پیوند سلول‌های بنیادی چیست و به چه دلیل انجام میشود؟

در این مقاله سعی داریم تا در مورد پیوند سلول‌های بنیادی که یک روش پزشکی پیشرفته برای درمان بیماری‌های مختلف از جمله بیماری‌های خونی ، سرطان و … می‌باشد صحبت کنیم.

پیوند سلول‌های بنیادی که به عنوان پیوند مغز استخوان یا پیوند سلول‌های بنیادی خونساز HSCT نیز شناخته می‌شود، روشی است که جایگزین سلول‌های بنیادی آسیب دیده یا تخریب شده در مغز استخوان می‌شود. معمولاً در مواردی استفاده می‌شود که سلول‌های بنیادی تحت تأثیر بیماری، مانند انواع خاصی از سرطان، یا با شیمی درمانی شدید یا پرتودرمانی قرار گرفته‌اند.

با توجه به کاربردهای این روش درمانی برای سرطان، در ادامه قصد داریم مروری بر این روش داشته باشیم.

اهمیت سلول‌های بنیادی در بدن

پیش از اینکه به سراغ پیوند سلول‌های بنیادی مغز استخوان برویم، ابتدا مروری بر اهمیت این سلول‌ها در بدن خواهیم داشت.

سلول‌های بنیادی مواد خام بدن هستند. سلول‌هایی که تمام سلول‌‌های دیگر با عملکردهای تخصصی از آن‌ها تولید می‌شوند. این می‌تواند از سلول‌های ماهیچه‌ای تا سلول‌های مغزی را شامل شود. سلول‌های بنیادی تحت شرایط مناسب در بدن یا آزمایشگاه، تقسیم می‌شوند و سلول های بیشتری تشکیل می‌دهند.

از این سلول‌ها در روش‌هایی مانند پیوند مغز استخوان استفاده می‌شود. مغز استخوان که بافت نرم درون استخوان‌های بزرگ است، نقش مهمی در تولید سلول‌های خونی دارد که در سراسر بدن گردش می‌کنند. سلول‌های بنیادی، اساسی‌ترین سلول‌های مغز استخوان هستند و توانایی تبدیل شدن به انواع مختلف سلول‌های خونی را دارند.

نحوه عملکرد پیوند مغز استخوان چگونه است

دو نوع اصلی پیوند سلول‌های بنیادی وجود دارد:

آلوژنیک: در پیوند آلوژنیک از سلول‌های بنیادی اهداکننده استفاده می‌کنند که می‌تواند یکی از بستگان بیمار یا افراد غیر مرتبط باشد.

اتولوگ: در پیوند اتولوگ از سلول‌های بنیادی خود بیمار استفاده می‌شود. گاهی اوقات بیمار نیاز به پیوند دوگانه اتولوگ (پشت سر هم) دارد که شامل دریافت دو پیوند اتولوگ است. قبل از هر پیوند، شیمی درمانی با دوز بالا انجام می‌شود. به طور معمول، سلول‌های بنیادی برای هر دو پیوند قبل از دور اولیه شیمی درمانی جمع آوری می‌شوند. پیوند دوم معمولاً بین چند هفته تا 6 ماه پس از پیوند اول انجام می‌شود.

 در برخی موارد، سلول‌های بنیادی یک دوقلو یکسان را می‌توان در چیزی که به عنوان پیوند سیژنیک شناخته می‌شود‌، استفاده کرد. پیوند سیژنیک شامل استفاده از سلول‌های بنیادی یک دوقلو همسان است.

چه زمانی از پیوند سلول‌های بنیادی استفاده می‌شود؟

بیشتر سلول‌های بنیادی در مغز استخوان قرار دارند. این سلول‌های بنیادی در مغز استخوان به گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت تبدیل می‌شوند. هنگامی که این سلول‌های خونی به بلوغ می‌رسند، وارد گردش خون محیطی در سراسر بدن می‌شوند . اگر مغز استخوان آسیب ببیند یا از بین برود، توانایی تولید سلول‌های طبیعی خون را از دست می‌دهد. در طول پیوند سلول‌های بنیادی، سلول‌های بنیادی سالم به بدن وارد می‌شوند تا به بازیابی عملکرد مناسب مغز استخوان کمک کنند. این سلول‌های بنیادی جدید سلول‌های خونی سالم تولید می‌کنند.

پیوند سلول‌های بنیادی را می‌توان برای درمان برخی سرطان‌ها مانند لوسمی، لنفوم، مولتیپل میلوما و نوروبلاستوما استفاده کرد. همچنین ممکن است پس از پرتودرمانی با دوز بالا و شیمی درمانی برای درمان سرطان استفاده شود.

