آشنایی با دنیای آزمایش‌های پزشکی قانونی
ممکن است در سریال‌ها و فیلم‌های تلویزیونی دیده باشید که کارکنان آزمایشگاه‌های پزشکی قانونی چندین جرم را در طول یک نمایش ۱ الی ۲ ساعته کشف می‌کنند و نتایج آزمایش‌ها را سریعاً به‌عنوان شواهدی غیرقابل انکار به دادگاه ارائه می‌دهند. اما بر خلاف سناریوی پر زرق و برق و ساخته شده برای آزمایشگاه‌های پزشکی قانونی در تلوزیون، تجزیه و تحلیل شواهد این آزمایشگاه‌ها در واقعیت بسیار دشوار و زمان‌بر است. در واقع ارائه نتایج آزمایش‌های پزشکی قانونی ممکن است هفته‌ها یا حتی ماه‌ها به طول بینجامد. این موضوع دلایل زیادی دارد.
به عنوان مثال نیازهای فنی آزمایش‌های مختلف پزشکی قانونی، در دسترس نبودن یا عدم یکپارچگی برخی از نمونه‌ها، پیچیدگی آزمایش داروهای غیرقانونی و سایر عوامل شیمیایی سمی و سوابق گسترده لازم برای طی کردن مراحل قانونی.
گاهی اوقات نیز پیش می‌آید که آزمایش‌ها از حد تخصص یک آزمایشگاه خارج هستند و به همین دلیل لازم است نمونه‌ها به آزمایشگاه‌های تخصصی‌تری ارسال شوند. ما در این مقاله قصد داریم مروری بر دنیای آزمایش‌های پزشکی قانونی داشته باشیم. اگر شما نیز به این موضوع علاقه‌مند هستید، در ادامه با ما همراه باشید.
آزمایش پزشکی قانونی چیست و چه تفاوتی با آزمایش‌های بالینی دارد؟
آزمایش پزشکی قانونی، در واقع به جمع‌آوری داده‌ها برای تجزیه و تحلیل و استفاده در مراحل قانونی اطلاق می‌شود و این تجزیه و تحلیل به قوانین حوزه‌های قضایی خاص بستگی دارد. به گفته‌ی دکتر استیون وونگ (Steven Wong)، دکترای آزمایشگاه سم‌شناسی پزشکی قانونی شهرستان میلواکی در ویسکانسین، جنبه‌های قانونی آزمایش‌های پزشکی قانونی، آن‌ها را از آزمایش‌های بالینی جدا می‌کند. این جنبه حقوقی نیاز به روش خاصی برای بررسی نمونه‌ها، استفاده از روش‌های آزمایش خاص مطابق با قوانین خاص و پیروی از زنجیره‌ای به نام زنجیره حضانت (chain of custody) است. اگر روند زنجیره حضانت به درستی انجام شود، می‌توان شواهد آزمایشگاه پزشکی قانونی را در دادگاه پذیرفت و اطمینان حاصل کرد که جمع‌آوری نمونه از محل اعلام شده بدون به خطر انداختن شواهد بوده است.
آسیب‌شناسان پزشکی قانونی آزمایش‌های پس از مرگ را بر روی بافت‌های بدن، خون و یا سایر مایعات بدن که در طی کالبد شکافی یا از صحنه جنایت جمع‌آوری شده است، انجام می‌دهند. این بررسی‌ها برای تعیین علت، نحوه و زمان مرگ صورت گرفته و در برخی موارد، هویت متوفی را نیز احراز می‌کند. کارکنان آزمایشگاه‌های پزشکی قانونی که چنین نمونه‌هایی را کنترل و پردازش می‌کنند، معمولاً آموزش‌های ویژه‌ای می‌بینند که هم به علوم آزمایشگاهی و هم به حوزه‌های قانونی مرتبط است.
آشنایی با آزمایش‌های پزشکی قانونی
۱. پاتولوژی
آسیب شناسی یا پاتولوژی شامل مطالعه تغییرات در بدن است که در اثر بیماری یا آسیب رخ داده است. آسیب‌شناسی در حوزه‌ی پزشکی قانونی شامل ارزیابی موضوعات آسیب‌شناسی است که در جامعه به وجود می‌آیند (مانند موضوعات جنایی و دعاوی مدنی).
آسیب‌شناسی را می‌توان به ۲ شاخه اصلی تقسیم کرد. اولین مورد آناتومیک است که مربوط به تغییرات ساختاری بدن انسان است. مورد دوم بالینی است که مستلزم آزمایش مایعات و بافت‌های بدن است که شامل حوزه‌هایی مانند شیمی، هماتولوژی، میکروب‌‌شناسی و سایر موارد است. بیشتر آسیب شناسان پزشکی قانونی در هر دو شاخه اصلی پاتولوژی متخصص هستند.
۲. کالبدشکافی
کالبد شکافی شامل تشریح و بررسی اندام‌های داخلی است. در طی کالبد شکافی، پزشک قانونی ابتدا “معاینه ناخالص” انجام می‌دهد. معاینه ناخالص یا Gross examination شامل تهیه مستندات دقیق از مشخصات فیزیکی مانند قد، وزن، رنگ مو / چشم / پوست، هر گونه نشانه‌گذاری فیزیکی (جای زخم، خال‌کوبی، زخم و غیره) یا هرگونه ناهنجاری جسمی دیگر است که با چشم غیر مسلح صورت می‌گیرد. همچنین برای بررسی میکروسکوپی از بافت و مایعات بدن نمونه‌هایی نیز جمع‌آوری خواهد شد. این نمونه‌ها ممکن است شامل خون، مایعات از چشم (شوک زجاجیه‌ای [۱])، ادرار، صفرا از کیسه صفرا، محتویات معده و اندام‌هایی مانند کبد، مغز و ریه باشد. علاوه بر این، نمونه‌های بافتی برای آزمایش سم‌شناسی و احتمالاً برای سایر آزمایش‌ها مانند DNA، کشت برای بیماری‌های عفونی و آزمایش‌های مختلف شیمی جمع‌آوری می‌شوند.
شاید برایتان جالب باشد:
مایعات حاصل از چشم (شوک زجاجیه‌ای) در آزمایش‌های کالبدشکافی و به‌ویژه برای تعیین علت مرگ بسیار مفید هستند. زیرا تغییر غلظت موادی که به طور معمول پس از مرگ اتفاق می‌افتد، در شوک زجاجیه نسبتاً آرام اتفاق می‌افتد و نتایج حاصل از بررسی آن ممکن است به تشخیص شرایط یا بیماری‌ها مانند کتواسیدوز دیابتی، کم‌آبی، نارسایی کلیه، سندرم کودک تکان خورده (shaken-baby syndrome)، خفگی و سایر مواردی که ممکن است سبب مرگ شوند، کمک کند. همچنین این مایع به راحتی قابل جمع‌آوری است و می‌توان آن‌را برای تعدادی از مواد مختلف از جمله داروها، سموم و الکترولیت‌ها آزمایش کرد.
۳. سم شناسی
آزمایش پزشکی قانونی برای مصرف سموم یا مواد مخدر می‌تواند برای تحقیقات جنایی حیاتی تلقی شود. با وجود اینکه دانش مربوط به مواد سمی چندین قرن است که در اختیار انسان قرار دارد، اما توانایی آزمایش سیستماتیک این سموم تا اوایل قرن ۲۰ وجود نداشت. امروزه، سم شناسی پزشکی به طور معمول شامل آزمایش الکل و مواد مخدر است.
۱-۳. سم شناسی در موارد پس از مرگ (Toxicology in postmortem cases)
در صورتی که طی تحقیقات پزشکی قانونی، مسمومیت دارویی مشخص نشده باشد، ممکن است یک متخصص سم‌شناسی در تحقیقات پس از مرگ درگیر شود. همچنین اگر فرد مظنون یا متوفی در زمان وقوع حادثه تحت تأثیر مواد مخدر بوده باشد، آزمایش‌های سم‌شناسی پزشکی قانونی انجام خواهد شد. در برخی از موارد مرگ و میر، به ویژه موارد تصادف و قتل، آزمایش مواد مخدر ممکن است تعیین کند که آیا ضعیف شدن به دلیل مصرف مواد مخدر یا سم در مرگ موقر بوده است یا خیر.
متخصصین سم‌شناسی پزشکی قانونی نه تنها آزمایشات جامعی را در رابطه با سوء مصرف دارو یا الکل انجام می‌دهند، بلکه میزان داروهای درمانی در بدن فرد متوفی یا مظنون را نیز کنترل و بررسی می‌کنند.
آزمایش الکل تقریباً در تمامی موارد مرگ ناشی از سوانح رانندگی انجام می‌شود. ارزیابی سم‌شناسی برای داروهای درمانی نیز ممکن است در تعیین علت مرگ بسیار مهم باشد. به‌طور مثال میزان غلظت داروهای ضدتشنج در بدن فرد مبتلا به تشنج یکی از این نمونه‌ها است. اگر میزان داروی فرد کم بوده و یا با بیماری او تطابق نداشته است، طبیعتا فرد در معرض تشنج قرار گرفته و این امر به یک فاکتور مهم در مرگ تبدیل می‌گردد. البته بررسی این موارد و تعیین علت مرگ پیچیده‌تر از چیزی است که تصور می‌شود.
تجزیه و تحلیل سم‌شناسی یک فرد متوفی، ابتدا نیاز به جدا کردن ماده مورد نظر از مایع بدن یا نمونه بافت دارد و سپس لازم است این نمونه‌ها به روش‌های مختلفی آزمایش شوند. زمانی‌که آزمایش برای ماده خاصی مثبت تشخیص داده شود، به منظور تایید نتیجه باید نمونه را با روشی متفاوت و اغلب حساس‌تر نیز بررسی کرد. اما حتی پس از این بررسی‌ها نیز وجود یک ماده خاص در بدن فرد به این معنی نیست که آن ماده باعث مرگ او شده است. آزمایشگاه باید غلظت ماده‌ی موجود در نمونه را تعیین کند و پزشک قانونی باید این داده‌ها را به همراه سایر یافته‌های کالبد شکافی تفسیر کرده تا به این ترتیب علت مرگ یک فرد مشخص شود.
۲-۳. سایر کاربردهای سم‌شناسی
در حالی که سم شناسی پزشکی قانونی اغلب با نمونه های پس از مرگ سروکار دارد، اما تنها به این موارد منتهی نمی‌شود. ممکن است در زندگی روزمره افراد نیز نیاز به سم‌شناسی پزشکی قانونی باشد. به‌طور مثال بررسی این موضوع که آیا راننده‌ای تحت تأثیر الکل یا مواد مخدر بوده است یاخیر، آزمایش داروهای غیرمجاز برای افزایش عملکرد ورزشکاران و آزمایش مواد مخدر در محل کار.
مروری کوتاه بر آزمایش مواد مخدر
مصرف غیرقانونی مواد مخدر همچنان یک مشکل بزرگ پزشکی و اجتماعی در اکثر کشورها محسوب می‌شود. بسیاری از کارکنان معمولاً قبل از شروع کار جدید یا به منظور حفظ شغلی فعلی خود، باید تحت آزمایش مواد مخدر قرار گیرند. در هنگام تهیه بیمه نامه‌های جدید نیز ممکن است این آزمایش لازم باشد. زندانیان نیز ممکن است برای استفاده غیرقانونی از مواد مخدر مورد آزمایش قرار گیرند، که اغلب برای غربالگری وجود آمفتامین، ماری جوانا، کوکائین، فن‌سیکلیدین (PCP) و یا مواد افیونی (مورفین، هروئین) انجام می‌شود.
ادرار همچنان متداول‌ترین منبع آزمایش مواد مخدر است، اما این آزمایش را می‌توان روی خون، مو، عرق و بزاق نیز انجام داد.
۴. آزمایشات ژنتیکی و تعیین DNA
آزمایش‌های ژنتیکی نیز جزء مجموعه ابزارهای پزشکی قانونی هستند.
آزمایش مولکولی DNA در یک نمونه بیولوژیکی خاص می‌تواند برای تعیین ساختار ژنتیکی منحصر به فرد هر شخص مورد استفاده قرار گیرد. هر فرد مجموعه‌ای از ژن‌ها را از والدین خود به ارث می‌برد که به عنوان اثر انگشت منحصر به فرد و متمایز او شناخته می‌شود.
در حوزه‌ی بالینی، آزمایش ژنتیک غالباً برای تشخیص جهش‌های کروموزومی که ممکن است در بروز یک بیماری نقش داشته باشند و تعیین استعداد فرد برای ابتلا به نوعی بیماری خاص مورد استفاده قرار می‌گیرد.
اما در حوزه پزشکی قانونی، DNA و آزمایش‌های ژنتیکی را در دو یا چند فرد و یا نمونه بررسی کرده و توالی‌های ژنتیکی را مقایسه می‌کنند تا هویت و یا احتمال خویشاوندی افراد تعیین گردد. این بررسی‌ها در دادرسی‌های مدنی یا کیفری مورد استفاده قرار خواهد گرفت.
همچنین برخلاف آزمایش ژنتیک بالینی، تعیین DNA در حوزه پزشکی قانونی هیچگونه اطلاعاتی در مورد سلامتی یا سابقه پزشکی فرد نشان نمی‌دهد و مناطقی از توالی DNA که آزمایش می‌شوند تاثیری در پیش بینی وضعیت سلامتی ندارند.
از آزمایش DNA می‌توان برای شناسایی یک فرد استفاده کرد و می‌توان آن را روی مقدار بسیار کمی از نمونه انجام داد. غالباً، یک سواب از داخل گونه، یک قطره خون یا مقدار کمی بافت می‌تواند برای جداسازی نمونه DNA کافی باشد. همچنین، DNA نسبتاً پایدار است و به‌راحتی تحت تاثیر شرایطی مانند گرما، سرما یا خشک شدن قرار نمی‌گیرد.
آزمایش DNA برای تعیین هویت و والدین ایده‌آل است زیرا DNA فرد در طول زندگی تغییر نمی‌کند و برای تمام سلول‌های بدن یکسان است. به جز دوقلوهای همسان، DNA هر فرد با فرد دیگر متفاوت است.
لازم به ذکر است که همانند سایر انواع آزمایش‌های پزشکی قانونی، آزمایش DNA نیز باید از پروتکل‌های دقیق برای جمع آوری مناسب نمونه و حفظ زنجیره حضانت تبعیت کند. در ایالات متحده، اداره تحقیقات فدرال (FBI) و سازمان AABB استانداردهایی را برای آزمایشگاه‌هایی که آزمایش هویت پزشکی قانونی را انجام می‌دهند تعیین کرده‌اند. هر دو استاندارد بر آزمایش و تضمین کیفیت متمرکز هستند.
۱-۴. تست احراز هویت
آزمایش هویت، توالی DNA را از دو فرد (یا نمونه) جداگانه با یکدیگر مقایسه می‌کند تا مشخص شود که آیا یکسان هستند یا خیر. به طور مثال DNA ای که در صحنه جرم یا روی بدن فرد قربانی پیدا شده آزمایش و با فرد مظنون مقایسه می‌شود. از این آزمایش می‌توان برای مطابقت مظنون با یک جرم خاص، رد کردن شخصی به عنوان مظنون، پیوند مظنون به چندین جرم (زنجیره‌ای) یا تبرئه شخصی که به دروغ متهم شده است استفاده کرد.
