آزمایش هماتوکریت: روش انجام آزمایش و نحوه‌ی خواندن خط‌کش

گلبول‌های قرمز خون، وظیفه‌ی انتقال اکسیژن به تمامی اندام‌های بدن را بر عهده دارند و داشتن تعداد کمی یا خیلی زیاد گلبول‌های قرمز می‌تواند نشانه برخی بیماری‌ها باشد. آزمایش هماتوکریت (^[1]HTC) میزان گلبول‌های قرمز خون (^[2]RBC) را نسبت به خون کامل اندازه‌گیری می‌کند. نتیجه‌ی آزمایش هماتوکریت اغلب به صورت درصد عنوان می‌شود. این درصد در حالت نرمال برای یک مرد بالغ 40٪ الی 54٪ و در خانم‌ها 36٪ الی 48٪ است. چنانچه میزان هماتوکریت در بدن فردی کمتر از حد نرمال باشد، ممکن است فرد به بیماری کم‌خونی مبتلا باشد و یا سطح گلبول‌های سفید خون او به دلیل ابتلا به عفونت افزایش یافته باشد.

همچنین سطح بالایی از هماتوکریت می‌تواند خبر از بیماری‌هایی نظیر پلی‌سیتمی و بیماری‌های قلبی و ریوی بدهد. آزمایش هماتوکریت در واقع یک آزمایش ساده برای شناسایی اینگونه اختلالات است. برای انجام آزمایش هماتوکریت، ابتدا لازم است تا خون فرد سانتریفیوژ شود. پس از فرایند سانتریفیوژ کردن، خون به 3 قسمت مجزا تقسیم می‌شود که عبارتند از:

1. یک لایه گلبول قرمز (RBC)
2. یک لایه از گلبول‌های سفید (^[3]WBC) و پلاکت‌ها
3. یک لایه پلاسمایی

 آزمایش هماتوکریت را می‌توان به 2 روش ماکروهماتوکریت و میکرو هماتوکریت انجام داد. در روش ماکروهماتوکریت، از لوله‌هایی به نام Wintrobe استفاده می‌شود. که یک لوله شیشه‌ای مدرج و باریک به طول 110 میلی‌متر است. در روش میکروهماتوکریت به جای لوله‌های Wintrobe از نوعی لوله مویینه کوچک استفاده می‌کنند. مزیت روش میکروهماتوکریت این است که برای انجام آزمایش تنها مقدار کمی خون نیاز است و همچنین فرایند سانتریفیوژ کردن زمان کمتری طول می‌کشد. علاوه‌بر این روش میکروهماتوکریت برای بیمارانی که جمع‌آوری خون از آن‌ها دشوار است (مثلاً کودکان) مناسب‌تر است. در این مقاله قصد داریم تا ضمن مقایسه‌ی 2 روش ماکروهماتوکریت و میکروهماتوکریت، شما را با روش انجام آزمایش هماتوکریت آشنا کنیم.

مقایسه روش‌های میکروهماتوکریت و ماکروهماتوکریت

همانطور که گفته شد، آزمایش هماتوکریت یا HTC یکی از روش‌های اندازه‌گیری گلبول‌های قرمز خون است. هدف از انجام آزمایش هماتوکریت تعیین نمودن میزان هماتوکریت خون برحسب درصد (یا درصد حجمی گلبول قرمز خون) است. این آزمایش به دو روش میکروهماتوکریت و ماکروهماتوکریت انجام می‌شود که در ادامه تفاوت‌های آن‌ها عنوان شده است:

1- تفاوت در نمونه‌گیری:

در روش ماکرو هماتوکریت، خون به روش معمول و با استفاده از لوله‌هایی که حاوی ماده اتیلن دی آمین تترا استیک اسید (EDTA) هستند جمع‌آوری می‌شوند. اما در روش میکروهماتوکریت، میزان نیاز به نمونه‌ی خون کمتر خواهد بود و معمولاً نمونه‌ی خون تنها با ایجاد سوراخی کوچک بر روی نوک انگشت و به کمک  لوله مویینه حاوی هپارین^[4] جمع‌آوری می‌شود. لازم به ذکر است در صورتی که نمونه‌ای از خون برای انجام سایر آزمایشات هماتولوژی موجود باشد، می‌توان از آن‌ نیز برای پر کردن لوله مویینه استفاده نمود.

2- تفاوت در روش آزمون:

لوازم مورد نیاز برای آنجام آزمایش ماکروهماتوکریت عبارتند از دستگاه سانتریفیوژ، پیپت پاستور و لوله Wintrobe برای انجام آزمایش، لوله به کمک پیپت پاستور از خون پر می‌شود. دقت کنید که در این مرحله نباید هیچ حبابی ایجاد شود. سپس لوله در دستگاه سانتریفیوژ قرار می‌گیرد. حتماً توجه داشته باشید که برای حفظ ایمنی و جلوگیری از آسیب دیدن روتور و شکستن لوله، حتماً یک لوله Wintrobe دیگر برای ایجاد تعادل در روتور (بالانس نمودن روتور)  استفاده کنید. در آزمایش ماکروهماتوکریت، خون با سرعت 3000 دور بر دقیقه و به مدت 30 دقیقه سانتریفیوژ خواهد شد. پس از اتمام سانتریفیوژ، لوله خارج می شود و ارتفاع ستون RBC به عنوان HCT گزارش می‌شود. البته باید در نظر داشته باشید که برای تعیین میزان هماتوکریت، نباید لایه‌ی سفیدرنگ موجود در لوله که ترکیبی از پلاکت و گلبول سفید است، خوانده شود زیرا این امر ممکن است منجر به ایجاد نتایج مثبت کاذب گردد.

در روش میکروهماتوکریت، پس از پر کردن خون در یک لوله مویینه، انتهای لوله با استفاده از خمیر مخصوص بسته می‌شود. سپس لوله به مدت 4 تا 5 دقیقه با سرعت 11000 تا 12000 دور در دقیقه سانتریفیوژ می‌شود. دقت داشته باشید که بالانس نمودن روتور برای حفظ ایمنی الزامی است. خواندن میزان هماتوکریت در این روش با کمک نقاله و یا خط‌کش مخصوص میکروماتوکریت انجام خواهد شد.

در ادامه به بررسی صفر تا صد آزمایش میکروهماتوکریت خواهیم پرداخت.

روش میکروهماتوکریت

وسایل مورد نیاز:

1. دستگاه سانتریفیوژ با روتور میکروهماتوکریت
2. لوله‌هاي مویینه (capillary) با حلقه قرمز

توجه داشته باشید که لوله‌های مویی در 2 مدل عرضه می‌شوند.

دسته‌ی اول:

لوله‌های موئینه ساده هستند که فاقد ماده ضد انعقاد می‌باشند. این لوله‌ها برای آزمایش نمونه‌هایی مورد استفاده قرار می‌گیرند که با ماده EDTA تهیه شده‌اند و مشخصه‌ی آن‌ها وجود حلقه آبی رنگ در بالای لوله است.

دسته‌ی دوم:  

لوله‌های موئینه حاوی ماده‌ی ضدانعقادی هپارین هستند. برای گرفتن خون از نوک انگشت یا پاشنه پا در نوزادان از این مدل لوله‌ها استفاده می‌شود و حلقه قرمزرنگ در بالای لوله از مشخصه‌ی این لوله‌ها است.

1. خمیر مخصوص
2. لانست
3. پنبه
4. الکل
5. خط‌کش مخصوص: برای اندازه‌گیری میزان هماتوکریت در لوله‌ی مویینه، از دو مدل خط‌کش استفاده می‌شود.
   دسته‌ی اول، همانطور که در شکل 3-الف نشان داده شده است، به صورت کارت‌هایی هستند که با استفاده از درجه‌بندی‌ آن‌ها می‌توان میزان هماتوکریت خون را سنجید. دسته‌ی دوم، صفحاتی دایره‌ شکل هستند که در شکل 3-ب نشان داده شده‌اند.

روش انجام تست:

1- به منظور انجام تست میکروهماتوکریت ابتدا لازم است تا نمونه‌ی خون فرد گرفته شود. به این منظور نوک انگشت فرد را توسط پنبه‌ی آغشه به الکل ضدعفونی کرده و سپس با استفاده از ضربه‌ی لانست، سوراخی کوچک بر روی نوک انگشت ایجاد کنید.

2- لوله‌ی مویینه را روی قسمت سوراخ شده قرار دهید و صبر کنید تا حدود دو سوم لوله از خون پر شود. توجه داشته باشید که بهتر است اولین قطره خون که بلافاصله پس از سوراخ کردن نوک انگشت بیرون آمده است وارد لوله نشود.

3- طرف دیگر لوله را با نوک انگشت اشاره نگه دارید تا خون از آن خارج نشود. سپس با فرو بردن لوله در خمیر مخصوص، انتهای لوله مویینه را ببندید. لازم به ذکر است که برای گرفتن خون لزوماً از روش سوراخ کردن نوک انگشت استفاده نمی‌شود. ممکن است برای پر کردن لوله‌ی مویینه از سرنگ و یا لوله آزمایش حاوی نمونه خون فرد نیز استفاده شود (شکل 4).

4- لوله مویینه را در دستگاه سانتریفیوژ قرار دهید. لوله باید به گونه‌ای درون روتور قرار گیرد که سمت بسته‌شده‌ی آن به طرف خارج روتور و قسمت باز آن به سمت داخل روتور قرار گیرد (شکل 5).

5- درب روتور را بسته و سپس لوله را به مدت 4 تا 5 دقیقه با سرعت 11000 تا 12000 دور در دقیقه سانتریفیوژ ‌کنید.

روش استفاده از خط‌کش:

پس از اتمام مراحل سانتریفیوژ و خارج کردن لوله‌ها از دستگاه، می‌توان مشاهده کرد که خون به 3 قسمت تقسیم شده است.

• لایه اول: گلبول‌های قرمز متراکم
• لایه دوم: لایه نازک سفید رنگ به buffy coat که ترکیبی از گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها است.
• لایه سوم: لایه زرد رنگ پلاسمای خون

1- خواندن  هماتوکریت با استفاده از کارت‌های مدرج

الف: برای خواندن HTC با استفاده از کارت‌های مخصوص، ابتدا لوله مویینه را روی کارت قرار داده و آن را به گونه‌ای روی کارت حرکت می‌دهیم که:

1. پایین‌ترین قسمت قرمز رنگ (قسمت مشترک گلبول قرمز و خمیر مخصوص) بر روی عدد صفر قرار گیرد.
2. بالاترین سطح پلاسما بر روی عدد صد قرار گیرد.

ب: سپس با استفاده از درجات موجود بر روی کارت، بالاترین سطح گلبول‌های قرمز به عنوان درصد هماتوکریت خوانده می‌شود.

2- خواندن هماتوکریت با استفاده از نقاله‌ی مخصوص

برای خواندن عدد هماتوکریت از روی نقاله‌ی مخصوص، ابتدا باید در نظر داشته باشید که این نقاله از 2 صفحه‌ی چرخان مدرج و قسمتی که لوله مویینه در آن قرار می‌گیرد تشکیل شده است.

الف: ابتدا لوله مویینه را درون قسمت مخصوص قرار دهید. توجه داشته باشید که فصل مشترک بین گلبول‌های قرمز و خمیر مخصوص باید با خط روی صفحه مماس باشد (شکل 7).

ب: سپس صفحه‌ی داخلی نقاله را بچرخانید تا خط مشکی رنگ روی صفحه دقیقا با بالاترین سطح پلاسما مماس شود (شکل 8).

ج: در نهایت، هر دو صفحه‌ی نقاله را طوری بچرخانید که خط مشکی رنگ، دقیقا با فصل مشترک پلاسما و گلبول‌های قرمز مماس شود. عددی که از روی صفحه‌ی مدرج خوانده می‌شود، نشان دهنده‌ی درصد هماتوکریت خواهد بود ( شکل 9).

لازم به ذکر است که در روتورهای هماتوکریت شرکت پل ایده‌آل تجهیز، درب روتور به گونه‌ای طراحی شده است که دارای درجه‌بندی‌هایی مشابه با خط‌کش هماتوکریت بوده و در نتیجه خواندن عدد هماتوکریت به آسانی صورت می‌گیرد. این طراحی متناسب با روش خواندن عدد هماتوکریت در خط‌کش نقاله‌ای شکل است که در بالا ذکر شد (شکل 10).

نتایج آزمایش هماتوکریت بیانگر چیست؟

مقادیر آزمایش هماتوکریت با توجه به سن، جنسیت، شرایطی مانند بارداری و…  ممکن است متفاوت باشد. در ادامه مواردی از سطح طبیعی هماتوکریت عنوان شده است. لازم به ذکر است که این مقادیر ممکن است حدود 7% خطا داشته باشند:

• نوزادان تازه متولد شده: 55٪ -68٪
• نوزادان 1 هفته‌ای: 47٪ -65٪
• نوزادان 1 ماهه: 37٪ -49٪
• نوزادان سه ماهه: 30٪ -36٪
• کودکان 1 ساله: 29٪ -41٪
• کودکان 10 ساله: 36٪ -40٪
• مردان بالغ: 42٪ -54٪
• زنان بالغ: 38٪ -46٪
• زنان باردار: حدود 30٪ الی 46٪

نتایج هماتوکریت خارج از محدوده طبیعی می‌تواند بیانگر یک اختلال جدی پزشکی باشد. البته صحت نتایج آزمایش هماتوکریت ممکن است تحت تاثیر عواملی مانند زندگی در ارتفاعات زیاد، بارداری، از دست دادن میزان قابل توجهی از خون، انتقال خون و کم آبی شدید بدن قرار گیرد. همچنین عواملی مانند خطای چشم، متفاوت بودن میزان خمیری که برای پوشاندن انتهای لوله مویینه استفاده شده است، مهارت پرسنل و … نیز در ایجاد خطای آزمایش موثر باشند.

نتایج هماتوکریت پایین‌تر از حد نرمال می‌تواند نشان دهنده‌ی موارد زیر باشد:

• کم خونی
• لوسمی^[5] یا سایر مشکلات مغز استخوان
• کمبود آهن و ویتامین‌هایی مانند B12 و B6
• وجود مقادیر زیادی از آب در بدن
• بیماری کلیوی
• اختلالات تیروئید
• تخریب گلبول‌های قرمز توسط سیستم ایمنی بدن

نتایج هماتوکریت بالاتر از حد نرمال می‌تواند نشان دهنده‌ی موارد زیر باشد:

•  بیماری قلبی
• کمبود آب بدن
• مشکلات ریوی
• بیماری مغز استخوان
• آپنه‌ی انسدادی خواب^[6] ( توقف تنفس هنگام خواب)

واژه‌نامه: