بیماری بوتولیسم

مقدمه

بوتولیسم نوعی بیماری نادر اما جدی است که در اثر سموم ایجاد شده از باکتری کلوستریدیوم بوتولینیوم^[1] و گاهی کلوستریدیوم بوتیریکوم^[2] و کلستریدیوم باراتی^[3] ایجاد می‌شود. این سم به اعصاب موجود در بدن حمله می‌کند و باعث دشواری در تنفس، فلج عضلات و حتی مرگ می‌شود.

باکتری‌های سازنده سم بوتولینوم به طور طبیعی در بسیاری از مکان‌ها یافت می‌شوند، اما به ندرت اتفاق می‌افتد که باعث ایجاد بیماری در افراد شوند. این باکتری‌ها اسپورهایی (هاگ) تولید می‌کنند که به عنوان پوشش محافظ عمل ‌کرده و به زنده ماندن باکتری‌ها در انواع محیط‌ها و شرایط سخت کمک می‌کنند.

لازم به ذکر است که اسپورهای باکتری‌ها در حالت عادی معمولا باعث ایجاد بیماری در افراد نمی‌شوند حتی اگر از طریق خوراکی وارد بدن شده باشند. اما این هاگ‌ها تحت شرایط خاص (مانند: محیط‌هایی با اکسیژن کم یا محیط‌های فاقد اکسیژن، مقدار کم اسید، مقدار کم قند و نمک، یک محدوده دمایی خاص و وجود مقدار مشخصی از آب)، رشد کرده و یکی از کشنده‌ترین سموم شناخته شده را ایجاد می‌کنند.

غذاهای کنسرو شده خانگی، غذاهای تخمیر شده یا غذاهایی که به شکل نامناسب نگهداری شده‌اند، می‌توانند شرایط مناسبی را برای رشد اسپورها و تولید سم بوتولینوم فراهم کنند.

در صورت مصرف این نوع غذاها و عدم مراجعه سریع به پزشک، ممکن است این سم در بدن میزبان به شدت ایجاد بیماری کرده و حتی موجب مرگ شود. بوتولیسم یک بیماری مسری نیست و از فردی به فرد دیگر منتقل نمی‌شود.

انواع بوتولیسم

بوتولیسم از راه‌های مختلفی وارد بدن می‌شود که بسته به میزان سمی که در بدن ایجاد می‌کند، می‌تواند کشنده بوده و یا درمان شوند. انواع بوتولیسم در زیر ذکر شده است:

• بوتولیسم غذایی (Foodborne botulism)
• بوتولیسم زخم (Wound botulism)
• بوتولیسم نوزادان (Infant botulism)

در ادامه در رابطه با انواع بوتولیسم‌ها توضیح مختصری را بیان خواهیم کرد:

بوتولیسم غذایی (Foodborne botulism)

باکتری‌های مضری وجود دارند که در محیط‌های کم اکسیژن مانند غذاهای کنسروی رشد کرده و سم تولید می‌کنند. علائم و نشانه‌های بوتولیسم غذایی بین 12 تا 36 ساعت پس از ورود سم به بدن شروع می‌شود اما بسته به میزان سم مصرفی، شروع علائم ممکن است از چند ساعت تا چند روز طول بکشد.

علائم بوتولیسم غذایی عبارت است از:

• ایجاد مشکل در بلع و گفتار
• خشک شدن دهان
• ضعف در دو طرف صورت
• دوبینی و تاری دید
• افتادگی پلک‌ها
• مشکلات تنفسی
• حالت تهوع، استفراغ و گرفتگی شکم
• فلج شدن

سم بوتولینوم در کدام مواد غذایی وجود دارد؟     

منبع بوتولیسم غذایی غالبا غذاهای کنسرو شده‌ و دارای مقدار کم اسید است. (مانند: میوه‌ها، سبزیجات و ماهی). همچنین این بیماری ممکن است در فلفل تند (چیلی)، سیب‌زمینی پخته شده با فویل و روغن آغشته به سیر نیز وجود داشته باشد.

اگر این سم از طریق غذا وارد بدن شود، ممکن است عملکرد عصب را مختل کرده و باعث فلج شدن بیمار گردد.

بوتولیسم زخم (Wound botulism)

این نوع بیماری از عفونی شدن زخم با باکتری مولد سم بوتولینوم ایجاد می‌شود. ممکن است زخم قرمز و متورم به نظر برسد یا پنهان باشد. در این بیماری اعصاب مغزی (عصب‌هایی که مغز را به نخاع متصل می‌کنند) اولین اثرات بیماری را احساس می‌کنند و بعد به مرور زمان بیماری در دیگر قسمت‌های بدن پخش می‌شود. این علائم حدود 10 روز پس از ورود سم به بدن، ظاهر می‌شود که شامل موارد زیر است:

• مشکل در بلع یا گفتار
• ضعف در دو طرف صورت
• تاری یا دوبینی
• افتادگی پلک‌ها
• مشکلات تنفسی
• فلج شدن

بوتولیسم زخم در چه افرادی شایع‌تر است؟

هنگامی که باکتری c بوتولینوم (C.botulinum) وارد زخم می‌شود، تکثیر شده و سم تولید می‌کند. در دهه‌های اخیر آمار ابتلا به بوتولیسم زخم در افرادی که هروئین تزریق می‌کنند، افزایش یافته است زیرا ممکن است هروئین حاوی اسپور باکتری باشد. این نوع بوتولیسم معمولا در افرادی که نوعی از هروئین معروف به هروئین قیر سیاه (Black tar) را تزریق می‌کنند دیده می‌شود. حین تزریق این نوع هروئین، خطر ابتلا به عفونت بوتولیسم در محل تزریق افزایش می‌یابد.

بوتولیسم نوزادان

این نوع بوتولیسم، رایج‌ترین نوع بوتولیسم می‌باشد. بعد از رشد اسپورهای باکتریایی کلستریدیوم بوتولینوم در روده کودکان آغاز می‌شود و به طور معمول نوزادان 2 تا 8 ماهه به آن مبتلا می‌شود.

بوتولیسم در نوزادان اگر مربوط به غذاهایی مانند عسل باشد، علائم آن 18 تا 36 ساعت پس از ورود به بدن ظاهر می‌شود که این علائم عبارت‌اند از:

• یبوست که اغلب جزو اولین علامت‌ها است
• حرکات فلاپی^[4] (نوزادانی که به سندروم فلاپی^[5] مبتلا هستند، عضلات ضعیفی دارند و یک حالت لختی در آن‌ها احساس می‌شود. همچنین این نوزادان در کنترل سر نیز با مشکل مواجهه می‌شوند.)
• ناتوانی در گریه کردن
• تحریک‌پذیری
• خروج غیر ارادی بزاق از دهان به دلیل ضعیف بودن یا عدم رشد عضلات دهان
• افتادگی پلک‌ها
• خستگی
• مشکل در مکیدن یا غذا خوردن
• فلج شدن

سم بوتولینوم از چه طریقی وارد بدن نوزادان می‌شود و چگونه ایجاد بیماری می‌کند؟

این بیماری زمانی ایجاد می‌شود که اسپور باکتری وارد بدن نوزادان ‌شود. باکتری‌های مولد بوتولیسم بعد از ورود به بدن وارد دستگاه گوارش می‌شوند سپس در روده‌ها رشد کرده و تکثیر می‌یابند و در نهایت ایجاد آلودگی می‌کنند.

این باکتری‌ها معمولا از طریق مصرف مواد غذایی آلوده به باکتری (مانند عسل) یا قرار گرفتن در معرض خاک آلوده وارد بدن نوزاد می‌شوند.

به طور کلی از آن‌جا که بوتولیسم کنترل عضلات را در سراسر بدن تحت تاثیر قرار می‌دهد، می‌تواند عوارض زیادی را نیز به همراه داشته باشد.

بوتولیسم در اکثر مواقع معمولا باعث افزایش فشار خون، ضربان قلب، گیجی و تب نمی‌شود. با این حال گاهی ممکن است بوتولیسم زخم، باعث بروز تب در بیمار شود.

چه موقع به پزشک مراجعه کنیم؟

اگر مشکوک به بوتولیسم هستید، باید سریعا به پزشک مراجعه کنید تا اقدامات درمانی لازم برای شما انجام شود و پیشرفت بیماری در بدن شما متوقف شود. درمان زود هنگام بوتولیسم شانس زنده ماندن را افزایش می‌دهد و از احتمال ابتلا به عوارض شدید آن می‌کاهد.

آیا سم بوتولینوم فوایدی هم دارد؟

شاید تعجب کنید که چطور یک ماده سمی می‌تواند مفید باشد. اما دانشمندان دریافته‌اند که خاصیت فلج کنندگی سم بوتولینوم در شرایط خاص می‌تواند مفید واقع شود.

در مصارف پزشکی از سم بوتولینوم برای جلوگیری از انقباض عضلات زیر پوست، اسپاسم پلک، سردردهای شدید و کاهش چین و چروک صورت استفاده می‌شود.

همان‌طور که گفته شد سم بوتولینوم می‌تواند در مصارف پزشکی مفید واقع شود با این حال استفاده از آن ممکن است عوارضی را نیز به همراه داشته باشد. در موارد نادری فلج شدن خارج از کنترل عضلات به دلیل استفاده از بوتولینوم، مشاهده شده است.

نکاتی جهت پیش‌گیری از ابتلا به بوتولیسم

1- از تکنیک‌های صحیح کنسرو کردن مواد غذایی استفاده کنید:

جهت کنسرو کردن غذا در خانه از تکنیک‌های مناسب استفاده کنید تا از حذف میکروب‌ بوتولیسم در غذا مطمئن شوید.

• این مواد غذایی باید به مدت 20 الی 100 دقیقه (بسته به نوع غذا) در دمای 250 درجه فارنهایت (121 درجه سانتی‌گراد) تحت فشار بالا طبخ گردند.

2- این مواد غذایی را پیش از مصرف به مدت 10 دقیقه بجوشانید.

3- از مصرف کنسرو‌های دارای برآمدگی و حالت غیرطبیعی خودداری کنید:

اگر ظرف کنسرو شما برآمدگی دارد یا غذای داخل کنسرو طعم و بوی نامطلوبی دارد از مصرف آن خودداری کنید.

• توجه داشته باشید که برخی از سویه‌های c بوتولینوم باعث ایجاد طعم و بوی نامطلوب در غذا نمی‌شوند.

4- مواد غذایی را در دمای اتاق نگهداری نکنید:

اگر مواد غذایی مانند سیب‌زمینی‌ را برای پخت داخل فویل قرار داده‌اید، سعی کنید آن‌‌ها را به صورت گرم مصرف کنید یا فویل آن را جدا کرده و آن را در یخچال نگهداری کنید نه در دمای اتاق.

همچنین روغن‌های آغشته به سیر یا گیاهان دیگر را در یخچال نگهداری کنید.

5- برای کاهش خطر ابتلا به بوتولیسم در نوزادان، از دادن عسل – حتی به مقدار کم- به کودکان زیر 1 سال خودداری کنید.

6- برای جلوگیری از ابتلا به بوتولیسم زخم و سایر بیماری‌های جدی مانند هپاتیت B، هپاتیت C،ایدز، سیفیلیس و … – که از طریق خون منتقل می‌شوند – اکیدا از تزریق و استنشاق داروهای غیر قانونی^[6] خودداری کنید.

جمع‌بندی

همان‌طور که گفته شد بوتولیسم یک بیماری جدی و خطرناک است که در صورت ابتلا به آن باید سریعا به پزشک مراجعه کنید. این باکتری از روش‌های مختلفی وارد بدن شده و تولید سم می‌کند. مصرف داروهای خاص، مصرف نوشیدنی‌های الکل‌دار دست‌ساز، استفاده از غذاهای کنسرو شده و تخمیر شده خانگی و … می‌توانند خطر ابتلا به بیماری بوتولیسم را افزایش دهد و از عوارض این بیماری می‌توان به مشکل در تکلم و بلع، ضعف طولانی مدت، تنگی نفس و … اشاره کرد.

هدف از نگارش این مقاله آشنایی بیش‌تر با انواع بوتولیسم، راه‌های پیش‌گیری از ابتلا به آن‌ها، شناخت علائم و فواید سم بوتولینوم و … بود. امیدواریم این مطلب مورد توجه شما قرار گرفته باشد. در صورتی که در رابطه با این بیماری اطلاعات بیش‌تری در دست دارید، آن‌ها را با دیگر خوانندگان این مطلب به اشتراک بگذارید.

واژه‌نامه