روز جهانی رادیولوژی، تاریخچه و حقایق اشعه X

بدون شک امکان تصویربرداری از اعضای داخلی بدن انقلاب بزرگی در علم پزشکی پدید آورد.

رادیولوژی یا تصویربرداری پزشکی یکی از رشته‌های در حال پیشرفت در حوزه پزشکی است.

مراکز تصویر برداری پزشکی، این امکان را برای پزشکان فراهم می‌آورد تا تشخیص بهتر و دقیق‌تری از بیماری فرد داشته باشند. پزشک معالج روش مناسب را نسبت به مشکل فرد انتخاب می‌کند و بیمار را برای تهیه تصویر مناسب از عضو یا بافت آسیب دیده، به یکی از مراکز تصویربرداری معرفی می‌کند.

۱۷ آبان (۸ نوامبر)  را روز جهانی رادیولوژی نام‌گذاری کرده‌اند. این نام‌گذاری به مناسبت سالروز کشف اشعه X انجام شده‌است. این طرح برای اولین بار در سال ۲۰۱۲ توسط انجمن رادیولوژی اروپا (ESR) کالج رادیولوژی آمریکا (ACR) و انجمن رادیولوژی آمریکای شمالی (RSNA) ارائه شد.

اجازه دهید به مناسبت گرامی‌داشت روز جهانی رادیولوژی و  جهت ایجاد آگاهی بیش‌تر از رادیولوژی و نقش حیاتی رادیولوژیست‌ها در مراقبت از بیمار نگاهی به برخی حقایق مربوط به اشعه X داشته باشیم تا بدانیم که این اشعه چگونه و توسط چه کسی کشف شد.

تاریخچه

در دنیای امروز، پزشکان برای تشخیص انواع بیماری‌ها و مشکلاتی مانند شکستگی استخوان، ذات الریه، نارسایی قلبی و موارد دیگر در افراد از اشعه ایکس استفاده می‌کنند. اما تصور این که در سال‌های پیش از کشف اشعه X  این مشکلات در اشخاص چگونه تشخیص داده می‌شد، بسیار سخت است.در گذشته تشخیص شکستگی یک استخوان، وجود یک تومور در بدن یا یک شئ بلعیده شده بدون شکافتن بدن امکان‌پذیر نبود. ویلهلم رونتگن^[1]، پروفسور فیزیک در وورتسبورگ، بایرن، در سال ۱۸۹۵ به طور تصادفی اشعه ایکس را کشف کرد. او در حال انجام آزمایش برای پاسخ به این سوال بود که آیا اشعه‌های کاتدی می‌توانند از شیشه عبور کنند یا خیر. رونتگن لوله کاتدی را با یک کاغذ سیاه سنگین پوشانده بود و هنگامی که یک نور سبز رشته‌ای ناپدید شد و روی یک صفحه فلورسنت مجاور تابیده شد، بسیار شگفت زده شد.

وی با انجام این آزمایش متوجه شد که این اشعه از اکثر مواد عبور می‌کند اما سایه‌هایی از اجسام جامد باقی می‌گذارد و از آن‌جایی که این پرتو برایش نا‌آشنا بود، آن را X  (یعنی ناشناخته) نامید. رونتگن به سرعت متوجه شد که اشعه X از بافت‌های بدن انسان نیز عبور می‌کند و می‌تواند تصویری از استخوان‌ها و بافت‌های زیری آن را نمایش دهد. اخبار کشف اشعه X توسط رونتگن به سرعت در سراسر جهان پخش شد و پزشکان اروپا و ایالات متحده در عرض یک سال توانستند از این پرتو برای تشخیص محل گلوله‌هایی که در تیراندازی وارد بدن افراد شده بود، تشخیص شکستگی استخوان‌ها، وجود سنگ کلیه و اجسام بلعیده شده توسط افراد استفاده کنند. دریافت اولین جایزه نوبل فیزیک در سال ۱۹۰۱ از افتخارات رونتگن بود.

کفش اشعه X و پدوسکوپ

استفاده از اشعه X در حوزه‌های بالینی با وجود عوارض احتمالی ناشی از آن، بسیار گسترش یافت. در اوایل کار استفاده از اشعه ایکس به‌طور گسترده و بی‌‌قید و شرط میان مردم رواج داشت تا حدی که در دهه‌های ۱۹۳۰ و ۱۹۴۰، فروشگاه‌های کفش از دستگاهی به نام پدوسکوپ استفاده می‌کردند تا مشتریان بتوانند استخوان‌های پای خود را داخل کفش ببینند. این دستگاه توسط یک پزشک آمریکایی به نام دکتر جیکوب‌لو در سال ۱۹۲۰-۱۹۲۱ اختراع و ارائه شد. این دستگاه در فروشگاه‌های کفش کاربرد داشت به این شکل که کفش و نحوه قرار گرفتن استخوان‌های پا درون آن توسط این دستگاه بررسی می‌شد.

