خطر شیوع سالک در تهران
چندی است که خبر شیوع بیماری سالک در ایران و مناطقی از تهران پخش شده است.
سالک، شایع‌ترین نوع بیماری لیشمانیوز (Leishmaniasis) است که باعث زخم‌های پوستی می‌شود. لیشمانیوز یک بیماری انگلی است که در اثر عفونت با انگل لیشمانیا ایجاد می‌شود. انگل لیشمانیا توسط نیش پشه خاکی فلبوتومین (phlebotomine) منتشر می‌شود.
با توجه به خبر شیوع سالک در ایران و تهران، لازم می‌دانیم اطلاعاتی در رابطه با سالک و اقدامات ضروری برای پیشگیری و درمان آن ارائه کنیم. پس در ادامه با ما همراه باشید.
مروری بر بیماری لیشمانیوز
همانطور که در قسمت مقدمه گفته شد، بیماری سالک در واقع یکی از انواع بیماری لیشمانیوز است. بنابراین پیش از اینکه به مبحث بیماری سالک بپردازیم، بهتر است ابتدا مروری بر لیشمانیوز و انواع آن داشته باشیم.
لیشمانیوز به سه شکل ظاهر می‌شود. دلیل بروز انواع مختلف بیماری لیشمانیوز ، وجود گونه‌های مختلف از انگل لیشمانیا است. کارشناسان معتقدند حدود 20 گونه لیشمانیا وجود دارد که می‌تواند سبب بروز انواع بیماری لیشمانیوز در انسان شود.
لیشمانیوز پوستی یا سالک (cutaneous):
سالک که با نام لیشمانیوز جلدی (CL) نیز شناخته می‌شود، شایع‌ترین شکل لیشمانیوز است و باعث ایجاد ضایعات پوستی، عمدتاً به صورت زخم، در بدن یا صورت می‌شود. جای زخم‌ها مادام‌العمر است و می‌تواند بار روانی زیادی را برای افراد مبتلا به همراه داشته باشد.
لیشمانیوز احشایی یا کالا آزار (visceral):
لیشمانیوز احشایی (VL) که به نام کالاآزار نیز شناخته می‌شود، در صورت عدم درمان در بیش از 95 درصد موارد کشنده است. این بیماری با حملات نامنظم تب، کاهش وزن، بزرگ شدن طحال و کبد و کم خونی مشخص می‌شود و معمولاً دو تا هشت ماه پس از گزش توسط پشه خاکی رخ می‌دهد.
لیشمانیوز احشایی همچنان یکی از بیماری‌های انگلی با پتانسیل شیوع و مرگ و میر بالا است. در سال 2020، بیش از 90 درصد موارد جدید ابتلا به لیشمانیوز احشایی به سازمان بهداشت جهانی (WHO) گزارش شد که در 10 کشور زیر رخ داده است:
برزیل، چین، اتیوپی، اریتره، هند، کنیا، سومالی، سودان جنوبی، سودان و یمن.
علائم و نشانه‌های رایج کالاآزار عبارتند از:
- کاهش وزن
- ضعف
- تبی که هفته‌ها یا ماه ها طول می‌کشد
- بزرگ شدن طحال
- بزرگ شدن کبد
- کاهش تولید سلول‌های خونی
- خونریزی
- ابتلا به عفونت‌های مختلف
- تورم غدد لنفاوی
لیشمانیوز پوستی مخاطی (mucocutaneous)
نوع نادر بیماری لیشمانیوز، لیشمانیوز پوستی مخاطی است که می‌تواند چندین ماه پس از بهبود زخم‌های پوستی ایجاد شود. لیشمانیوز مخاطی منجر به تخریب کامل یا بخشی از غشاهای مخاطی بینی، دهان و گلو می‌شود.
اگرچه لیشمانیوز پوستی مخاطی معمولاً زیر مجموعه‌ای از سالک در نظر گرفته می‌شود، اما جدی‌تر از آن است.
لیشمانیوز پوستی مخاطی در درجه اول زخم در دهان، بینی یا روی لب را به همراه داشته اما ممکن است باعث آبریزش یا گرفتگی بینی، خونریزی بینی و دشواری تنفس نیز شود.
بیماری سالک
در بخش قبلی به صورت اجمالی، مروری بر سالک داشتیم. همانطور که گفته شد، سالک، شایع‌ترین شکل لیشمانیوز است و می‌تواند توسط بیش از 15 گونه مختلف از انگل تک یاخته لیشمانیا ایجاد شود.
بیماری سالک تهدید کننده زندگی نیست اما اثرات مخربی را به همراه دارد. سالک باعث ایجاد ضایعات پوستی بدخیم می‌شود که می‌تواند اسکارهای مادام العمر را به جای بگذارد تاثیرات روانی منفی برای فرد مبتلا به همراه داشته باشد.
زخم‌ها در ابتدا به شکل برجستگی‌های کوچک هستند که در صورت پیشرفت بیماری و عدم درمان می‌توانند تبدیل به ضایعات باز یا زخم عفونی شوند. این ضایعات معمولاً بدون درد هستند اما در برخی موارد ممکن است زخم‌های بیمار دردناک باشد، به ویژه اگر زخم‌های باز با باکتری‌ها عفونی شوند.
علائم پوستی ممکن است چند هفته پس از گزش توسط پشه خاکی آلوده، ظاهر شود. با این حال، گاهی اوقات علائم برای ماه‌ها یا سال‌ها ظاهر نمی‌شوند.
در ایران، بیماری سالک را به دو دسته‌ی زیر تقسیم می‌کنند:
- سالک شهری (نوع خشک): در سالک شهری، مخزن انتقال بیماری انسان یا سگ‌ها هستند. به این صورت که یک فرد به انگل لیشمانیا آلوده می‌شود. سپس پشه خاکی از خون اطراف زخم‌های به وجود آمده تغذیه کرده و با گزش یک فرد دیگر، سالک را منتقل می‌کند. در سالک شهری تقریبا ۲ تا ۸ ماه پس از گزش پشه، ورم سرخ رنگ و بدون درد در محل گزش ایجاد می‌شود. این ضایعه به مرور زمان بزرگ شده و معمولا پس از ۶ ماه تا یک سال بهبود می‌یابد. البته در صورت عدم مراجعه به پزشک، جای زخم روی بدن باقی خواهد ماند که به زیبایی لطمه می‌زند.
- سالک روستایی (نوع مرطوب): در سالک روستایی، موش‌های صحرایی مخزن بیماری هستند و پشه خاکی ماده پس از گزش این موجودات، ناقل انگل لیشمانیا خواهد شد. در سالک روستایی، چند هفته پس از گزش پشه، زخم‌های متعددی در نقاط باز بدن مانند ضورت و بازو ایجاد می‌شود. ضایعات معمولاً ترشح دار و مرطوب هستند.
ضایعات ناشی از سالک روستایی نیز مانند سالک شهری معمولاً پس از ۶–۴ ماه بهبود می‌یابند اما اثرات آن‌‌ها بر پوست باقی خواهد ماند.
سالک چگونه به انسان منتقل می‌شود؟
انگل لیشمانیا از طریق نیش پشه خاکی فلبوتومین (phlebotomine) آلوده به انسان منتقل می‌شود. این پشه از خون برای تخم‌گذاری تغذیه می‌کند. پشه خاکی حین تغذیه از خون جاندارانی مانند سگ یا موش ممکن است به انگل لیشمانیا آلوده شود و سپس با گزش، این انگل را به انسان منتقل کند.
اپیدمیولوژی لیشمانیوز به ویژگی‌های گونه‌های انگل و پشه خاکی، ویژگی‌های اکولوژیکی محل‌های انتقال، مواجهه فعلی جمعیت انسانی با انگل و رفتار انسان بستگی دارد. حدود 70 گونه جانوری از جمله انسان میزبان انگل لیشمانیا هستند.
چه افرادی در معرض ابتلا به سالک هستند؟
عوامل زیادی در افزایش خطر ابتلا به سالک نقش دارند که در ادامه مروری بر مهم‌ترین این ریسک فاکتورها خواهیم داشت.
۱. شرایط اجتماعی و اقتصادی
فقر، نقش زیادی در ابتلا به انواع مختلف بیماری‌ها از جمله لیشمانیوز و سالک دارد. وضعیت نامناسب مسکن و بهداشت خانگی (مانند عدم مدیریت زباله یا فاضلاب باز) ممکن است شرایط مناسبی را برای تکثیر پشه خاکی ایجاد کند.
۲. سوء تغذیه
رژیم‌های غذایی فاقد پروتئین، آهن، ویتامین A و زینک خطر پیشرفت عفونت را افزایش می‌دهند.
۳. مسافرت
اپیدمی‌های لیشمانیوز جلدی و احشایی اغلب با مهاجرت و جابجایی افراد به مناطق پرخطر همراه است.
علاوه بر این، افرادی که به واسطه‌ی شغل خود مجبور به کار در جنگل هستند نیز در معرض خطر بالای ابتلا به سالک قرار دارند.
امکان ابتلا به سالک یا لیشمانیوز در مناطق حومه نشین و یا روستایی نیز بالا است.
۴. تغییرات آب و هوایی
تغییرات دما، بارندگی و رطوبت می‌تواند تأثیر زیادی بر چرخه رشد لیشمانیا در پشه خاکی داشته باشد و امکان انتقال انگل را در مناطقی که قبلاً برای بیماری بومی نبوده‌اند، فراهم کند.
۵. ابتلا به HIV
ابتلا به HIV یا ایدز ، خطر بیشتری برای ابتلا به سالک را ایجاد می‌کند. همچنین سیستم ایمنی ضعیف ناشی از این بیماری‌ها، می‌تواند سیر درمان سالک را پیچیده کند.
لیشمانیوز چگونه تشخیص داده می شود؟
اغلب اوقات، افراد مشکوک به ابتلا، نیش پشه خاکی را به خاطر نمی‌آورند و این موضوع می‌تواند تشخیص بیماری را سخت کند.
اگر در مکانی که لیشمانیوز شایع است، زندگی می‌کنید یا به چنین مناطقی سفر کرده‌اید، حتما به پزشک خود اطلاع دهید. به این ترتیب پزشک شما می‌داند که لازم است آزمایشی جهت بررسی وجود انگل تجویز کند. تشخیص لیشمانیوز بسته به نوع بیماری و نوع انگل دارد.
تشخیص سالک یا لیشمانیوز جلدی
اگر دچار علائم سالک باشید، پزشک، ممکن است با خراش دادن یکی از زخم‌ها، مقدار کمی از پوست را برای بیوپسی جمع‌آوری کند. نمونه برای آزمایش به آزمایشگاه ارسال خواهد شد. در چنین شرایطی، محققین اغلب به دنبال DNA یا ماده ژنتیکی انگل می‌گردند و بدین منظور از روش‌های مختلفی برای شناسایی گونه های انگل عامل عفونت استفاده می‌کنند.
تشخیص لیشمانیوز احشایی
پزشک ممکن است ابتدا یک معاینه فیزیکی برای بررسی بزرگی طحال یا کبد انجام دهد. سپس ممکن است بیوپسی مغز استخوان را انجام دهند یا جهت آزمایش‌های بیشتر نمونه خون بگیرد.
رنگ‌آمیزی نمونه مغز استخوان به شناسایی سلول‌های آلوده به انگل کمک می‌کند.
چگونه سالک را درمان کنیم؟
درمان لیشمانیوز به عوامل متعددی از جمله نوع بیماری، نتایج پاتولوژی، گونه‌های انگل و موقعیت جغرافیایی بستگی دارد. لیشمانیوز یک بیماری قابل درمان است که نیاز به سیستم ایمنی مناسب دارد. زیرا داروها انگل را از بدن خارج نمی‌کنند، بنابراین در صورت سرکوب سیستم ایمنی، خطر عود مجدد بیماری وجود دارد.
با استفاده از داروهای ضد انگلی مانند آمفوتریسین بی (Amphotericin B) می‌توان سالک را درمان کرد. اما بسته به شرایط پزشک شما ممکن است درمان های دیگری را بر اساس نوع لیشمانیوز شما توصیه کند.
لازم به ذکر است که زخم‌های پوستی ناشی از سالک ممکن است بدون درمان و به صورت خود به خودی بهبود یابند. ما توجه داشته باشید که مراجعه به پزشک نه تنها از بروز لیشمانیزو احشایی (که معمولا به عنوان عوارض سالک رخ می‌دهد) جلوگیری کرده بلکه می‌تواند بهبود را تسریع کند و جای زخم را بهبود بخشد.
علاوه‌براین، هر گونه زخم پوستی که باعث تغییر شکل شود ممکن است به جراحی پلاستیک نیاز داشته باشد.
چگونه از ابتلا به سالک جلوگیری کنیم؟
شاید پس از شنیدن خبر شیوع سالک در ایران، اولین پرسشی که در ذهنتان ایجاد می‌شود این باشد که چگونه از ابتلا به سالک جلوگیری کنیم؟
تشخیص زودهنگام و درمان سریع و موثر، شیوع بیماری را کاهش داده، از ناتوانی و مرگ جلوگیری می‌کند و به کاهش انتقال بیماری کمک می‌کند. در ادامه نکات کلیدی برای پیشگیری از سالک را ذکر خواهیم کرد:
۱. در حال حاضر داروهای ضد لیشمانی بسیار موثر و ایمن، به ویژه برای لیشمانیوز احشایی وجود دارد. پس در صورت مشاهده کوچکترین علائم، حتما جهت تشخیص و درمان به پزشک مراجعه کنید.
۲. کنترل ناقل به کاهش یا قطع انتقال بیماری کمک می‌کند. پس اگر در مناطق مستعد پشه خاکی زندگی می‌کنید، از اسپری حشره‌کش و پشه بند استفاده کنید. توجه داشته باشید که پشه خاکی بسیار کوچکتر از پشه است، بنابراین شما به یک توری ریز بافت نیاز دارید. در صورت امکان توری را با حشره کش حاوی اسپری کنید. موثرترین دافع حشرات حاوی DEET ( N,N-diethyl-meta-toluamide) است.
۳. لباسی بپوشید که تا حد امکان پوست را بپوشاند. شلوارهای بلند، پیراهن‌های آستین بلند و جوراب‌های بلند توصیه می‌شود.
۴. در طبقات بالاتر یک ساختمان بخوابید. پشه‌های خاکی قدرت پرواز ضعیفی دارند.
۵. زمان غروب و سحر تا حد امکان در فضای باز قرار نگیرید. این زمانی است که پشه‌های خاکی بیشتر فعال هستند.
۶. در صورت امکان از تهویه مطبوع استفاده کنید. استفاده از فن‌ها ممکن است پرواز را برای حشرات دشوارتر کند.
۷. کنترل حیوانات ولگرد و پسماندها، جمع‌آوری زباله و نخاله ساختمانی از اهمیت زیادی در پیشگیری از ابتلا به سالک برخوردار است. هر کدام از این‌ها می‌تواند منبع بیماری سالک باشند
سخن پایانی
همانطور که در ابتدای مطلب گفته شد، مدتی است که خبر شیوع سالک در تهران پیچیده است. این موضوع پس از شیوع کرونا، نگرانی‌های زیادی را به همراه داشته است. به همین دلیل ما خود را موظف دانستیم در چنین شرایطی، به اطلاع‌رسانی در مورد این بیماری بپردازیم و راهکارهای جلوگیری از ابتلا به آن را بیان کنیم. امیدواریم این مطلب مورد توجه شما قرار گرفته باشد.