اما احراز هویت تنها مختص قتل و قربانیان آن نیست. DNA برای تعیین هویت افرادی که قابل تشخیص نیستند نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. مانند قربانیان فجایع، بقایای تکه تکه شده، اجزای جدا شده بدن و اجساد تجزیه شده. آزمایشگاه‌ها افراد را از طریق تجزیه و تحلیل DNA استخراج شده از نمونه‌هایی مانند خون، بزاق، باف، مو یا استخوان شناسایی می‌کنند.
اما DNA چگونه در منحصر به فرد بودن یک شخص نقش دارد؟
توالی های DNA از واحدهای شیمیایی موسوم به نوکلئوتید تشکیل شده‌اند که اندازه آن‌ها متفاوت است و ساختاری زنجیره‌ای را تشکیل می‌دهند. ساختار توالی DNA در انسان‌ها، بیش از ۹۹٪ مشابه است. با این وجود درصد کمی که متفاوت است، هر شخص را از دیگری منحصر به فرد می‌کند. آزمایشگاه‌ها این درصد کم از توالی متفاوت DNA در بخش‌های کوچکی از DNA در مکان‌های مختلف از ترکیب ژنتیکی کل فرد (ژنوم) بررسی می‌کنند و به دنبال مطابقت آن با با توالی ژنتیکی فرد مورد نظر می‌گردند.
به طور کلی اگر در ۱۳ نقطه مختلف (sites) مطابقت دیده شود، نتیجه احراز هویت به قدری منطقی است که بار قانونی آن برای اثبات تأیید محکومیت در یک پرونده جنایی کافی است. این شرایط در اصطلاح قانونی Beyond a reasonable doubt نامیده می‌شود. به این دلیل که یک تطابق در ۱۳ سایت، اتفاقی نادر است.
۲-۴. تست والدین
از آزمایش DNA برای برقراری روابط پدرانه یا خانوادگی، در تحقیقات جنایی یا دعاوی مدنی مانند درخواست حمایت از فرزند نیز استفاده می‌شود. در مواردی که روابط خانوادگی بیولوژیکی مورد بحث باشد، آزمایش DNA بین فرد مورد نظر و والدین، خواهر و برادر یا سایر روابط خانوادگی احتمالی صورت می‌گیرد. نتایج تست در کنار موارد دیگری که در ذیل ذکر شده است مورد بررسی قرار خواهد گرفت:
- خصوصیات فیزیکی بیانگر ترکیبات ژنی (فنوتیپ) طرفین درگیر (به عنوان مثال رنگ چشم یا مو)
- وقایع غیر ژنتیکی مانند محل زندگی یا حضور والدین مورد ادعا در زمان بارداری و غیره.
تمامی این مدارک به طور کلی در دادگاه قابل قبول هستند.
۵. آزمایش تست سوء استفاده
۱-۵. موارد سوء استفاده جنسی
در موارد ادعای حمله جنسی، پزشکی قانونی آزمایش‌هایی از جمله آزمایش DNA، آزمایش مربوط به بارداری وآزمایش عفونت های مقاربتی (STI) مانند سفلیس ، هپاتیت B و C ، سوزاک ، کلامیدیا و HIV را انجام خواهد داد. چنانچه این آزمایش‌ها پس از گذشت چند ساعت از حادثه انجام شوند، اطلاعاتی در مورد سلامت قربانی قبل از حمله‌ی ادعا شده را ارائه می‌دهد، نه وضعیت سلامتی قربانی پس از حادثه.
به دلیل تاخیر بین قرار گرفتن در معرض تجاوز جنسی و توانایی فنی برای به دست آوردن نتیجه آزمایش مثبت، ممکن است آزمایش شش هفته تا شش ماه پس از حادثه تکرار شود تا مشخص شود آیا این حادثه منجر به بارداری و یا عفونت شده است یا خیر.
اگر قربانی، حوادث مربوط به زمان حمله جنسی را به خاطر نداشته باشد، ممکن است آزمایش‌هایی برای بررسی مصرف داروی تجاوز جنسی (date rape drugs) از جمله فلونیترازپام (Rohypnol and) و گاما-هیدروکسی‌بوتیریک اسید (GHB) نیز صورت گیرد.
سایر آزمایش‌ها ممکن است شامل آزمایش مصرف الکل و مواد مخدر باشد.
۲-۵. کودک آزاری
در موارد مشکوک به کودک‌آزاری، شواهد آزمایشگاهی می‌تواند به تشخیص اینکه آیا واقعا کودک آزاری صورت گرفته است و یا اینکه علت کبودی و خونریزی یک بیماری زمینه‌ای بوده، کمک کند. اگر کودکی کبودی‌های زیادی دارد اما سابقه ضربه قابل توجهی در او مشاهده نگردد، ممکن است آزمایش‌هایی برای بررسی اختلالات خونریزی‌دهنده مانند بیماری فون ویلبراند یا کمبود سایر فاکتورهای لخته شدن (کمبود فاکتور VIII و IX) انجام شود. شواهد چنین مشکلی می‌تواند احتمال کودک آزاری را از بین ببرد.
چنانچه دعوی مرتبط با سو استفاده جنسی از کودک باشد، ممکن است نمونه‌هایی برای آزمایش DNA و آزمایشات مربوط به عفونت های مقاربتی باشد جمع آوری شود.
- سایر آزمایش‌هایی که جهت ارزیابی آسیب های بافتی مانند آسیب های شکمی و اندام‌های داخلی مورد استفاده قرار می‌گیرند عبارتند از:
- آزمایش‌های کبدی (آلانین آمینوترانسفراز [۲] و آسپارتات آمینوترانسفراز [۳])
- آزمایش لوزالمعده (آمیلاز[۴] و لیپاز[۵] )
- آزمایش ادرار برای بررسی خون در ادرار
- آزمایش مدفوع (آزمایش گایاک[۶]، آزمایش خون پنهانی مدفوع[۷]) که می تواند به خونریزی مقعدی ناشی از ضربه شکمی یا مقعدی اشاره داشته باشد.
سخن پایانی
در این مطلب سعی کردیم تا شما را با گوشه‌ای از آزمایش‌های پزشکی قانونی آشنا کنیم. همانطور که مطالعه کردید برخلاف آنچه که فیلم‌ها نشان می‌دهند، آزمایش‌های پزشکی قانونی بسیار پیچیده‌تر از چیزی هستند که تصور می‌شود. جمع‌آوری نمونه‌ها ، آماده‌سازی آن‌ها برای آزمایش، انجام آزمایش‌ها و ارزیابی همه نتایج به وقت و هزینه نیاز دارد. در حالی که طی دهه گذشته فناوری پزشکی قانونی بسیار پیشرفته کرده است، اما هنوز محدودیت‌هایی برای انجام برخی تست‌ها وجود دارد.
به طور کلی دنیای آزمایش‌های پزشکی قانونی بسیار جذاب و پیچیده است. امیدواریم از خواندن این مطلب لدت برده باشید. خوشحال می‌شویم اگر تجربه کار در آزمایشگاه‌های پزشکی قانونی را دارید، آن‌را با ما و دیگر خوانندگان این مطلب به اشتراک بگذارید.
| Aspartate Aminiotransferase | [۳] | Alanine Aminotranferase | [۲] |
Vitreous Humor |
[۱] |
| Guaic Test | [۶] | Lipase | [۵] |
Amylase |
[۴] |
| Fecal Occult Blood Test, FOBT | [۷] |
labtestsonline.org
