گرفته نشود، عوارض جانبی آن می‌تواند زندگی فرد را با مشکلات عمده‌ای روبرو کند و سلامت فرد را با خطرات مهلکی مواجه سازد.

از جمله عوارضی که سالمندان مبتلا به دیابت، ممکن است با آن‌ها مواجه شوند، شامل موارد زیر می‌شود:

• بیماری‌های لثه و دندان
• مشکلات مرتبط با چشم و از دست‌دادن بینایی
• مشکلات مرتبط با پا مانند بی‌حسی، زخم‌ها و جراحاتی که دیر درمان می‌شوند
• بیماری‌های قلبی
• آسیب عصبی مانند نوروپاتی دیابتی^[8]
• سکته
• بیماری کلیوی

البته توجه داشته باشید که چنانچه دیابت به صورت موثری کنترل نشود، این عوارض فارغ از سن و جنسیت، ممکن است در فرد مبتلا به دیابت، بروز نماید.

مراقبت از سالمندان دیابتی

ضعف و ناتوانی، اختلال در عملکرد فیزیکی و مشکلات شناختی ناشی از کهولت سن، جز مشکلاتی هستند که افراد سالمند مبتلا به دیابت با آن دست و پنجه نرم می‌کنند. بنابراین این افراد برای کنترل دیابت به مراقبت‌های ویژه‌ای نیاز دارند. در ادامه به شرح برخی نکات مهم در مراقبت از سالمندان دیابتی خواهیم پرداخت.

1- مراقبت‌های کلی جهت جلوگیری از بروز عوارض دیابت در سالمندان

هنگام مراقبت از سالمندان دیابتی باید به این نکته توجه شود که ممکن است این افراد علاوه‌بر دیابت، به بیماری‌های دیگری نیز مبتلا باشند. به همین دلیل مصرف چندین دارو در این افراد می‌تواند باعث بروز تداخل دارویی شود.

بنابراین لازم است در هر بار مراجعه به پزشک، داروها به دقت بررسی شوند. نکته‌ی مهم دیگر، رعایت زمان‌بندی مصرف دارو در این افراد است. سالمندان مبتلا به دیابت برای کنترل این بیماری و جلوگیری از بروز مشکلاتی مانند افزایش قند خون، باید داروهای خود را به موقع مصرف کنند. برای مدیریت داروها و زمان‌بندی مصرف آن‌ها در این دسته از افراد، جعبه قرص‌هایی طراحی شده‌اند که می‌توانند بسیار مفید واقع شوند.

این جعبه قرص‌ها در انواع مختلف و برای نیازهای گوناگون ساخته شده‌اند. همچنین برخی از آن‌ها دارای نشانه‌گذاری با خط بریل بوده که مصرف دارو را برای سالمندان دیابتی نابینا، آسان‌تر می‌کند.

2- اصلاح سبک زندگی و پیروی از یک رژیم غذایی سالم

انتخاب غذای سالم، به ویژه در مورد سالمندانی که دچار مشکلات دیابتی هستند، دشوار است. اما بخش مهمی از کنترل دیابت در سالمندان محسوب می‌شود. میزان غذا در هر وعده‌ی غذایی باید کافی باشد (نه آنقدر زیاد که باعث اضافه وزن شده و نه آنقدر ناکافی که افت قند خون را به همراه داشته باشد). با توجه به نظر متخصصان، رژیم غذایی در افراد سالمند مبتلا به دیابت باید سرشار از میوه‌ها و سبزیجات، مواد مغذی و غلات کامل بوده و مصرف کالری و چربی را محدود سازد. این افراد باید از مصرف الکل، کلسترول، چربی، نمک و شکر خودداری کرده و یا آن‌ها را محدود کنند و به مصرف فیبر (موجود در حبوبات، مغزها و غیره)، میوه‌ها و سبزیجات، چربی‌های مفید (مانند آواکادو و زیتون)، کربوهیدرات سالم (مانند ذرت) و پروتئین بدون چربی (مانند گوشت گاو) بپردازند.

3- انجام ورزش روزانه و داشتن فعالیت بدنی

همان‌طور که گفته شده سالمندان دیابتی بیشتر در معرض ابتلا به عوارض بیماری دیابت قرار دارند. بستری شدن‌های طولانی مدت در بیمارستان و مبتلا بودن به بیماری‌های گوناگون دیگر در کنار دیابت، باعث می‌شود تا قدرت بدنی و توده‌ی عضلانی در این افراد تحلیل رود.

افزایش فعالیت بدنی، می‌تواند باعث بهبود وضعیت جسمانی و روانی این افراد شود. همچنین چاقی و اضافه وزن یکی از دلایل اصلی ابتلا به دیابت نوع 2 است که ورزش و فعالیت بدنی مناسب در طول روز می‌تواند باعث کاهش وزن شود. بنابراین لازم است تا سالمندان مبتلا به دیابت به انجام فعالیت‌های ورزشی تشویق شوند. نکته‌ای که باید به آن توجه شود آن است که این ورزش‌ها باید متناسب با شرایط افراد سالمند بوده تا مانع از بروز آسیب‌های احتمالی به آن‌ها شود. پیاده‌روی یکی از مناسب‌ترین ورزش‌ها برای سالمندان مبتلا به دیابت است و می‌تواند فعالیت بدنی لازم را برای این دسته از افراد فراهم آورد.

4- جلوگیری از خطر عفونت مجرای ادراری در سالمندان

عفونت یکی از رایج‌ترین علل مرگ‌ومیر در افراد دیابتی ‌است. عفونت مجرای ادراری شایع‌ترین عفونت در بین بیماران دیابتی و به‌ویژه سالمندان است. نشانه‌های این بیماری در سالمندان دیابتی واضح نیست و این امر موجب آسیب‌های جدی به کلیه‌ها و از کار افتادن آن‌ها شده و درمان را بسیار مشکل می‌کند. خستگی و کم شدن اشتها می‌توانند از عوارض این بیماری باشند. به‌علاوه، مشاهده‌ی خون در ادرار سالمندان حاکی از عفونت کلیوی است.

5- نکات مربوط به مراقبت از چشم‌ها

بعد از انحطاط عضلات چشم در اثر پیری (^[9]ARMD)، آب مروارید^[10] و آب سیاه^[11]، دیابت در سالمندان چهارمین علت از دست‌دادن بینایی است. با توجه به شیوع سریع دیابت نوع 1 و 2 در جهان و به‌خصوص جمعیت سالمند، باید به مراقبت از چشم‌ها در این گروه از افراد بیش‌تر توجه شود. بدین منظور هر فرد مبتلا به دیابت می‌بایست حداقل یک‌بار در سال به منظور بررسی رتینوپاتی دیابتی^[12] به پزشک مراجعه کند.

6- مراقبت از پاهای سالمندان مبتلا به دیابت

سالمندان دیابتی، به‌طور ویژه‌ای در معرض ابتلا به بیماری‌های پا قرار دارند. نوروپاتی محیطی^[13] یکی از علل اصلی بروز پای دیابتی است. وقتی شخص به نوروپاتی محیطی مبتلا می‌شود، پاها و پوست نیاز به توجه و مراقبت بیش‌تری پیدا می‌کنند. آسیب‌های تکراری، هرچند بسیار کوچک به پاها؛ مثل پوشیدن کفش تنگ، می‌توانند باعث بروز مشکلات جدی‌تری شوند.

همچنین، اگر دیابت در سالمندان به ‌خوبی کنترل نشود، درمان عفونت‌ها سخت‌تر خواهد شد. گردش خون ضعیف در سالمندان مبتلا به دیابت، باعث می‌شود تا زخم‌های ایجاد شده خیلی دیر بهبود یابند. به همین دلیل، یک خراش کوچک پوستی می‌تواند به زخم تبدیل شده و یا عفونت‌ جدی ایجاد کند. با مراقب از پاها، می‌توانید از بروز این مشکلات جلوگیری کنید.

توصیه می‌شود که سالمندان روزانه پاهای خود را بررسی کنند تا از وجود خراش، هر نشانه‌ای از قرمزی، پینه یا تاول مطلع شوند. بدین منظور می‌توان از یک آینه‌ی کوچک استفاده کرد. مرطوب‌کردن پاها نیز حائز اهمیت است. اما باید به این نکته توجه شود که مابین انگشتان در حالت عادی مرطوب هستند و مرطوب کردن بیش‌تر آن‌ها ممکن است باعث عفونت‌های قارچی شود. همچنین بهترین زمان برای این کار، بعد از استحمام و یا قبل از خواب است.

به ‌یاد داشته باشید که مراجعه به پزشک، برای درمان و جلوگیری از بروز عوارض جدی مثل عفونت در پاها بسیار اهمیت دارد.

جمع‌بندی

با یک نگاه اجمالی بر آمارها، می‌توان دریافت که میزان شیوع دیابت در سالمندان به شدت رو به افزایش است و تشخیص و کنترل دیابت در این افراد، مشکلات زیادی را به همراه دارد. افراد سالمند به علت کهولت سن به بیماری‌های گوناگونی دچار هستند. بنابراین نیاز به مراقبت بیش‌تری جهت جلوگیری از ابتلا به عوارض جانبی بیماری دیابت دارند. با توجه به شیوع سریع دیابت در جهان و به‌ویژه در جمعیت سالمند، لازم است تا آگاهی افراد جامعه نسبت به این بیماری بالا رود زیرا این بیماری یکی از عوامل اصلی مرگ‌ و میر در جهان تلقی شده و ممکن است در سال‌های آینده جمعیت بسیار زیادی را تحت تاثیر قرار دهد.

در این مقاله سعی کردیم تا با رعایت اختصار، اطلاعات جامعی را در رابطه با بیماری دیابت در اختیار شما عزیزان قرار دهیم و نکات مربوط به مراقبت از سالمندان دیابتی را ذکر نماییم. امیدوارم این مقاله مورد توجه شما قرار گرفته باشد.

روز جهانی قلب ۲۰۱۹: بیماری‌های قلبی-عروقی، اولین عامل مرگ در جهان

فشار خون بالا: قاتل خاموشی که باید بیشتر راجع به آن بدانیم

واژه‌نامه