زمان انتخاب پیوند سلول‌های بنیادی

پزشکان هنگام بررسی درمان سرطان با پیوند سلول‌ بنیادی چندین عامل کلیدی را در نظر می‌گیرند که عبارتند از:

سن بیمار: در افراد جوان‌تر، اغلب پیوند سلول‌های بنیادی نتیجه بهتری و عوارض کمتری دارد. برخی از مراکز پیوند دارای محدودیت سنی هستند، اما این ممکن است بر اساس سلامت کلی بیمار و سایر عوامل متفاوت باشد.

سلامت عمومی بیمار و هر شرایط پزشکی دیگر

ویژگی‌های خاص سرطان، مانند نوع و مرحله سرطان، اینکه آیا در حال بهبودی هست یا خیر، احتمال عود پس از پیوند و حساسیت سرطان به شیمی درمانی.

جمع آوری سلول‌های بنیادی به چه صورت است؟

در پروسه پیوند سلول‌ بنیادی، جمع‌آوری یا استخراج سلول‌ها به عنوان برداشت (harvesting) شناخته می‌شود. این سلول‌ها را می‌توان از مغز استخوان، خون محیطی یا بند ناف (از نوزاد تازه متولد شده) به دست آورد.

در مورد پیوند اتولوگ، سلول‌های بنیادی معمولاً زمانی جمع‌آوری می‌شوند که فرد در حال بهبودی است و سایر درمان‌ها را تکمیل کرده باشد.

سلول‌های بنیادی از مغز استخوان

مغز استخوان معمولاً به دلیل غلظت بالای سلول‌های بنیادی، از استخوان‌های لگن استخراج می‌شود. فرآیند استخراج شامل استفاده از یک بیهوشی عمومی در اتاق عمل است. یک سوزن بزرگ در پشت استخوان لگن وارد می‌شود  تا مغز استخوان استخراج شود. این روش تا جمع‌آوری مغز استخوان کافی تکرار می‌شود که معمولاً 1 تا 2 ساعت طول می‌کشد. پس از آن، یک پانسمان در محل سوزن اعمال می‌شود و بیمار پس از بیهوشی در اتاق ریکاوری بهبود می‌یابد. ممکن است برای چند روز مقداری درد در ناحیه لگن احساس شود، اما می‌توان از داروهای مسکن استفاده کرد. بدن به طور معمول سلول‌های بنیادی جمع‌آوری شده را در عرض چند هفته جبران می‌کند. سلول‌های استخراج شده برای از بین بردن قطعات استخوان و ذرات چربی فیلتر می‌شوند، سپس در کیسه‌های محلول مخصوص نگهداری می‌شوند و تا زمانی که برای پیوند مورد نیاز باشد منجمد می‌شوند.

سلول‌های بنیادی از خون محیطی

یکی دیگر از راه‌های جمع آوری سلول برای پیوند سلول‌های بنیادی، استفاده از خون محیطی است. خون معمولاً حاوی تعداد محدودی سلول بنیادی است. فاکتورهای رشد مانند G-CSF یا plerixafor را می‌توان در طی چند روز برای تقویت رشد سلول‌های بنیادی و تسهیل مهاجرت آن‌ها از مغز استخوان به جریان خون تجویز کرد.

استخراج سلول‌های بنیادی از خون با استفاده از خطIV  داخل وریدی انجام می‌شو . IV در ورید اصلی بازوی اهدا کننده قرار می‌گیرد. لوله IV به دستگاهی متصل می‌شود  که سلول‌های بنیادی را از خون جدا و جمع می‌کند. پس از جمع‌آوری سلول‌های بنیادی، خون به اهدا کننده بازگردانده می‌شود. این فرآیند می‌تواند چندین ساعت طول بکشد و ممکن است نیاز به تکرار روزانه برای چند روز جهت جمع‌آوری سلول‌های بنیادی کافی برای پیوند داشته باشد.

سلول‌های بنیادی برداشت شده فیلتر می‌شوند، در کیسه‌ها ذخیره می‌شوند  و تا زمانی که برای پیوند مورد نیاز باشند منجمد می‌شوند .

سلول‌های بنیادی از بند ناف

خون نوزادان به طور معمول حاوی غلظت بالایی از سلول‌های بنیادی است. پس از تولد، خون باقی مانده در جفت و بند ناف را می‌توان برداشت کرد. خون بند ناف اندکی پس از زایمان با دستگاهی که سلول‌های بنیادی را جدا و بازیابی می‌کند جمع‌آوری می‌شود.

مقدار سلول‌های بنیادی مورد نیاز از بند ناف کمتر از مغز استخوان بالغ است. این به این دلیل است که هر سلول بنیادی خون بند ناف می‌تواند سلول‌های خونی بیشتری را در مقایسه با یک سلول بنیادی مغز استخوان بالغ تولید کند. سلول‌های بنیادی فیلتر شده، در کیسه‌ها قرار می‌گیرند و سپس منجمد می‌شوند.

برخی از بانک‌های خون بند ناف این سلول‌های بنیادی را برای استفاده در آینده خانواده (استفاده خصوصی) حفظ می‌کنند، در حالی که برخی دیگر آن‌ها را برای افراد غیر مرتبط (مصرف عمومی) ذخیره می‌کنند.

اهدای خون بند ناف

والدین سالمی که منتظر بچه هستند می‌توانند خون بند ناف فرزندشان را اهدا کنند. برای واجد شرایط بودن، والدین معمولاً در طول بارداری در بانک خون بند ناف ثبت نام می‌کنند. ممکن است قبل از جمع‌آوری آزمایشات غربالگری خون روی مادر انجام شود.

در صورت وجود بیماری‌های ارثی یا مرتبط با بارداری که می‌توانند از طریق پیوند منتقل شوند، اهدای خون بند ناف ممکن است رد شود.

برخی از بانک‌های خصوصی خون بند ناف ممکن است هزینه‌هایی را برای جمع‌آوری و ذخیره‌سازی اعمال کنند.

مشکلات بلافاصله پس از پیوند سلول‌های بنیادی چیست؟

بسیاری از مشکلاتی که ممکن است در مدت کوتاهی پس از پیوند اتفاق بیفتد ناشی از از بین رفتن مغز استخوان توسط داروها یا تشعشع قبل از پیوند است. برخی دیگر ممکن است عوارض جانبی خود درمان‌ها باشند. می‌توان از برخی از این عوارض پیشگیری کرد اما برخی از این مشکلات می‌توانند تهدید کننده زندگی باشند.

برخی از عوارض زودهنگام پیوند سلول‌های بنیادی عبارتند از:

• درد دهان و گلو
• تهوع و استفراغ
• عفونت

مشکلات پیوندی که ممکن است بعداً خود را نشان دهند عبارتند از:

• آسیب اندام
• عود مجدد بیماری
• سرطان های ثانویه (جدید).
• رشد غیر طبیعی بافت‌های لنفاوی
• ناباروری
• تغییرات هورمونی، مانند تغییرات در تیروئید یا غده هیپوفیز

آب مروارید (کدر شدن عدسی چشم که باعث کاهش بینایی می شود)

یافتن اهدا کننده مناسب برای پیوند سلول‌های بنیادی

برای افزایش احتمال پیوند سلول‌های بنیادی موفق، سلول‌های بنیادی اهداکننده باید کاملاً با سلول‌های گیرنده مطابقت داشته باشند. آزمایشHLA  (آنتی‌ژن لکوسیت انسانی) این تطابق نزدیک را تضمین می‌کند. یافتن یک تطابق دقیق می‌تواند چالش برانگیز باشد.

به طور معمول، اعضای نزدیک خانواده بهترین همسان هستند. جستجو برای یک اهداکننده معمولاً با خواهر و برادر گیرنده شروع می‌شود، زیرا آن‌ها بیشترین احتمال را دارند که همتا باشند. اگر هیچ مورد مشابهی در خانواده یافت نشد، جستجو به اهداکنندگان غیر مرتبط در ثبت سلول‌های بنیادی خدمات خون گسترش می‌یابد. با کمال تعجب، حتی با افراد غیر خویشاوند هم می‌توان یک هم خوانی مناسب پیدا کرد.

پس از یافتن اهداکننده مناسب، معاینات پزشکی و آزمایش خون برای تایید سلامت اهداکننده انجام می‌شود. پزشک پیوند، تطابق بالقوه را شناسایی می کند و آزمایش اهداکننده را هماهنگ می‌کند.

سخن پایانی

این مقاله درباره‌ی پیوند سلول‌ بنیادی است که به عنوان یک روش درمانی برای برخی از بیماری‌ها، از جمله سرطان، استفاده می‌شود. در این روش، سلول‌های بنیادی را از بدن فرد گرفته و سپس به او بازمی‌گردانند تا بتوانند سلول‌های سالم جایگزین سلول‌های آسیب دیده شوند. پیوند سلول‌های بنیادی ممکن است با عوارض جانبی همراه باشد، اما ممکن است بهبود وضعیت بیمار را فراهم کند.

امیدواریم این مطلب مورد توجه شما قرار گرفته باشد.