شقاق مقعد چیست و به چه علت به وجود می‌آید؟

به شکاف‌ها و یا پارگی‌هایی که در ناحیه‌ی مقعد و پوشش سلولی آن به وجود می‌آید، شقاق مقعد^[1] می‌گویند.

شقاق مقعد که با نام فیشر مقعد نیز شناخته می‌شود، به هنگام دفع مدفوع موجب ایجاد درد و ناراحتی می‌گردد که این درد ممکن است تا بعد از دفع مدفوع نیز ادامه پیدا کند. همچنین ممکن است در مدفوع شخص مبتلا به شقاق مقعد، خون نیز وجود داشته باشد.

اکثر شقاق‌های مقعد کمتر از 1 سانتی‌متر هستند اما مقعد قسمتی بسیار حساس در بدن است و شکافی هرچند کوچک در این ناحیه، می‌تواند باعث ایجاد درد شدیدی شود.

طبق مطالعات صورت گرفته، احتمال بروز فیشر مقعد در تمام سنین و در هر دو جنسیت، یکسان است. همچنین تحقیقات نشان می‌دهد که شقاق مقعد شایع‌ترین علت خون‌ریزی مقعدی در کودکان و اطفال محسوب می‌شود.

در ادامه با ما همراه باشید تا در مورد علائم، عوامل بروز و درمان شقاق مقعد بیشتر بدانید.

علائم شقاق مقعد

مهمترین علائم و نشانه‌های شقاق مقعد عبارتنداز:

• درد: یکی از نشانه‌های ابتلا به شقاق مقعد، احساس درد مخصوصا در هنگام دفع مدفوع است. در هنگام دفع مدفوع، درد بسیار شدید و تیز است اما بعد از دفع، ممکن است احساس درد طولانی‌تر و عمیق‌تر باشد. ترس ناشی از درد، ممکن است که بسیاری از مبتلایان به شقاق مقعد را از رفتن به توالت منصرف کند که این کار خطر ابتلا به یبوست را افزایش می‌دهد. اگر شخصی به هنگام نیاز، از رفتن به توالت خودداری کند و مدفوع خود را نگه دارد، مدفوع سفت‌تر شده و حجم آن بیشتر خواهد شد.

بنابراین درد ناشی از دفع مدفوع بیشتر شده و وضعیت شکاف نیز وخیم‌تر می‌شود. نکته‌ای که باید به آن توجه داشت این است که برخی از افراد مبتلا به فیشر مقعدی، ممکن است به هنگام تمیزکردن خود با دستمال توالت، درد زیاد و تیزی را تجربه کنند.

• خون: در مدفوع شخص مبتلا به فیشر مقعد، ممکن است خون وجود داشته باشد. به دلیل آن‌که این خون تازه است، به رنگ قرمز روشن خواهد بود و بر روی مدفوع و یا دستمال توالت خود را نشان خواهد داد. همچنین توجه داشته باشید که معمولا شقاق مقعد در اطفال باعث ایجاد خون‌ریزی می‌شود.
• خارش: ایجاد حس خارش در ناحیه‌ی مقعد، یکی دیگر از علائم ابتلا به فیشر مقعدی است. حس خارش در ناحیه‌ی مقعد می‌تواند متناوب و یا به صورت دائمی باشد.

عوامل بروز شقاق مقعد

فیشر مقعد ممکن است به دلایل متفاوتی در شخص ایجاد شود که در زیر برخی از دلایل عمده را مطرح کرده‌ایم. اما به‌طور کلی دو ماهیچه‌ی حلقه‌ای (اسفنکتر) دریچه‌ی مقعد را کنترل می‌کنند. اسفنکتر خارجی به صورت اختیاری کنترل می‌شود، درحالی که کنترل اسفنکتر داخلی در اختیار فرد نیست و بر روی آن فشار دائمی وجود دارد. متخصصین بر این باورند که زمانی که فشار بر روی اسفنکتر داخلی بیش از حد افزایش یابد، این ماهیچه دچار اسپاسم شده و باعث کاهش گردش خون می‌شود. در نتیجه‌ی این فرآیند، احتمال ابتلا به شقاق مقعد افزایش می‌یابد.

برخی از دلایل بروز فیشر مقعد به شرح زیر است:

1. یبوست: هرچه مدفوع سفت‌تر و حجیم‌تر باشد، احتمال جراحت و آسیب به کانال مقعدی بیشتر است و در مقابل هرچه مدفوع شل‌تر باشد، به صورت راحت‌تری دفع می‌شود.
2. اسهال: اسهال مداوم و مکرر می‌تواند باعث ایجاد شقاق مقعد در فرد شود.
3. گرفتگی عضلانی: متخصصان بر این باورند که گرفتگی عضلات اسفنکتر مقعد، می‌تواند در افزایش احتمال ابتلا به فیشر مقعد موثر باشد. در گرفتگی عضله، ماهیچه حرکات تند و سریعی دارد و به صورت ناگهانی تنگ، سفت و منقبض می‌شود. همچنین گرفتگی عضله در ناحیه‌ی مقعد می‌تواند روند بهبود فیشر مقعد را تحت تاثیر قرار داده و آن را به تاخیر بیندازد.
4. بارداری و زایمان: احتمال ابتلا زنان باردار به شقاق مقعد، مخصوصا در دوران انتهای بارداری، زیاد است. همچنین ممکن است به هنگام زایمان، در پوشش سلولی مقعد شکاف ایجاد شده و پاره شود.
5. عفونت‌های منتقله از راه جنسی^[2]: عفونت‌های منتقله از راه جنسی که با نام بیماری‌های آمیزشی^[3] نیز شناخته می‌شوند، در افزایش احتمال ابتلا به شقاق مقعد نقش دارند. ازجمله‌ی این دست از بیماری‌ها می‌توان به سیفلیس^[4]، ایدز، پاپیلوم انسانی^[5]، تبخال دستگاه تناسلی^[6] و کلامیدیا^[7] اشاره کرد.
6. وضعیت عمومی سلامت: بعضی از شرایط سلامتی فرد مانند بیماری کرون^[8]، کولیت زخمی^[9] و بیماری‌های دیگری که منجر به التهاب روده می‌شود، ممکن است موجب زخم و شکاف در اطراف ناحیه‌ی مقعد شوند.

درمان شقاق مقعد

در اکثر مواقع، فیشر مقعد بعد از چند هفته خودبه‌خود درمان می‌شود البته پزشک ممکن است به منظور تسکین علائم و درد و سوزش ناشی از شقاق مقعد، مقداری دارو تجویز کند. همچنین اگر بیمار به یبوست نیز مبتلا باشد، پزشک ممکن است برای او داروهای ملین و یبوست‌زدا تجویز نماید.

با توجه به اینکه فیبر فرآیند دفع مدفوع را تسهیل می‌کند، توصیه می‌شود که شخص مبتلا به شقاق مقعد، استفاده از مواد سرشار از فیبر را به رژیم غذایی خود اضافه کند.

طبق نظر سرویس سلامت عمومی^[10] بریتانیا، هر فرد بالغ نیاز دارد تا روزانه بیش از 18 گرم فیبر مصرف نماید. اما توجه داشته باشید اگر در مدت کوتاهی مقدار زیادی فیبر مصرف نمایید، خطر گرفتگی عضلات شکم، نفخ معده و ابتلا به اسهال در شما وجود دارد. بنابراین مصرف مواد غذایی سرشار از فیبر باید به صورت تدریجی و آرام صورت گیرد. نکته‌ی مهم دیگر آن است که فرد مبتلا به شقاق مقعد در طول روز باید مقدار زیادی مایعات، مخصوصا آب مصرف نماید.

در ادامه شما را با درمان‌های رایج فیشر مقعدی آشنا خواهیم کرد.

1- داروهای مسدود کننده‌ی کانال‌های کلسیم 

این دسته از داروها که در اصل به‌منظور کاهش فشار خون طراحی شده‌اند، باعث ریلکس و شل‌شدن ماهیچه‌های اسفنکتر مقعد شده و با افزایش خون‌رسانی به ناحیه‌ی مورد نظر، روند درمان را سرعت می‌بخشند. از جمله‌ی این داروها میتوان به دیلتیازیم اشاره کرد.

2- پمادهای استروئیدی

این دسته از پمادها باعث کاهش التهاب و تورم در اطراف مقعد شده و در نتیجه به کاهش احساس خارش و درد کمک می‌کند.

3- سم بوتولینوم^[11] (بوتاکس) 

تزریق بوتاکس به ناحیه‌ی مقعد به‌منظور فلج‌سازی عضله‌ی دریچه‌ی مقعد، یکی دیگر از درمان‌های فیشر مقعدی محسوب می‌شود. این کار باعث می‌شود تا عضله‌ی اسفنکتر مقعد به حالت استراحت رفته و فشار بر روی آن کاهش یابد.

4- جراحی

چنانچه شقاق مقعد مزمن بوده و مدت زمان زیادی این وضعیت در فرد وجود داشته باشد و بهبودی حاصل نشده باشد، در این حالت جراحی می‌تواند یک گزینه باشد.

در طی جراحی، قسمتی از ماهیچه‌ی اسفنکتر مقعد برداشته می‌شود که در نتیجه‌ی آن اسپاسم عضلات کمتر و ملایم‌تر می‌شود. به این عمل جراحی “اسفنکتروتومی داخلی^[12]” می‌گویند.

عمل جراحی دیگری نیز وجود دارد که با نام “فیشرکتومی^[13]” شناخته می‌شود و در طی آن شقاق مقعد برداشته می‌شود. این عمل جراحی به ندرت استفاده شده و در اطفال صورت می‌گیرد.

تسکین درد ناشی از شقاق مقعد

پزشک ممکن است به منظور تسکین درد ناشی از شقاق مقعد، پماد موضعی بی‌حس‌کننده تجویز کند. پماد موضعی، پمادی است که به صورت مستقیم بر روی پوست اعمال می‌شود. اگر چنانچه احساس سوزش و درد بعد از دفع مدفوع مدت زمان زیادی طول بکشد، استامینوفن و یا ایبوپروفن نیز می‌تواند در تسکین درد کمک‌کننده باشد. (البته در نظر داشته باشید که قبل از مصرف هرگونه دارو، ابتدا با پزشک خود مشورت نمایید.)

راه حل دیگر برای کاهش درد ناشی از فیشر مقعد، آب درمانی ناحیه‌ی پرینه (ناحیه‌ی میان مقعد تا کیسه‌ی بیضه یا واژن) با آب ولرم است. این کار باعث ریلکس شدن (شل شدن) ماهیچه‌ها شده و به تسکین درد کمک می‌کند. بدین منظور می‌توانید از سیتزبث استفاده نمایید.

سیتزبث تجهیزی است که برای آب درمانی ناحیه‌ی پرینه به کار می‌رود و به افرادی که دچار درد، التهاب، تورم و سوزش در این ناحیه هستند، کمک می‌کند تا دردشان کاهش یابد.

راه‌های جلوگیری از ابتلا به شقاق مقعد

به منظور اجتناب از ابتلا به شقاق مقعد، راهکارهای ساده و آسانی وجود دارد که در ادامه به شرح و توضیح آن‌ها خواهیم پرداخت:

1. مدفوع خود را شل نگه‌دارید: سعی‌کنید رژیم غذایی سالم و سرشار از فیبر داشته باشید و در طول روز به مقدار کافی مایعات مصرف نمایید. به‌خاطر داشته باشید که آب بهترین مایع برای نوشیدن است.
2. مدفوع خود را نگه‌ندارید: امتناع از رفتن به توالت، باعث می‌شود که مدفوع سفت شده و حجم آن بیشتر شود و در نهایت دفع آن سخت‌تر باشد.
3. تعویض به موقع پوشک در کودکان: تعویض مکرر و به‌هنگام پوشک، ریسک ابتلا به شقاق مقعد در کودکان را تا حد زیادی کاهش می‌دهد.
4. عدم مصرف غذاهای دیر هضم: از خوردن غذاهایی که ممکن است به خوبی هضم نشوند، مانند آجیل و یا پاپ‌کورن، تا حد امکان اجتناب کنید.
5. تمیزکردن خود بعد از مدفوع: اگر پوست شما حساس است، از پدهای پنبه‌ای و یا دستمال‌های نرم برای تمیزکردن خود استفاده نمایید. سعی کنید تا حد امکان از دستمال توالت‌های زبر و یا آغشته به مواد معطر استفاده نکنید.
6. ورزش کنید: ورزش روزانه و مرتب می‌تواند خطر ابتلا به یبوست را کاهش داده و در نتیجه ریسک ایجاد شقاق در مقعد را کم کند. دقت نمایید که حتما در هنگام ورزش کردن و بعد از آن به مقدار کافی مایعات بنوشید.
7. از فشارآوردن زیاد در هنگام دفع مدفوع خودداری کنید: سعی کنید تا به هنگام دفع مدفوع فشار زیادی وارد نکنید و از نشستن طولانی مدت بر روی توالت خودداری کنید.

تشخیص شقاق مقعد توسط پزشک

معمولا پزشکان بعد از معاینه‌ی فیزیکی قادر به تشخیص فیشر مقعد هستند. اما چنانچه شقاق مقعد قابل مشاهده نباشد، پزشک اندکی فشار به ناحیه‌ی مقعد وارد کرده و در صورت بروز درد، وجود شقاق مقعد را تشخیص می‌دهد.

جمع‌بندی

به شکاف‌ها و ترک‌هایی که در پوشش سلولی مقعد به وجود می‌آید، شقاق مقعد و یا فیشر مقعد گفته می‌شود. این شکاف‌ها علیرغم کوچک بودن، می‌توانند باعث ایجاد درد شدیدی شوند و به هنگام دفع مدفوع مشکلاتی را برای فرد به وجود آورند.

علائمی مانند درد به هنگام دفع مدفوع، وجود خون در مدفوع و همچنین خارش مقعد، از جمله نشانه‌های ابتلا به فیشر مقعدی محسوب می‌شوند.

شقاق مقعد به دلایل مختلفی در فرد بروز پیدا می‌کند که از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به یبوست، اسهال، باردرای و زایمان و عفونت‌های منتقله از راه جنسی اشاره کرد.

در اکثر موارد فیشر مقعدی بعد از چند هفته به صورت خودبه‌خود درمان می‌شود و نیازی به استفاده از دارو نیست. البته توصیه می‌شود که در صورت ابتلا به این وضعیت، حتما به پزشک مراجعه کرده و با او مشورت نمایید.

واژه‌نامه: