با بیماری فنیل کتونوری بیشتر آشنا شویم

در سراسر دنیا بیماری‌های نادری وجود دارد که بشر همواره در تلاش است تا علل بروز آن‌ها را تشخیص داده و راه درمانی برای این بیماری‌ها پیدا کند. تاکنون بیش از 6000 نوع بیماری نادر در سراسر جهان شناسایی شده است و بالغ بر 300 میلیون نفر در سراسر جهان با این نوع بیماری‌ها زندگی می‌کنند.

هر بیماری نادر ممکن است تنها تعداد معدودی از افراد جهان را تحت تأثیر قرار دهد، اما با توجه به انواع گسترده‌ای که این نوع از بیماری‌ها دارند، تعداد تمام افرادی که به بیماری‌های نادر مبتلا هستند، معادل جمعیت سومین کشور بزرگ جهان است و متاسافانه 70% از بیماری‌های نادر ژنتیکی در سنین کودکی آغاز می‌شوند.

بیماری فنیل کتونوری (^[1]PKU) یکی از این قبیل بیماری‌ها است که در اثر جهش ژنتیکی و نقص مادرزادی رخ داده و زندگی فرد را از دوران کودکی تا پایان عمر تحت تاثیر قرار می‌دهد. در اثر این بیماری، بدن در ساخت آنزیمی به نام فنیل آلانین هیدروکسیلاز (Phenylalanine hydroxylase) دچار نقص و مشکل شده و در نتیجه اسید آمینه‌ای به نام فنیل آلانین (Phenylalanine) در خون و بافت‌های بدن جمع می‌شود. بیماری فنیل کتونوری باعث بروز عقب افتادگی در کودکان شده و علائمی از جمله سفیدی پوست، لکه‌های پوستی و اختلالات عصبی مانند تشنج را به همراه دارد.

بر اساس آمار بنیاد بیماری‌های نادر ایران، سالیانه بین 300 الی 400 نوزاد مبتلا به بیماری فنیل کتونوری در کشور متولد می‌شوند. این در حالی است که با انجام آزمایشات ساده‌ی پیش از ازدواج می‌توان از بروز این اختلال در کودکان جلوگیری نمود. در این مقاله و به مناسبت روز جهانی بیماری فنیل کتونوری که در تاریخ 28 ژوئن (مصادف با 8 تیر ماه) برگزار می‌شود، قصد داریم تا شما را بیشتر با بیماری فنیل کتونوری و علت بروز آن آشنا کرده و راه‌های جلوگیری از پیشرفت این بیماری را بیان کنیم. پس در ادامه با ما همراه باشید.

بیماری فنیل کتونوری چگونه در بدن ایجاد می‌شود؟

همان‌طور که در قسمت مقدمه نیز گفته شد، فنیل کتونوری که با عنوان اختصاری PKU نیز شناخته می‌شود، نوعی اختلال ارثی است که باعث افزایش سطح ماده‌ای به نام فنیل آلانین در خون می‌شود.

به طور کلی بدن هر انسان به پروتئین نیاز دارد و اسید آمینه‌ها بلوک‌های ساختمانی برای تشکیل پروتئین‌ها محسوب می‌شود. برخی از این اسیدهای آمینه در بدن ساخته می‌شوند اما برخی از آن‌ها توسط بدن ساخته نشده و لازم است تا از طریق مواد غذایی وارد بدن شوند. فنیل آلانین یکی از این نوع اسید آمینه‌ها است که از طریق مواد غذایی مانند شیر مادر، شیر خشک، شیر گاو و برخی شیرین‌کننده‌های مصنوعی وارد بدن می‌شود.

در افراد سالم، پس از ورود فنیل آلانین به بدن، آنزیمی به نام فنیل آلانین هیدروکسیلاز توسط کبد تولید می‌شود. این آنزیم به کمک کوآنزیم تتراهیدروبیوپترین^[2] (BH4)، فنیل آلانین را به تیروزین^[3] تبدیل می‌کند که برای ایجاد پیام‌رسان‌های عصبی مانند اپی‌نفرین^[4]، نوراپی‌نفرین^[5] و دوپامین^[6] و همچنین تولید رنگ‌دانه‌های پوست و مو ضروری است.

اما در برخی افراد که دچار نقص ژنتیکی مادرزادی هستند، بدن قادر به تولید فنیل آلانین هیدروکسیلاز نیست. این اختلال را با عنوان بیماری فنیل کتونوری می‌شناسند که به موجب آن، فنیل آلانین بیش از حد در بدن ایجاد شده و باعث ناتوانی ذهنی و سایر مشکلات جدی سلامتی می‌شود.

بیماری فنیل کتونوری چگونه به ارث می‌رسد؟

بیماری فنیل کتونوری یک اختلال ارثی است که در اثر نقص در ژن PAH ایجاد می شود. ژن PAH، دستورالعمل ساخت آنزیمی فنیل آلانین هیدروکسیلاز را ارائه می‌دهد که در تبدیل اسید آمینه فنیل آلانین به سایر ترکیبات مهم بدن موثر است.

فنیل کتونوری یک اختلال ژنتیکی است که به صورت اوتوزوم مغلوب^[9] از والدین به فرزاندان به ارث می‌رسد. به این معنی که والدین، هر دو باید ناقل ژن معیوب باشند. همچنین جنسیت نیز تاثیری بر روی انتقال بیماری فنیل کتونوری ندارد.

لازم به ذکر است در کودکانی که تنها یکی از والدین آن‌ها ناقل ژن معیوب PAH است، علائم و نشانه‌های بیماری بروز نکرده و کودک تنها ناقل ژن معیوب خواهد بود.

کودکان دچار بیماری فنیل کتونوری، چه نشانه‌هایی دارند؟

علائم بیماری فنیل کتونوری در افراد مختلف از حالت خفیف تا بسیار شدید، متغیر است. شدیدترین نوع این اختلال با نام فنیل کتونوری کلاسیک^[8] شناخته می‌شود.

نوزادانی که با بیماری فنیل کتونوری متولد می‌شوند ممکن است در ماه‌های اول زندگی خود دچار هیچ‌گونه علائمی نشده و کاملاً طبیعی به نظر برسند. چنانچه در این مدت بیماری آن‌ها تشخیص داده نشود و نسبت به درمان آن هیچگونه اقدامی صورت نگیرد، ممکن است کودک علائم زیر را تجربه کند:

• تشنج
• لرزش اندام‌ها
• حرکت تکراری دست‌ها
• استفراغ
• کوچک شدن دور سر
• بور شدن موها، چشم آبی رنگ و سفیدی بیش از حد پوست صورت
• تاخیر در رشد و تکامل
• بیش فعالی و بی قراری
• شرایط پوستی مانند اگزما و کهیر
• بوی تند و کپک مانند تنفس و ادرار به دلیل تجمع مقادیر زیادی از فنیل آلانین در بدن

لازم است توجه داشته باشید که اگر فنیل کتونوری در بدو تولد تشخیص داده نشود و درمان آن به سرعت آغاز نشود، این بیماری آسیب‌های جبران‌ناپذیر مغزی، ناتوانی ذهنی و مشکلات رفتاری را به دنبال خواهد داشت.

فنیل کتونوری واریانت^[9] یا هایپر فنیل آلانینمی^[10] (به معنای افزایش سطح فنیل آلانین) نام گونه‌ی خفیف‌تر این اختلال است. نوزادان مبتلا به این نوع از بیماری فنیل کتونوری ممکن است تنها علائم خفیفی داشته باشند، اما برای جلوگیری از بروز ناتوانی‌های ذهنی، باید با تجویز پزشک، رژیم خاصی را دنبال کنند.

آیا می‌توان بیماری فنیل کتونوری را تشخیص داد؟

غربالگری کودکان مبتلا به فنیل کتونوری از دهه 1960 میلادی، در بیمارستان‌های ایالات متحده آمریکا و با گرفتن نمونه‌ی خون، بررسی می‌شد و در حال حاضر نیز ادامه دارد.

به گفته‌ی بنیاد بیماری‌های نادر در ایران، این غربالگری‌ همزمان با غربالگری کم کاری مادرزادی تیروئید در کلیه نوزادان ۳ تا ۵ روزه انجام می‌شود. به این منظور پزشک برای انجام آزمایش PKU و سایر اختلالات ژنتیکی از یک سوزن یا لانست استفاده می‌کند و چند قطره خون از پاشنه‌ی پای کودک گرفته می‌شود. سپس نمونه خون گرفته شده، در آزمایشگاه مورد آزمایش قرار می‌گیرد تا مشخص شود که آیا مقادیر زیادی فنیل آلانین در بدن کودک جمع شده است یا خیر.

اگر نتایج آزمایش فنیل کتونوری نوزاد مثبت باشد، چه خواهد شد؟

اگر آزمایش غربالگری نوزاد برای بیماری فنیل کتونوری مثبت باشد، کودک به آزمایشات دیگری مانند تست ادرار نیز برای تایید نتایج نیاز خواهد داشت. این آزمایشات اغلب طی شش هفته پس از تولد انجام می‌شوند و به کمک آن‌ها، وجود ژن معیوب PAH در بدن نوزاد بررسی خواهد شد. لازم به ذکر است که رعایت دستورالعمل‌های پزشک برای انجام آزمایش‌های بیشتر بسیار مهم است.

علاوه‌بر این، ممکن است آزمایش ژنتیکی نیز توسط پزشک تجویز شود. آزمایش ژنتیک به شناسایی نوع خاص جهش ژنتیکی که باعث بروز این اختلال می‌شود کمک کرده و نتایج آن می‌تواند برای تعیین بهترین برنامه درمانی مفید واقع شود.

مراجعه به پزشک چه زمانی لازم است؟

همانطور که پیشتر نیز گفته شد، بیماری فنیل کتونوری قابل پیشگیری است و همچنین در صورت ابتلا می‌توان علائم این بیماری را با کمک رژیم غذایی کاهش داد و بهبود بخشید. به همین دلیل لازم است تا در این شرایط حتماً به پزشک مراجعه شده و مشاوره‌های بالینی صورت گیرد:

• در مورد نوزادان: اگر آزمایش‌های غربالگری معمول نوزاد، پس از تولد، بیانگر این هستند که کودک شما ممکن است دچار بیماری فنیل کتونوری باشد، با مراجعه به پزشک و شروع رژیم غذایی می‌توان از بروز مشکلات جدی طولانی مدت جلوگیری کرد.
• در مورد زنانی که قصد دارند باردار شوند: بانوانی که قصد دارند مادر شوند، به ویژه خانم‌هایی که سابقه ابتلا به بیماری فنیل کتونوری را دارند، لازم است تا پیش از بارداری حتما به پزشک مراجعه کرده و با حفظ رژیم غذایی قبل از بارداری و در دوران بارداری خطرات مرتبط با سطح بالای فنیل آلانین را کاهش دهند و به این ترتیب از خود و نوزادشان مراقبت کنند.
• در مورد بزرگسالان مبتلا به فنیل کتونوری: بزرگسالان مبتلا به اختلال فنیل کتونوری، در تمام طول زندگی خود به مراقبت‌های پزشکی نیاز دارند. این دسته از بیماران با مراجعه به پزشک و رعایت دستورالعمل‌های تجویز شده می‌توانند عملکرد ذهنی و رفتاری خود را بهبود ببخشد و از آسیب‌های سیستم عصبی مرکزی که ناشی از سطح بالای فنیل آلانین است، جلوگیری کنند.

روش‌های درمان بیماری فنیل کتونوری

افراد مبتلا به اختلال فنیل کتونوری می‌توانند با رعایت رژیم غذایی ویژه و با مصرف داروهای تجویز شده توسط پزشک، علائم خود را تسکین داده و از بروز عوارض جانبی بیماری جلوگیری کنند. در ادامه به بررسی رژیم غذایی و داروهایی خواهیم پرداخت که می‌توانند در بهبود و تسکین علائم بیماری فنیل کتونوری مفید واقع شوند.

الف: رژیم غذایی

یکی از اصلی‌ترین روش‌های کاهش و بهبود علائم بیماری فنیل کتونوری، رعایت یک رژیم غذایی خاص است که در آن مصرف غذاهای حاوی فنیل آلانین محدود خواهد شد.  همچنین پزشک ممکن است برای نوزادان مبتلا به این اختلال که از شیر مادر تغذیه می‌کنند، مکملی به نام لوفنالاک (Lofenalac) تجویز کند و  زمانی که نوزاد به اندازه‌ای بزرگ شد که قادر به خوردن غذاهای جامد باشد، معمولاً توصیه می‌شود تا از دادن غذاهای حاوی پروتئین به کودک اجتناب شود. برخی از این مواد غذایی عبارتند از:

• تخم مرغ
• پنیر
• آجیل
• شیر
• لوبیا
• جوجه
• گوشت گاو
• گوشت خوک
• ماهی

البته لازم به تاکید است که مصرف پروتئین برای بدن ضروری است و به همین دلیل کودکان باید بر اساس تجویز پزشک، یک رژیم غذایی را دنبال کنند حاوی تمامی اسید آمینه‌ها به غیر از فنیل آلانین است.

ب: مصرف دارو

سازمان غذا و داروی ایالات متحده آمریکا (FDA) داروی ساپروپترین (Kuvan) را برای درمان بیماری فنیل کتونوری توصیه کرده است. ساپروپترین به پایین آمدن سطح فنیل آلانین کمک می‌کند. با این وجود مصرف این دارو همیشه موثر نیست و بیشتر در بهبود علائم کودکانی که به فنیل کتونوری خفیف مبتلا هستند موثر است.

آیا می‌توان از بروز بیماری فنیل کتونوری جلوگیری نمود؟

فنیل کتونوری یک بیماری ژنتیکی است که به دلیل نقص مادرزادی رخ می‌دهد. اما به کمک مشاوره‌های پزشکی و انجام آزمایشات پیش از بارداری می‌توان از وقوع چنین اختلالی جلوگیری نمود. افرادی که قصد بچه‌دار شدن دارند، می‌توانند با انجام یک آزمایش خون، از وجود ژن معیوبی که باعث بروز این بیماری در فرزندانشان خواهد شد، مطلع شوند و به کمک راهنمایی‌های پزشک متخصص و مشاوره‌‌های پزشکی خطر ابتلای فرزند به PKU تعیین کرده و به برنامه‌ریزی بپردازند.

همچنین در مورد بانوانی بارداری که به بیماری فنیل کتونوری مبتلا بوده و یا ناقل ژن معیوب هستند نیز، مشاوره‌های پزشکی و رعایت رژیم غذایی فنیل آلانین با دوز کم می‌تواند به جلوگیری از  بروز نقص در جنین کمک کند.

مقادیر زیاد فنیل آلانین در بدن در دوران بارداری چه خطراتی را به دنبال خواهد داشت؟

بانوان باردار مبتلا به فنیل کتونوری، درصورت عدم رعایت دستورالعمل‌های پزشک و یا رژیم غذایی، ممکن است در معرض عوارض خطرناکی مانند سقط جنین قرار گیرند.

همچنین چنانچه جنین در معرض مقادیر بالایی از فنیل آلانین قرار گیرد، این احتمال وجود دارد که مشکلات متعددی از جمله موارد زیر در کودک ایجاد شوند:

• ناتوانی ذهنی
• مشکلات قلبی
• کاهش سرعت رشد و تکامل
• وزن کم هنگام تولد
• کوچک و غیرطبیعی شدن سر

جمع‌بندی

همانطور که در این مقاله گفته شد، بیماری فنیل کتونوری جزء بیماری‌های نادری است که در کشور ایران به نوبه‌ی خود شیوع بالایی دارد و سالانه حدود 300 الی 400 کودک با این بیماری مادرزادی متولد می‌شوند.

چنانچه تشخیص و درمان این بیماری در زمان مناسب اتفاق نیفتد، فنیل کتونوری می‌تواند آسیب‌های مغزی را به دنبال داشته و منجر به مشکلات رفتاری و عاطفی و ناتوانی‌های ذهنی شود. با این وجود، چشم‌انداز بلند مدت برای افراد مبتلا به بیماری فنیل کتونوری بسیار روشن است و چنانچه در همان روزهای اول تولد، این بیماری تشخیص داده شود، می‌توان از برزو عوارض جدی و آسیب‌های شدید آن جلوگیری نمود. به همین دلیل است که شناخت این بیماری، علائم و علت بروز آن دارای اهمیت بسیار بالایی است.

ما در این مطلب سعی کردیم تا بیماری فنیل کتونوری و علت بروز آن را توضیح دهیم تا به این طریق توانسته باشیم سهم خود را در افزایش آگاهی نسبت به این بیماری و برای جلوگیری از بروز آسیب‌های ناشی از آن ایفا کرده ‌باشیم.

امیدواریم که این مطلب مورد توجه شما قرار گرفته باشد.

واژه‌نامه: