راهنمای کار با مواد پرخطر در آزمایشگاه‌ها

کار در آزمایشگاه‌های تشخیص بالینی معمولا به معنای کار با نمونه‌هایی مانند خون یا سایر مایعات بدنی است که احتمال دارد عفونی باشند. اما در آزمایشگاه‌های تحقیقاتی نیز کار با میکروارگانیسم‌های عفونی یا مواد شیمیایی مضر بسیار رایج است. برای اطمینان از ایمنی پرسنل آزمایشگاه و جلوگیری از عفونت‌های اکتسابی از آزمایشگاه^[1] و یا سایر موارد خطرناک برای سلامت، در تمامی مراحل کار باید اقدامات احتیاطی مناسب انجام شود.

در این مقاله، بر روی مراحل سانتریفیوژ نمودن نمونه‌های عفونی و خطرناک تمرکز خواهد شد، چراکه اینگونه خطرات غالباً بسیار دست کم گرفته می‌شوند. آمارها حاکی از آن است که حدود 80% از تمامی عفونت‌های اکتسابی از آزمایشگاه دارای علائم مشهودی نیستند (آئروسل‌ها).

راه‌های اکتساب عفونت از آزمایشگاه

چه در آزمایشگاه‌های تشخیص بالینی و چه در آزمایشگاه‌های تحقیقاتی، افرادی که با نمونه‌هایی سروکار دارند که به صورت بالقوه عفونی هستند، با خطرات بسیاری روبرو هستند. از آنجایی‌که قرارگیری در معرض مواد مضر یا عفونی بیش از حد انتظار رخ می‌دهد، افزایش آگاهی در مورد خطرات و منابع ایجاد عفونت‌های اکتسابی آزمایشگاهی و همچنین اقدامات احتیاطی در خصوص ایمنی که لازم است پرسنل آزمایشگاه انجام دهند، اهمیت بسیاری دارد. مطمئناً هر بار قرارگیری در معرض نمونه‌های مضر و عفونی منجر به انتقال عفونت نمی‌شود، اما هر چقدر تعداد دفعات قرارگیری در معرض این مواد کمتر باشد، خطر و احتمال اکتساب عفونت از آزمایشگاه کمتر خواهد بود.

مهمترین راه‌های اکتساب عفونت از آزمایشگاه عبارتند از:

• ریختن یا پاشیدن مواد عفونی بر روی پوست یا غشای مخاطی و همچنین تماس با قطرات یا بقایای نمونه بر روی سطوح مختلف (تماس پوستی)
• فرو بردن مواد از طریق پیپت‌کردن با دهان یا تماس انگشتان یا وسایل آلوده با دهان و چشم
• استنشاق آئروسل‌های عفونی

سانتریفیوژها به عنوان منبعی برای آئروسل‌ها

اگر از سانتریفیوژ ها به درستی استفاده نشود، این دستگاه‌ها می‌توانند به دلیل نحوه عملکرد خود، خطر بالایی داشته باشند. به منظور حفظ دمای مطلوب، در سانتریفویژهای دارای سیستم خنک‌کننده با هوا و یخچال‌دار، از سیستم تهویه هوا استفاده می‌شود. این سیستم هوای گرم را از داخل سانتریفیوژ خارج کرده و وارد محیط می‌کند. عوامل عفونت‌زا موجود در هوای تخلیه‌شده به سرعت و با وسعت زیاد در سراسر آزمایشگاه پراکنده می‌شوند. شکستن لوله داخل دستگاه به دلیل انتشار مقدار زیادی آئروسل، خطر به نسبت بزرگتری را ایجاد می‌کند.

 استفاده از درپوش‌های محافظ در برابر آئروسل^[2] این خطر را به میزان قابل توجهی کاهش می‌دهد.

اقدامات احتیاطی

برای اطمینان از ایمنی مطلوب پرسنل آزمایشگاه، لازم است به چند مورد دستورالعمل ایمنی توجه شود.

اولین و مهم‌ترین عامل، خطای نیروی انسانی است:

• پرسنل جوان و بی‌تجربه، بیشتر احتمال اشتباه را دارند. بنابراین آموزش و نظارت دوره‌ای و منظم بر آن‌ها ضروری است.
• عدم هوشیاری، استرس بالا و فشار کاری زیاد، از جمله عواملی هستند که منجر به کاهش دقت می‌شوند.
• تجهیزات فنی و وسایل حفاظتی مناسب باید فراهم و به درستی نگهداری شوند.

برای فرآیند سانتریفیوژها که باید در شرایط عدم نشت آئروسول انجام شود (aerosol-tight)، باید درب (یا کپ) و لوله‌های مناسب استفاده شود. در این رابطه، نکات زیر باید مورد توجه قرار گیرد:

• مواد: از به کاربردن لوله‌های شیشه‌ای اجتناب کرده و از لوله‌های ساخته شده از مواد نشکن استفاده شود؛ مانند پلی‌پروپیلن یا پلی‌استایرن و مواد مشابه.
• عدم نشت: اطمینان حاصل کنید که پس از بستن درب لوله کاملا ضد نشت می‌شوند.
• مقدار پرکردن لوله: هر لوله‌ سانتریفیوژ دارای حداکثر ظرفیت پر کردن است، که این حداکثر مقدار معمولاً دو سوم یا 80 درصد حجم کل آن است و نباید از آن مقدار تجاوز کرد. این به این دلیل است که اطمینان حاصل می‌شود که نمونه در حین عملیات سانتریفوژ با درب لوله هیچ تماسی نخواهد داشت.

• قطرات: آن‌ها می‌توانند در شیار درب لوله یا حتی در بیرون از لوله قرار گیرند. این قطرات می‌توانند در حین سانتریفیوژکردن به آئروسل تبدیل شده و از طریق هوا منتقل شوند.

همانطور که قبلا ذکر شد، کپ‌های aerosol-tight (برای روتورهای زاویه متغیر) و درب‌های aerosol-tight (برای روتورهای زاویه ثابت) برای سانتریفیوژکردن نمونه‌های خطرناک ضروری هستند.

نکات  زیر در رابطه با نگهداری و کار با تجهیزات حائز اهمیت هستند:

• بارگذاری و تخلیه: درب‌ها وکپ‌های aerosol-tight از تشکیل آئروسل هنگام سانتریفیوژکردن جلوگیری نمی‌کنند. بلکه فقط مانع نشت آئروسل‌ها می‌شوند. بنابراین، باید حداقل 10 دقیقه قبل از باز کردن باگت یا روتور صبر کنید. زیرا آئروسل‌ها در این زمان ته‌نشین خواهند شد. همچنین شما باید بارگذاری و تخلیه روتورها و باگت‌ها را در محفظه‌ای ایمن (مخصوصاً در ویروس‌شناسی و میکروباکتری شناسی) انجام دهید تا خطر پراکنده‌شدن آئروسل‌ها را کاهش دهید.
• ضدعفونی و اتوکلاو: باگت‌ها، کپ‌ها، روتورها و درب‌ها اجزای اصلی هستند که با آئروسل‌ها تماس دارند. کارکردن درست با آن‌ها از پراکندگی آئروسل در بقیه قسمت‌های دستگاه جلوگیری می‌کند اما همه‌ی قسمت‌های دستگاه باید بعد از استفاده ضدعفونی شود. این کار باید با استفاده از مواد ضدعفونی‌کننده‌‌ای که سازنده‌ توصیه کرده، انجام شود. شما همچنین می‌توانید روتورها، درب‌های روتور، باگت‌ها و درب‌پوش‌ها را به‌طور منظم اتوکلاو کنید. (لطفا به دفترچه راهنما برای پارامترها مراجعه کنید؛ اتوکلاوکردن معمولا برای مدت 20 دقیقه در 121 درجه سانتیگراد و در فشار 2 بار، انجام می‌شود).
• مهر و موم (Seals): تمام کپ‌ها و درب‌های aerosol-tight با مهر و موم لاستیکی تحویل می‌شوند. کپ و درزگیر با هم یک واحد aerosol-tight را تشکیل می‌دهند که باید توسط یک موسسه تست مستقل، آزمایش و تایید شود. شما باید seal‌ها را به طور منظم چک کنید که سالم و بدون درز و حفره بوده و به درستی در شیارها قرار گرفته باشد. اگر هرکدام از این موارد به درستی رعایت نشده باشند، aerosol-tightness (ضد نشت آئروسل بودن) نمی‌تواند تضمین شود. در صورت لزوم، روغن‌کاری کرده یا حتی لاستیک درزگیر را تعویض کنید.

استفاده از سانتریفیوژها به روش ایمن

خود سانتریفیوژ یکی دیگر از عواملی است که ایمنی آن باید در حین کار مورد توجه قرار گیرد:

• محدودیت سرعت: تجاوز از سرعت مجاز روتور می‌تواند منجر به شکستن لوله‌ها و یا حتی روتور شود. بنابراین سرعت مجاز روتورها، هنگامی که سانتریفیوژ مجهز به سنسور تشخیص خودکار روتور نیست، باید در نظر گرفته شود. (خصوصیتی که عدم تجاوز روتور از حداکثر سرعت مجاز را تضمین می‌کند)
• شکستگی لوله: اگر لوله‌ای شکست یا ترک خورد ، سانتریفیوژ را حداقل تا 30 دقیقه باز نکنید. از آنجایی که این مورد تا قبل از بازکردن درب باگت‌ها و یا روتور قابل تشخیص نمی‌باشد (عدم تعادل ناگهانی می‌تواند اولین نشانه‌ی شکستن لوله باشد)، ما پیشنهاد می‌کنیم که حداقل 10 دقیقه تا قبل از بازکردن درب سانتریفیوژ صبر کنید.
• نگهداری: نگهداری مناسب و چک‌کردن منظم سانتریفیوژ، روتورها و تجهیزات جانبی برای اطمینان از ایمنی و جلوگیری از خرابی امری ضروری است. ( برای مثال شکستن روتور منجر به پخش شدن مقدار زیادی آئروسل می‌شود) لطفاً جهت نگهداری به دستورالعمل شرکت سازنده مراجعه نمایید.

 ابزار حفاظت شخصی یکی دیگر از عوامل مهم برای جلوگیری از تماس با مواد عفونی یا مضر است (اکثراً از طریق استنشاق و تماس پوستی) و به موارد زیر باید توجه کرد:

• وسایل ایمنی : هنگام کار با مواد عفونی یا خطرناک، همیشه از روپوش آزمایشگاهی، دستکش‌ و عینک ایمنی استفاده کنید. این امر خطر تماس پوست یا غشاء مخاطی با مواد پراکنده، قطرات و غیره را کاهش می‌دهد.
• تمیز کردن دست‌ها : بعد از کار با مواد عفونی ، دستکش‌ها را درآورده و دست‌ها را ضدعفونی کنید سپس آن‌ها را به طور کامل بشویید.
• تمیزکردن لوازم : اطمینان حاصل کنید که لوازم ایمنی پرسنل از جمله روپوش‌های آزمایشگاهی، عینک ایمنی و غیره، به طور مرتب تمیز شده و در صورت آسیب دیدن، جایگزین شوند.

رعایت این اقدامات احتیاطی در حین کار، سطح بالای امنیت را در حین عمل سانتریفیوژ فراهم‌کرده و همچنین خطر ابتلا به عفونت‌های اکتسابی آزمایشگاهی را به حداقل می‌رساند.

واژه‌نامه: