فشار خون بالا: قاتل خاموشی که باید بیشتر راجع به آن بدانیم

از سال 2006، اتحادیه جهانی فشار خون بالا (^[1]ءWHI) روز 17 ماه می را به عنوان روز جهانی فشار خون بالا^[2] نام‌گذاری کرد. هدف از این روز، که مصادف است با 28 اردیبهشت ماه 1399، افزایش آگاهی عمومی در مورد فشار خون بالا در سراسر جهان است. این موضوع از این جهت حائز اهمیت است که اغلب بزرگسالان مبتلا به این بیماری، دانش و آگاهی کافی را در مورد آن ندارند.

 این روز هر ساله با شعاری همراه است و اتحادیه جهانی فشار خون بالا شعار سال 2022 را “فشار خون خود را بسنج، آن‌را کنترل کن، طولانی‌تر زندگی کن^[3]” اعلام کرده است.

به مناسبت روز جهانی فشار خون بالا، قصد داریم تا شما را با این بیماری که به “قاتل خاموش” شهرت دارد آشنا کرده و روش‌های پیشگیری از ابتلا به آن را شرح دهیم. در ادامه با ما همراه باشید.

فشار خون بالا چیست؟

فشار خون بالا که با نام پُر فشاری خون^[4] نیز شناخته می‌شود، یک بیماری مزمن است که چنانچه بدان توجه و رسیدگی نشود، در طول زمان به یک وضعیت خطرناک تبدیل شده و زندگی فرد را با خطر مواجه می‌سازد. در ادامه نگاهی بر چگونگی بروز این بیماری خواهیم داشت.

قلب عضله‌ای است که خون را به طرف تمام اندام‌های بدن پمپاژ کرده و به این وسیله، اکسیژن، از طریق رگ‌های خونی به اندام‌های حیاتی بدن منتقل می‌شود. فشار خون در واقع مقدار نیرویی است که خون در حین عبور از رگ‌ها و شریان‌ها، به دیواره‌ی آن‌ها وارد می‌سازد. بعضی اوقات، ممکن است مشکلاتی سبب باریک شدن شریان‌ها شوند، در نتیجه حین انتقال خون به اندام‌های بدن، نیروی بیشتری به دیواره‌ی رگ‌ها وارد خواهد شد. زمانی که این نیرو زیاد باشد، رگ‌ها و شریان‌ها تحت فشار بیش از حد قرار گرفته و در طولانی مدت آسیب خواهند دید.

چنانچه فشار خون بالا کنترل نشود، خطراتی مانند بیماری‌های قلبی، سکته‌ی مغزی و نارسایی کلیه گریبان‌گیر بیمار خواهند شد. خوشبختانه پُر فشاری خون را می‌توان کنترل کرد و زمانی که فرد بداند به این بیماری مبتلا است، به راحتی و با مشورت پزشک می‌توان از بروز عوارض جانبی خطرناک این عارضه آن پیشگیری نمود.

علائم و نشانه‌های فشار خون بالا چیست؟

بیشتر افراد مبتلا به فشار خون بالا هیچ علائمی را تجربه نخواهند کرد، به همین دلیل اغلب فشار خون بالا را “قاتل خاموش” می‌نامند. اما حتی بدون وجود علائم نیز، آسیب به رگ‌های خونی و قلب ادامه می‌یابد و در نهایت ممکن است زندگی فرد در معرض خطرات جدی قرار گیرد. زمانی که فشار خون به شدت بالا باشد، ممکن است علائم زیر پدیدار شود:

• سردرد
• حالت تهوع
• استفراغ
• سرگیجه
• تاری دید یا دو بینی
• خون دماغ
• تپش قلب
• نفس نفس زدن
• درد در قفسه سینه

انواع فشار خون بالا

 به طور کلی 2 فرم اصلی برای فشار خون بالا در نظر گرفته می‌شود که هریک علل بروز متفاوتی دارد.

فشار خون بالای اولیه (پرایمری):

این نوع از پُر فشاری خون با گذشت زمان و به تدریج بروز پیدا می‌کند. محققان و دانشمندان هنوز نتوانسته‌اند علت اصلی بروز فشار خون اولیه (فشار خونی که به مرور زمان افزایش می‌یابد) را پیدا کنند اما معتقدند که ترکیبی از عوامل زیر می‌تواند در بروز آن موثر باشد:

• ژن‌ها: بعضی از افراد از نظر ژنتیکی مستعد ابتلا به فشار خون بالا هستند. این مسئله ممکن است ناشی از جهش و یا اختلالات ژنتیکی باشد که از والدین به ارث رسیده است.
• تغییرات فیزیکی بدن: پیری و افزایش سن باعث بروز تغییراتی در بدن می‌شود که می‌تواند فشار خون بالا را در پی داشته باشد. به طور مثال، زمانی که در اثر کهولت سن، تغییراتی در عملکرد کلیه‌ها حاصل می‌شود، ممکن است تعادل طبیعی نمک و مایعات بدن به‌هم ریخته و در نتیجه فشار خون افزایش یابد.
• سبک زندگی: با گذشت زمان، انتخاب‌های نادرست شیوه زندگی مانند عدم فعالیت بدنی و رژیم غذایی ناسالم می‌تواند عوارضی زیادی را به دنبال داشته باشد. انتخاب سبک زندگی ناسالم ممکن است منجر به اضافه وزن شود که خطر ابتلا به پُر فشاری خون را افزایش می‌دهد.

فشار خون بالای ثانویه:

فشار خون ثانویه، اغلب به سرعت رخ می‌دهد و معمولاً شدیدتر از فشار خون اولیه است. این نوع از فشار خون بالا معمولاً عارضه‌ای از سایر بیماری‌هایی است که در ادامه ذکر شده‌اند.

• بیماری‌های کلیوی
• آپنه خواب انسدادی (وقفه تنفسی در خواب^[5])
• نقایص مادرزادی قلب
• مشکلات تیروئید
• عوارض جانبی داروها
• مشکلات غده آدرنال
• برخی از تومورهای غدد درون‌ریز
• دیابت

عوامل خطر ابتلا به فشار خون بالا کدامند؟

 هر انسانی ممکن است که دچار فشار خون بالا شود اما عواملی وجود دارد که ریسک ابتلا به این بیماری را افزایش می‌دهند. از جمله‌ی این عوامل می‌توان موارد زیر را در نظر گرفت:

• سن: با افزایش سن، انعطاف‌پذیری رگ‌های خونی نیز به تدریج کاهش می‌یابد و احتمال ابتلا به فشار خون بالا بیشتر می‌شود. همچنین پیری و افزایش سن به خودی خود مشکلاتی را برای سلامتی به همراه دارد که می‌توانند در بروز پُر فشاری خون دخیل باشند.
• سابقه خانوادگی و عوامل ژنتیکی: افرادی که اقوام نزدیک آن‌ها به فشار خون بالا مبتلا هستند، به احتمال زیاد به این عارضه مبتلا خواهند شد.
• اضافه وزن و چاقی: افرادی که دارای اضافه وزن هستند، به خون بیشتری برای تأمین اکسیژن و مواد مغذی بافت‌های بدن خود نیاز دارند. با افزایش میزان گردش خون در رگ‌های خونی، فشار بر دیواره‌های شریان نیز افزایش می‌یابد.
• عدم فعالیت فیزیکی: افرادی که به لحاظ فیزیکی غیرفعال هستند، ضربان قلب بالاتری دارند. به این معنی که قلب با هر انقباض نیروی بیشتری به رگ‌ها وارد کرده و در نتیجه فشار خون افزایش می‌یابد. علاوه‌بر این عدم فعالیت فیزیکی، ممکن است اضافه وزن را به همراه داشته باشد که با فشار خون بالا ارتباط مستقیی دارد.
• مصرف دخانیات: رگ‌های خونی در افرادی که سیگار می‌کشند، باریک می‌شود و در نتیجه فشار خون بالا می‌رود. علاوه‌بر این، استعمال سیگار بر ریه‌ها و میزان اکسیژن ورودی به قلب نیز تاثیر می‌گذارد. بنابراین قلب خون را سریعتر پمپاژ می‌کند تا این کمبود اکسیژن به نحوی جبران شود. این مسئله نیز سبب افزایش فشار وارد بر رگ‌ها و در نتیجه فشار خون بالا خواهد شد.
• نوشیدن زیاد الکل: مصرف بیش از حد الکل به مرور زمان باعث آسیب دیدن قلب و عروق آن شده و در نتیجه می‌تواند خطر بروز پُر فشاری خون را نیز افزایش دهد.
• استرس روانی: زندگی پر استرس امروزی می‌تواند تأثیر بسیار زیادی بر فشار خون داشته باشد. ممکن است برخی افراد با استعمال دخانیات یا نوشیدن الکل سعی در کاهش استرس روانی خود داشته باشند اما این مسائل احتمال بروز بیماری قاتل خاموش را در آن‌ها به شدت افزایش می‌دهد.
• بارداری: احتمال بروز فشار خون بالا در دوران بارداری به دلیل تغییرات هورمونی بیشتر است. همچنین فشار خون بالا در دوران بارداری می‌تواند نشانه‌ای از ابتلا به پره اکلامپسی^[6] (مسمومیت حاملگی) باشد، که یک وضعیت خطرناک برای مادر و جنین محسوب می‌شود.

عوارض و مشکلات ابتلا به فشار خون بالا

فشار بیش از حد به دیواره شریان‌ها که ناشی از فشار خون بالا است، می‌تواند به رگ‌های خونی و همچنین اندام‌های بدن آسیب جدی برساند. هرچه میزان فشار خون افزایش یابد ممکن است کنترل آن دشوارتر شده و فرد را در معرض خطراتی جدی قرار دهد.

از شایع‌ترین مشکلاتی که فشار خون بالای کنترل نشده در پی دارد می‌توان موارد زیر را نام برد.

• حمله قلبی یا سکته مغزی: فشار خون بالا می‌تواند باعث سخت شدن و ضخیم شدن شریان‌ها (آترواسکلروز^[7] یا تصلب شرایین) شود که حمله قلبی و سکته مغزی را به دنبال خواهد داشت.

• نارسایی قلبی: زمانی که فردی دچار پُر فشاری خون است، قلب برای پمپاژ کردن خون، باید سخت‌تر کار کند. این مسئله باعث می‌شود دیواره‌های قلب ضخیم شده (هیپرتروفی بطن چپ^[8]) و عضله ضخیم فشار خون کافی برای انتقال خون به اندام‌ها را نداشته باشد که در نتیجه منجر به نارسایی قلبی می‌شود.

• آنوریسم^[9]: افزایش فشار خون می‌تواند باعث تضعیف عروق خونی و بروز آنوریسم یا رگ برآمدگی شود. پاره شدن آنوریسم ممکن است زندگی فرد را به خطر بیندازد.

• بیماری کلیوی: فشار خون بالا ممکن است باعث ضعیف و تنگ شدن رگ‌های خونی کلیه‌ها شود. در نتیجه کلیه قادر به عملکرد طبیعی نبوده و آسیب خواهد دید.

• از دست دادن بینایی: رگ‌های خونی چشم در اثر فشار خون بالا ممکن است پاره شوند و نابینایی فرد را به دنبال داشته باشند.

• مشکل حافظه و درک مطالب: یکی دیگر از مشکلاتی که فشار خون بالا کنترل نشده به دنبال دارد، اختلال در توانایی تفکر، به یاد آوردن و یادگیری مسائل است.

• زوال عقل: شریان‌های باریک یا مسدود شده در اثر پُر فشاری خون، می‌توانند جریان خون به مغز را محدود کرده و منجر به نوع خاصی از زوال عقل (زوال عقل عروقی^[10]) شوند.

چه کسانی باید به پزشک مراجعه کنند؟

بسیاری از افراد مبتلا به فشار خون بالا علائمی ندارند. به همین دلیل، توصیه می‌شود تا تمامی افراد، به ویژه آن‌هایی که دارای پیشینه‌ی خانوادگی فشار خون بالا، اضافه وزن، سن بیشتر از 40 سال و سایر عوامل خطر ابتلا به این بیماری هستند، 2 مرتبه در سال با مراجعه به پزشک، فشار خون خود را اندازه‌گیری نمایند.

تشخیص فشار خون بالا چگونه انجام می‌شود؟

پس از مراجعه به پزشک برای سنجش فشار خون، غالباً از یک اسپیگمومنومتر دستی که دارای یک استتوسکوپ (گوشی پزشکی) است استفاده می‌شود که به کمک آن می‌توان فشار دیاستولیک و سیستولیک را سنجید.

دستگاه‌های دیجیتالی نیز برای اندازه‌گیری فشار خون در خانه مناسب هستند. البته توصیه می‌شود تا پیش از استفاده دقت آن‌ها از طریق مراکز بهداشتی تایید شود.

فشار دیاستولیک و فشار سیستولیک چیست؟

برای پاسخ به پرسش بالا، ابتدا باید مروری بر چرخه‌ی کارکرد قلب داشته باشیم.

قلب دارای چهار حفره است که در دو نیمه‌ی راست و چپ آن قرار دارند. دو حفره‌ی بالایی قلب دهلیز نامیده می‌شوند و وظیفه دارند تا خون را به داخل قلب وارد نمایند. به دو حفره‌ی پایینی بطن گفته می‌شود که خون را از قلب به سایر اندام‌های بدن پمپاژ می‌کنند. در این سیکل، قلب بارها منقبض شده و مجددا به حالت استراحت در می‌آید. در حالت استراحت حفره‌های قلب از خون پر شده و در نتیجه فشار وارد شده به رگ‌های بدن کم می‌شود. این حالت را دیاستول و فشار ناشی از آن را فشار دیاستولیک می‌نامند. اما در حالت انقباض، قلب خون را به درون رگ‌ها می‌فرستد و فشار وارد شده به رگ‌ها افزایش می‌یابد.

این حالت را سیستول و فشار ناشی از آن ‌را سیستولیک می‌نامند. اعدادی که در حین گرفتن فشار خون به دست می‌آیند در واقع نشان‌دهنده‌ی فشار سیستولیک و دیاستولیک هستند. فشار سیستولیک بیش‌ترین عدد در خواندن فشار خون و فشار دیاستولیک عدد کمتر است.

جدول شماره 1، نشان دهنده‌ی فشار سیستولیک و دیاستولیک در رنج نرمال، محدوده خطر و پرفشاری است. البته شایان ذکر است که محدوده‌ی فشار خون نرمال بسته به هر فرد و یا در سنین مختلف، متفاوت است.

آزمایشات پزشکی برای بررسی عوارض فشار خون بالا

برای بررسی فشار خون بالا و شدت آسیب‌های وارد شده به اندام‌های بدن، ممکن است آزمایشاتی نیز تجویز شوند که از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره نمود.

• آزمایش ادرار و خون: به کمک اینگونه آزمایشات می‌توان مشکلاتی مانند آسیب کلیوی را بررسی کرد که از جمله عوارض جانبی فشار خون بالا محسوب می‌شوند.

• تست ورزش: برای بررسی عوارض فشار خون و آسیب‌های قلبی، ممکن است پزشک تست ورزش را نیز توصیه کند. این تست به این صورت انجام می‌شود که فشار خون فرد قبل، حین و بعد از استفاده از دوچرخه ثابت یا تردمیل اندازه‌گیری می‌شود. نتایج این تست می‌تواند سرنخ‌های مهمی در مورد سلامت قلب را در اختیار پزشک قرار دهد.

• الکتروکاردیوگرام (^[11]ECG): الکتروکاردیوگرام یا نوار قلب، فعالیت الکتریکی قلب را مورد آزمایش قرار می‌دهد. نتایج به دست آمده ممکن است به تشخیص بیماری‌های قلبی و یا ضخیم شدن ماهیچه قلب کمک کند.

• اکو کاردیوگراف^[12]: در اکوی قلب، با استفاده از امواج فراصوت، تصاویری از قلب ایجاد می‌شود که به تشخیص مشکلاتی مانند ضخیم شدن دیواره قلب کمک می‌کند.

• هولتر مانیتورینگ^[13]: این روش برای بررسی کارکرد قلب در طول یک شبانه روز به کار می‌رود. در این روش فرد به مدت 24 ساعت، دستگاهی کوچک را به همراه دارد كه از طریق الكترود به سینه‌‌ی او متصل شده است. این دستگاه می‌تواند وضعیت فشار خون در طول یک روز را نشان دهد.

چگونه فشار خون بالا و عوارض ناشی از آن را کنترل کنیم؟

فشار خون بالا را می‌توان کنترل کرد. البته راه‌های کنترل فشار خون بالا به شدت بروز این عارضه بستگی دارد. به ‌طور مثال، در مورد افرادی که فشار خون آن‌ها کمی بالا است، پزشک ممکن است تغییر سبک زندگی و سنجش منظم فشار خون را کافی بداند و دیگر نیازی به مصرف دارو نباشد. اما در کسانی که فشار خون آن‌ها بسیار بالا است، ممکن است داروهایی تجویز شوند که به کنترل فشار خون کمک خواهند کرد. در ادامه برخی از این راهکارها را به تفصیل توضیح خواهیم داد.

کنترل فشار خون بالا از طریق مصرف دارو، با تجویز پزشک

همانطور که پیش‌تر گفته شد، چنانچه فشار خون فرد خیلی بالا باشد، پزشک ممکن است به منظور کنترل آن، داروهایی را تجویز نماید. معمولاً برای کنترل فشار خون بالا، داروهای زیر تجویز می‌شوند:

مهارکننده‌ی آنزیم مبدل آنژیوتانسین^[14]: آنژیوتانسین 2^[15] هورمونی در بدن است که سبب انقباض عروق و افزایش فشار خون می‌شود. مهارکننده‌های آنزیم مبدل آنژیوتانسین 2، در بدن بیمار از تولید آنزیمی که موجب تولید این هورمون می‌شوند جلوگیری کرده و در نتیجه سبب کنترل فشار خون بالا می‌شوند. البته باید توجه داشت که مهارکننده‌های آنزیم مبدل آنژیوتانسین، خون‌رسانی به کلیه‌ها را کاهش داده و به این ترتیب احتمال بروز مشکلات کلیوی را افزایش می‌دهند. در نتیجه لازم است افرادی که این داروها را مصرف می‌کنند، به صورت منظم آزمایش خون بدهند.

این دارو معمولاً برای زنان باردار و افرادی که دچار برخی مشکلات کلیوی هستند، توصیه نمی‌شود. مهارکننده‌های آنزیم مبدل آنژیوتانسین ممکن است عوارض جانبی زیر را به همراه داشته باشند.

• سرگیجه
• خستگی
• ضعف
• سردرد
• سرفه خشک مداوم

مهارکننده‌های رنین^[16]: رنین آنزیمی است که توسط کلیه‌ها تولید می‌شود و به ایجاد هورمون آنژیوتانسین کمک می‌کند. مهارکننده‌های رنین با کاهش میزان تولید این هورون، به گسترده شدن رگ‌های خونی و افت فشار خون کمک می‌کنند.
عوارض جانبی احتمالی  این دارو شامل موارد زیر است:

• اسهال
• سرگیجه
• علائم آنفلوانزا
• خستگی
• سرفه

مسدودکننده‌ی کانال کلسیم^[17]: کلسیم ماده‌ای است که برای انقباض عضلات و عملکرد طبیعی بدن ضروری است و از طریق کانال‌های کوچکی که بر روی سلول‌ها وجود دارد وارد سلول می‌شود. اما در افرادی که به فشار خون بالا مبتلا هستند، این ماده ممکن است خطراتی را برای آن‌ها به دنبال داشته باشد. مسدودکننده‌ی کانال کلسیم، دارویی است که میزان ورود کلسیم را به درون سلول‌های خونی قلب کاهش می‌دهد. به این ترتیب عضلات دیواره قلب و عضلات صاف عروق شل شده و فشار خون کاهش می‌یابد.

در اثر مصرف این دارو ممکن است عوارض جانبی زیر رخ دهد که البته معمولاً پس از چند روز برطرف می‌شوند.

• قرمزی گونه یا گردن
• سردرد
• تورم پا و مچ پا
• سرگیجه
• خستگی
• بثورات
• تورم شکم ( به ندرت)

دیورتیک‌های تیازیدی^[18]: این داروها به کلیه‌ها کمک می‌کنند تا سدیم و آب بدن را دفع کنند و به این ترتیب سبب کاهش فشار خون می‌شوند. عوارض جانبی زیر ممکن است در اثر مصرف دیورتیک‌های تیازیدی رخ دهد که برخی از آن‌ها ممکن است ادامه یابد:

• کم شدن پتاسیم خون که می‌تواند عملکرد قلب و کلیه را تحت تأثیر قرار دهد
• اختلال تحمل گلوکز (مقاومت نسبت به انسولین)
• اختلال در نعوظ

توصیه می‌شود تا افرادی که دیورتیک‌ تیازیدی مصرف می‌کنند، به طور منظم تحت آزمایش خون و ادرار قرار گیرند تا قند و پتاسیم خون آن‌ها کنترل شود.

داروهای مسدودکننده‌ی بتا ( بتا بلاکرها^[19]): مسدود کننده‌های بتا، سبب کند شدن ضربان قلب شده و نیروی وارده بر رگ‌ها در اثر ضربان قلب را کاهش می‌دهند. در نتیجه فشارخون در افرادی که این داروها را مصرف می‌کنند کاهش می‌یابد.
عوارض جانبی این داروها به صورت زیر است:

• خستگی
• سردی دست و پا
• کاهش ضربان قلب
• حالت تهوع
• اسهال
• اختلال در خواب
• اختلال در نعوظ

کنترل فشار خون بالا از طریق اصلاح سبک زندگی

در بسیاری از موارد، می‌توان با اصلاح سبک زندگی و در پیش‌گرفتن زندگی سالم از ابتلا به فشار خون بالا پیشگیری کرد و یا آن را درمان نمود. یک سبک زندگی سالم شامل ورزش روزانه، کنترل استرس، پیروی از رژیم غذایی سالم و کم نمک، اجتناب از سیگار کشیدن، نگه‌داشتن وزن در حد نرمال و مدیریت بیماری دیابت است.

در نهایت چنانچه به دنبال اطمینان از عدم ابتلا به فشار خون بالا هستید، بهتر است که یک سبک زندگی سالم را در پیش بگیرید و به‌طور مرتب فشار خون خود را بررسی نمایید.

واژه‌نامه: