هفته ملی حذف مالاریا در ایران: افق 1404

اغلب ما گمان می‌کنیم که پشه‌ها خطری برای انسان ندارند و قادر نیستند تا یک انسان بالغ را از پا در بیاورند. غافل از اینکه گونه‌هایی از این حشرات، سالیانه در سراسر جهان باعث مرگ شمار زیادی از انسان‌ها می‌شوند.

آنوفل، نوعی پشه است که باعث بروز بیماری مالاریا در انسان می‌شود. هنگامی که این پشه انسان را نیش می‌زند، انگل پلاسمودیوم^[1] وارد خون شده و از طریق جریان خون به کبد منتقل و در آنجا بالغ می‌شود. بعد از گذشت چند روز، انگل‌های بالغ مجدداً وارد جریان خون می‌شوند و شروع به آلوده کردن گلبول‌های قرمز می‌کنند. گلبول‌های قرمزی که از انگل مالاریا پر شده‌‌اند، آماده‌ی انفجار و متلاشی شدن هستند.

زمانی که این گلبول‌ها متلاشی می‌شوند، تکثیر انگل پایان نمی‌پذیرد و پلاسمودیوم مجدداً در خون حرکت کرده و به سایر گلبول‌های قرمز حمله می‌کند. هنگامی که این انگل داخل یک گلبول قرمز است، هر انگل به ۳۶ انگل ماده تکثیر می‌شود و پس از پر کردن گلبول قرمز و متلاشی شدن آن مجدداً وارد گلبول دیگری می‌شود.

طی ۴۸ الی ۷۲ ساعت، انگل‌های موجود در خون تکثیر شده و چند برابر می‌شوند. در نتیجه علائمی مانند تب، لرز و تعریق شدید در بدن رخ می‌دهد که نشان دهنده‌ی بروز بیماری مالاریا است.

مالاریا، یک بیماری خطرناک و تهدیدکننده‌ی جان انسان‌ها است که هرساله حدود ۲۱۰ میلیون نفر را درگیر کرده و سبب مرگ ۴۴۰،۰۰۰ انسان می‌شود.

پیشتر و به مناسبت روز جهانی مالاریا 2020، مقاله‌ای جامع در رابطه با این بیماری آماده کردیم که در آن به نحوه‌ی بروز بیماری مالاریا در بدن، نحوه انتقال و همچنین عوارض این بیماری پرداخته‌ایم.

در این مقاله و به مناسبت هفته ملی حذف مالاریا در مناطق مستعد، که از تاریخ سوم مرداد ماه آغاز می‌‌شود، تصمیم داریم تا مروری بر وضعیت مالاریا در ایران و برنامه‌ی وزارت بهداشت برای ریشه کن کردن این بیماری در کشور تا سال 1404 داشته باشیم. پس در ادامه این مطلب با ما همراه باشید.

انیمیشن چرخه‌ی مالاریا

برنامه سازمان بهداشت جهانی برای حذف مالاریا

در هشتمین کنگره جهانی بهداشت که در سال 1995 برگزار گردید، سازمان بهداشت جهانی (WHO) موظف شد تا جهت ریشه کن کردن مالاریا در جهان، یک دستورالعمل بین المللی ایجاد کند. با توجه به تلاش‌های فراوانی که کشورهای سراسر جهان در راستای از بین بردن مالاریا انجام دادند، این بیماری در قاره اروپا، استرالیا و بسیاری از مناطق مالاریا خیز در آرژانتین و جنوب آفریقا ریشه کن شد. اما در اواسط دهه 1960 به دلیل اینکه انگل بیماری‌زای مالاریا نسبت به داروی کلروکین مقاومت نشان داد، برنامه ریشه کن کردن مالاریا با شکست مواجه شد. مقاومت پشه آنوفل به حشره‌کش ددت (.D.D.T) نیز یکی دیگر از دلایل شکست این استراتژی بود.

بدین ترتیب در ماه می 2015، سازمان بهداشت جهانی (WHO) یک استراتژی فنی جهانی برای مالاریا^[2] تصویب کرد که بر اساس آن تمامی کشورهای سراسر دنیا برای حذف مالاریا همکاری و تلاش می‌کنند. این طرح 15 ساله (2016 الی 2030) اهداف بلندپروازانه اما قابل دست‌یابی را برای سال 2030 تعیین کرده است که شامل موارد زیر می‌شوند:

• کاهش 90 درصدی شیوع مالاریا
• کاهش 90 درصدی میزان مرگ و میر در اثر مالاریا
• حذف مالاریا در حداقل 35 کشور جهان
• جلوگیری از بروز مجدد مالاریا در تمام کشورهایی که مالاریا در آن‌ها ریشه کن شده است.

بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، در سال‌های اخیر، 7 کشور از سوی مدیر کل سازمان بهداشت جهانی گواهی حذف مالاریا را دریافت کرده‌اند. این گواهینامه هنگامی به یک کشور اعطا می‌شود كه تعداد موارد بومی ابتلا به مالاریا در آن کشور در طول حداقل 3 سال متوالی، صفر باشد. این 7 کشور عبارتند از:

• امارات متحده عربی (سال 2007)
• مراکش (سال 2010)
• ترکمنستان (سال 2010)
• ارمنستان (سال 2011)
• مالدیو (سال 2015)
• سری‌لانکا (سال 2016)
• قرقیزستان (سال 2016)

براساس تحلیل سازمان بهداشت جهانی، 21 کشور جهان این توانایی را دارند که در سال 2020 گواهی حذف مالاریا را دریافت کنند. لیست این کشورها به شرح زیر است:

وضعیت حذف مالاریا در ایران

مالاریا یکی از قدیمی‌ترین بیماری‌هایی است که هنوز هم در برخی استان‌های کشور از جمله سیستان و بلوچستان، هرمزگان و کرمان مطرح است و تبعات بهداشتی و خسارات مالی و جانی زیادی را به دنبال دارد. با توجه به برنامه‌های سازمان بهداشت جهانی برای حذف مالاریا، وزرات بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز، حذف این بیماری از کشور را در دستورالعمل خود قرار داد.

مطابق با آمارهای ارائه شده، در بین سال‌های 1376 الی 1377، حدود 21 هزار نفر در کشور ایران به بیماری مالاریا مبتلا بوده‌اند. اما خوشبختانه و باتوجه به اقدامات جمهوری اسلامی ایران در ارتباط با حذف مالاریا، تعداد مبتلایان به این بیماری در کشور کاهش چشمگیری داشته است. به طوری که در سال 1393 (2014 میلادی)، تعداد مبتلایان به مالاریا به 376 نفر کاهش یافته و در سال‌های 1397 و 1398 (2018 و 2019) صفر مورد بومی ابتلا به مالاریا گزارش شده است.

به گفته‌ی دکتر احمد رئیسی، رئیس اداره کنترل و مبارزه با مالاریا وزارت بهداشت، دو سال پیاپی است که در کشور ایران هیچ مورد بومی ابتلا به مالاریا گزارش نشده است. چنانچه امسال نیز هیچ مورد بومی ابتلا به مالاریا در کشور وجود نداشته باشد، در سال 2021 کشور ایران نیز قادر به اخذ گواهی حذف مالاریا از سازمان بهداشت جهانی خواهد بود.

چه اقداماتی برای رسیدن به هدف حذف مالاریا تا افق 1404 صورت گرفته است؟

تا کنون اقدامات مهمی برای حذف مالاریا در ایران انجام شده است و به لطف این اقدامات، ایران اکنون در مرحله‌ای از برنامه‌ی حذف مالاریا قرار دارد که پیش‌بینی می‌شود در سال 2021 میلادی موفق به اخذ گواهی حذف مالاریا از طرف سازمان بهداشت جهانی گردد. در ادامه به برخی از اقدامات مهمی که در این راستا صورت گرفته است خواهیم پرداخت:

1- تصویب برنامه حذف مالاریا در شورای عالی سلامت و امنیت غذایی

در سال 1389، رئیس اداره کنترل مالاریا وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، برنامه حذف مالاریا را در شورای عالی سلامت و امنیت غذایی به تصویب رسانید. به این ترتیب و با کمک اقدامات پیشگیرانه‌ای که در جهت حذف این بیماری در کشور انجام شد، ایران اکنون یکی از کشورهای موفق در زمینه‌ی حذف مالاریا در جهان است.

2- تشخیص و درمان رایگان مالاریا

به گفته‌ی دکتر رئیسی، تشخیص و درمان بیماری مالاریا در تمام مراکز درمانی کشور، اعم از شهری و روستایی، باید به صورت کاملا رایگان انجام شود. به این ترتیب و با درمان افراد مبتلا می‌توان از انتقال بیشتر انگل مالاریا به سایر افراد پیشگیری نمود.

3- تامین منابع مورد نیاز

برنامه کنترل و حذف مالاریا نیازمند سرمایه‌گذاری مالی و فراهم کردن اقلامی مانند داروهای ضدمالاریا، پشه بند و بستر آزمایشگاهی مناسب است. خوشبختانه در کشور ایران تا حد امکان سعی شده تا این منابع فراهم شوند.

4- افزایش سطح اگاهی عمومی

آشنایی با بیماری مالاریا، نحوه انتقال انگل پلاسمودیوم و همچنین پیشگیری از ابتلا به مالاریا یکی از مهم‌ترین مواردی است که باید جهت حذف این بیماری انجام داد. افزایش محتوای تولید شده و آموزش افراد برای شناخت این بیماری از جمله برنامه‌هایی است که جهت حذف مالاریا در ایران صورت گرفته است.

برای حذف مالاریا در ایران با چه چالش‌هایی مواجه هستیم؟

علی‌رغم اینکه کشور ایران به هدف حذف مالاریا بسیار نزدیک است، اما هنوز هم چالش‌هایی بر سر راه رسیدن به این هدف قرار دارد. نکته‌ی حائز اهمیت این است که شیوع مالاریا در ایران تنها به موارد بومی ختم نمی‌شود بلکه باید شرایط جغرافیایی و اجتماعی را نیز در نظر داشت.

به طور مثال، یکی از اصلی‌ترین موانعی که بر سر راه حذف مالاریا قرار دارد، اوضاع اجتماعی کشورهای همسایه مانند پاکستان و افغانستان است. بر اساس گزارش وزارت بهداشت و درمان، در حال حاضر اغلب موارد مالاریا وارد شده به کشور ایران از طریق پاکستان و افغانستان است.

از سوی دیگر تردد ایرانیانی که در شهرهای مرزی پاکستان سکونت دارند، باعث ایجاد چرخه‌ی جدید از انتقال مالاریا در کشور خواهد شد.

همچنین این نکته را نیز باید در نظر داشت که انتقال این بیماری علاوه‌بر انگل و پشه‌ی ناقل، به عواملی مانند امکانت رفاهی، سرپناه مناسب، خدمات بهداشتی و درمانی و همچنین داشتن دانش و اطلاعات کافی در رابطه با بیماری مالاریا و نحوه انتقال آن نیز بستگی دارد. سکونت در مناطق غیربهداشتی، به خصوص در حاشیه شهرها، خطر ابتلا به بیماری مالاریا را افزایش می‌دهد.

جمع‌بندی

شیوع بیماری مالاریا در کشور علاوه‌بر بار سلامتی، صدمات اقتصادی زیادی را نیز به دنبال داشته و می‌تواند مانعی جدی برای توسعه کشور تلقی شود. به همین دلیل وزرات بهداشت، درمان و آموزش پزشکی از سال 1388 سند چشم‌انداز حذف مالاریا تا سال 1404 را در اولویت قرار داد.

تاکنون پیشرفت‌های بسیار زیادی در راستای حذف مالاریا صورت گرفته است. اما رسیدن به این هدف نیازمند تلاش‌های مستمر مسئولین، سیاست‌گذساران و تمامی دست‌اندرکاران حوزه سلامت است. با توجه به پیش بینی‌های صورت گرفته امیدواریم که کشور ایران در سال 2021 موفق به اخذ گواهی حذف مالاریا شود.

واژه‌نامه