این دستگاه اغلب برای کودکانی استفاده می‌شد که در توصیف احساس خود هنگام پوشیدن کفش مشکل داشتند و نمی‌توانستند سایز مناسب کفش خود را تشخیص دهند. به این شکل که فروشنده از یک پنجره و والدین از پنجره دیگر، خطوط پا و انگشتان در لبه کفش را مشاهده می‌کردند و از نحوه قرارگیری استخوان‌های انگشت، مناسب بودن یا نبودن کفش را تشخیص می‌دادند. (لازم به ذکر است کفش‌هایی که در زمان‌های گذشته برای کودکان ساخته می‌شد، ساختار سفت و محکمی داشتند و لمس انگشتان پای کودکان برای تشخیص محل قرارگیری انگشتان امکان‌پذیر نبود.)

امروزه استفاده از این دستگاه‌ها ممنوع شده است و نمونه‌های قدیمی آن‌ها در موزه‌ها نگهداری می‌شوند. بسیاری از دانشمندان از جمله توماس ادیسون، نیکلا تسلا و ویلیام جی مورتون نیز در زمان خود موارد مشکوکی را در رابطه با عوارض استفاده از اشعه X گزارش کردند و طبق این گزارشات، حین آزمایش جراحاتی در افراد اتفاق افتاده بود. در حال حاضر پروتکل‌هایی برای جلوگیری از خطرات ناشی از قرار گرفتن در معرض اشعه X وجود دارد و قرار گرفتن در معرض این اشعه در موارد غیرضروری را تا حد زیادی کاهش می‌دهد. با وجود این که اشعه ایکس سنگ بنای پزشکی مدرن است، کشف آن راه را برای توسعه طیف وسیعی از تکنیک‌های تصویربرداری امروز، از جمله تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI)، توموگرافی کامپیوتری (CT)، سونوگرافی، اکوکاردیوگرافی و … باز کرد که به‌طور کلی دستاورد بدی برای یک کشف تصادفی نیست.

رادیولوژی چیست و چه تفاوتی با رادیوگرافی دارد؟

پرتوهای رادیولوژی ریز موج‌هایی هستند که به دلیل پراکندگی زیاد قابل مشاهده نیستند و از همه مواد -به جز سرب- عبور می‌کنند. در ساخت دیوارهای مراکز رادیولوژی، اغلب از سرب استفاده می‌شود تا اشعه X از آن خارج نشود. امروزه رادیولوژی به حدی گسترش یافته است که تقریبا در تمامی شاخه‌های پزشکی برای تشخیص بیماری مورد استفاده قرار می‌گیرد. در اکثر مواقع رادیولوژی و رادیوگرافی با یکدیگر اشتباه گرفته می‌شوند. کلمه رادیولوژی از دو بخش رادیو به معنای “امواج تابشی” و اولوژی به معنای “مطالعه” تشکیل شده است. درحالی که کلمه گرافیکی در رادیوگرافی به معنای “تصویربرداری” است. با دقت به مفهوم کلمات می‌توان فهمید که رادیوگرافی در دنیای پزشکی صرفا به معنای تصویربرداری است و به گرفتن تصاویر رادیویی اشاره دارد در حالی که رادیولوژی بررسی تصاویر و تجزیه و تحلیل آن‌ها برای تشخیص بیماری‌ها و انتخاب روش‌های درمانی مناسب است. با این که رادیوگرافی یک تخصص پزشکی نیست، اما به خودی خود یک حرفه مستقل به حساب می‌آید. دو حرفه‌ی رادیولوژی و رادیوگرافی به یکدیگر وابسته هستند بنابراین لازم است رادیولوژیست‌ها و رادیوگرافرها با هم همکاری داشته باشند. رادیولوژیست‌ها برای تهیه اسکن با کیفیت به متخصصان رادیوگرافی وابسته هستند تا بتوانند نتایج را به درستی تفسیر کنند.

انواع رادیولوژی

رادیولوژی به انواع مختلفی تقسیم می‌شود:

۱- رادیولوژی تشخیصی

۲- رادیولوژی مداخله‌ای

۳- رادیولوژی درمانی

۱- رادیولوژی تشخیصی

رادیولوژی تشخیصی شامل طیف وسیعی از روش‌ها است که به صورت غیرتهاجمی برای تشخیص، شناسایی و نظارت‌ بر برخی بیماری‌های خاص مورد استفاده قرار می‌گیرد.

رادیولوژیست‌های تشخیصی از انواع روش‌های تصویربرداری برای مشاهده داخل بدن، ارزیابی و تشخیص وضعیت بیمار استفاده می‌کنند. این روش‌ها از سی‌تی‌اسکن و MRI گرفته تا اشعه X و سونوگرافی را در بر می‌گیرند.

رادیولوژیست نقش مهمی در سلامت شما ایفا می‌کند و به عنوان یک مشاور متخصص برای پزشک معالج (پزشکی که شما را برای آزمایش فرستاده است) با کمک به انتخاب روش معاینه مناسب و هدایت تکنسین‌های رادیولوژی باعث می‌شوند که نتیجه آزمایش شما صحیح و دقیق باشد. همچنین با تفسیر و گزارش نتایج به دست آمده، روش درمانی مناسب را پیشنهاد می‌دهند و در صورت لزوم، برای بیمار انجام آزمایش‌های گسترده‌تر را توصیه می‌کند.

در ادامه به ذکر رایج‌ترین نمونه‌های رادیولوژی تشخیصی می‌پردازیم:

۱- تومورگرافی کامپیوتری (CT)^[2] : این روش که با نام‌های CT یا CAT اسکن نیز شناخته می‌شود، تصاویر اندام‌های داخلی، استخوان، بافت‌های نرم و رگ‌های خونی را با جزئیات بیش‌تر نسبت به اشعه ایکس نمایش‌ می‌دهد.

۲- فلوروسکوپی^[3] : مطالعه ساختارهای متحرک بدن با استفاده از اشعه X به صورت فیلم است. پرتو X به صورت مداوم از قسمتی از بدن که مورد بررسی است، عبور می‌کند و سپس به یک مانیتور منتقل می‌شود تا آن قسمت از بدن و حرکات آن با جزئیات کامل مشاهده شود. از این روش برای مشاهده سیستم‌های بدن مانند: سیستم اسکلتی، گوارشی، تنفسی و ادراری یا حتی سیستم تولید مثل استفاده می‌شود.

۳- تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI)^[4] و آنژیوگرافی رزونانس مغناطیسی(MRA)^[5] : یک روش غیرتهاجمی است که در آن از یک میدان مغناطیسی قوی برای معاینه اندام‌ها، بافت‌ها و سیستم اسکلتی بیمار استفاده می‌شود.

۴- ماموگرافی^[6] : یک روش تصویر برداری از بافت سینه به وسیله اشعه X است.

۵- پزشکی هسته‌ای: شامل آزمایش‌هایی مانند اسکن استخوان، اسکن تیروئید و تست تالیوم قلب است.

۶- اشعه X مستقیم یا رادیوگرافی ساده^[7] : معمولا برای مشاهده بافت‌های سخت و استخوانی استفاده مانند قفسه سینه استفاده می‌شود.

۷- توموگرافی گسیل پوزیترون^[8] : این روش به اختصار پِت‌ اسکن (PET scan) نیز نامیده می‌شود. از این روش برای تشخیص بیماری، و میزان توسعه بیماری در بدن و در اکثر موارد برای ملاحظه‌ی چگونگی مراحل پیشرفت درمان بیماری استفاده می‌شود.

۸- سونوگرافی^[9] : امواج مورد استفاده در این روش از جنس صوت هستند و برخلاف روش‌های دیگر که از اشعه X استفاده می‌شود، سونوگرافی ضرری برای بدن ندارد. این امواج از بافت‌های بدن منعکس می‌شوند و در نهایت به شکل تصویر روی نمایشگر ظاهر می‌شوند. به پزشک متخصص سونوگرافی، سونولوژیست نیز گفته می‌شود.

۲- رادیولوژی مداخله‌ای

این نوع رادیولوژی یکی از درمان‌های مداخله‌ای است که جایگزین مناسبی برای روش‌های تهاجمی مانند جراحی است. به عنوان مثال در این روش رادیولوژیست با استفاده از دستگاه‌های مخصوص می‌تواند بیوپسی یا نمونه‌برداری را انجام دهد. این روش برخلاف روش‌های درمانی تهاجمی، خون‌ریزی و جراحت کم‌تری دارد و دوره نقاهت بیمار را تا حد زیادی کوتاه می‌کند.

درمان‌هایی که در حال حاضر توسط رادیولوژی مداخله‌ای انجام می‌شوند عبارتند از:

• هدایت بیوپسی سوزنی برای نمونه‌برداری از بافت سرطانی توسط دستگاه‌های تصویر برداری
• درمان کمر دردهای مزمن
• رفع انسداد عروق خونی
• رفع لخته‌های خون و انجام اقداماتی جهت تسهیل جریان خون
• درمان آنوریسم
• امبولیزاسیون عروق
• هدایت لوله‌های تغذیه (گاستروستومی) به داخل بدن با استفاده از آندوسکوپ در بیمارانی که توانایی غذا خوردن ندارند. (آندوسکوپ مجهز به دوربین است که به پزشک کمک می‌کند تا بتواند لایه داخلی معده را ببیند و سپس لوله تغذیه را از طریق دهان وارد کند و از قرار گرفتن محل صحیح آن اطمینان مطمئن شود.)

۳- رادیولوژی درمانی (رادیوتراپی)

رادیولوژی درمانی یا همان رادیوتراپی یک روش درمان سرطان است. در این روش اشعه‌هایی با ولتاژ بالا به طور مستقیم به بافت سرطانی تابانده می‌شوند. این اشعه‌ها ماده ژنتیک داخل سلول‌های سرطانی را تخریب می‌کنند و در این حالت سلول‌های سرطانی محکوم به مرگ هستند. هنگام تخریب سلول‌های سرطانی ممکن است سلول‌های سالم نیز تحت تاثیر قرار گیرند اما از آن‌جایی که این سلول‌ها اندازه کوچک‌تر و رشد کم‌تری دارند و می‌توانند به سرعت خود را ترمیم کنند، آسیب کم‌تری نسبت به سلول‌های سرطانی می‌بینند.

بنا به تشخیص پزشک، رادیوتراپی ممکن است در مراحل اولیه سرطان یا بعد از گسترش آن انجام شود.

انواع رادیوتراپی

• رادیوتراپی خارجی: یک روش درمان موضعی است که به وسیله دستگاه بافت سرطانی به طور مستقیم مورد هدف قرار می‌گیرد.
• رادیولوژی داخلی (براکی تراپی): در این روش ایمپلنت‌ها (قطعات کوچک فلزی و رادیواکتیو) داخل بدن شما در نزدیکی بافت سرطانی قرار می‌گیرد.
• رادیوایزوتوپ تراپی: در این روش از یک مایع رادیواکتیو استفاده می‌شود که به صورت خوراکی یا تزریق به بدن وارد می‌شود.

پرتودرمانی با دستگاه Intrabeam: یک دستگاه پرتودهی متحرک است که در اتاق عمل برای رساندن تابش‌های دقیق و مستقیم به تومور پستان هنگام برداشتن آن، مورد استفاده قرار می‌گیرد.

فواید رادیوتراپی

• تلاش برای درمان کامل سرطان (رادیوتراپی درمانی^[10])
• اثربخش کردن درمان‌های دیگر. به عنوان مثال می‌توان قبل از جراحی به همراه شیمی‌درمانی از این روش نیز استفاده کرد (پرتودرمانی نئو کمکی^[11])
• کاهش خطر عود سرطان پس از جراحی (رادیوتراپی کمکی^[12])
• تسکین علائم در صورت عدم امکان درمان (رادیوتراپی تسکین دهنده^[13])

به طور کلی رادیوتراپی موثرترین درمان سرطان پس از جراحی در نظر گرفته می‌شود، اما میزان تاثیر آن در افراد مختلف متفاوت است.

عوارض جانبی رادیوتراپی

همان‌طور که گفتیم، رادیوتراپی علاوه‌بر از بین بردن سلول‌های سرطانی، ممکن است به برخی سلول‌های سالم در اطراف بافت سرطانی نیز آسیب برساند. برخی از عوارض این روش عبارتند از:

• قرمزی و سرخی پوست
• احساس خستگی
• ریزش مو در نواحی تحت درمان
• کم اشتهایی
• اسهال
• احساس درد در ناحیه دهان و موارد دیگر

بسیاری از این عوارض جانبی قابل پیشگیری یا درمان هستند و اغلب آن‌ها بعد از اتمام درمان از بین خواهند رفت.

جمع‌بندی

تصویربرداری از اعضای داخلی بدن انقلاب بزرگی در علم پزشکی پدید آورد. کشف اشعه X باعث شد پزشکان بتوانند با عکس برداری از بافت یا عضو آسیب دیده، شدت و نوع بیماری فرد را تشخیص دهند. به مناسبت این کشف بزرگ و برای آگاهی بیش‌تر مردم در رابطه با رادیولوژی و پرتونگاری، ۱۷ آبان (۸ نوامبر) را روز جهانی پرتونگاری (رادیولوژی) نام‌گذاری کرده‌اند.

هدف از نگارش این مطلب آشنایی بیش‌تر با تاریخچه رادیولوژی، چگونگی کشف اشعه X و کاربرد آن در زمان‌های گذشته، انواع روش‌های رادیولوژی امروزی و فواید و مضرات استفاده از این روش‌ها بود. امیدواریم این مطلب برای شما مفید واقع شده باشد.

واژه‌نامه