انسان برای بقا به اکسیژن نیاز دارد و ریه‌ها نقشی کلیدی را در حفظ حیات انسان ایفا می‌کنند. در حقیقت می‌توان گفت که سلامتی ریه‌ها برای سلامتی تمامی اعضای بدن ضروری است و ابتلا به مشکلات ریوی، خطر و تهدیدی جدی برای زندگی انسان‌ها محسوب می‌شود.

بیماری پنومونی^[1] که با نام‌های سینه پهلو، ذات‌الریه و عفونت ریوی نیز شناخته می‌شود، یک نوع بیماری حاد تنفسی است که بر روی ریه‌ها‌ تاثیر گذاشته و ممکن است در اثر عوامل متعدد و گوناگونی ایجاد گردد. این بیماری معمولاً در اثر عفونت‌های باکتریایی، قارچی و یا ویروسی ایجاد شده و عامل اصلی مرگ ناشی از بیماری‌های عفونی در کودکان کمتر از 5 سال محسوب می‌شود.

مطابق با آمارهای ارائه شده، هرساله حدود 450 میلیون نفر در سراسر جهان به پنومونی مبتلا می‌شوند و نزدیک به 4 میلیون نفر از آن‌ها جان خود را در اثر این بیماری از دست می‌دهند [2]. این درحالی‌ است که با رعایت اقدامات پیشگیرانه و افزایش سطح آگاهی نسبت به این بیماری و علل بروز آن، به‌راحتی می‌توان آمار مرگ و میر در اثر بیماری پنومونی را کاهش داد.

در سال 2009 سازمان بهداشت جهانی (WHO) با هدف افزایش آگاهی نسبت به بیماری پنومونی، ترویج راهکارهای پیشگیرانه و انجام اقدامات درمانی، روز 12 ماه نوامبر (21 آبان ماه) را به عنوان روز جهانی پنومونی نام‌گذاری نمود. این روز فرصت مغتنمی است تا به کمک تمامی انسان‌ها و به‌ویژه سیاست‌گذاران دلسوز، مهم‌ترین اهداف این سازمان جهت مهار این بیماری تحقق یابد.

ما نیز به مناسب روز جهانی پنومونی کوشیده‌ایم تا با ارائه‌ی این مقاله و آگاهی‌بخشی نسبت به راه‌های درمان و جلوگیری از ابتلا به این بیماری، در نجات جان هم‌نوعان خود سهیم باشیم. پس در ادامه ما را همراهی نمایید.

بیماری پنومونی و علائم اصلی ابتلا به آن

پنومونی التهابی است که در اثر عفونت ایجاد شده و ممکن است یک و یا هر دو ریه‌ی فرد را درگیر کند. ریه از تعداد زیادی کیسه‌ی هوایی کوچک به نام آلوئول^[2] تشکیل شده است. این کیسه‌ها در واقع محل اصلی مبادله‌ی گازهای تنفسی هستند. زمانی که عوامل باکتریایی، ویروس و یا قارچ وارد بدن می‌شود، آلوئول‌ها ملتهب شده و پر از مایع و عفونت می‌گردند. این مسئله سبب کاهش اکسیژن‌رسانی در بیمار گشته و علائمی مانند سرفه‌، تب، تنگی نفس و … به همراه دارد. بیماری پنومونی در اکثر افراد قابل درمان است اما درمورد کودکان زیر 5 سال، سالمندان بالای 65 سال و افرادی که به علل مختلف دارای سیستم ایمنی ضعیفی هستند، بسیار خطرناک و حتی کشنده خواهد بود. ازجمله علائم رایج این بیماری می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

• سرفه همراه با خلط
• سردرگمی، گیجی و پایین بودن دمای بدن نسبت به حالت طبیعی (در افراد بالای 65 سال)
• تب و لرز
• درد قفسه‌ی سینه که با تنفس عمیق بیش‌تر می‌شود
• تنگی نفس و تنفس سریع
• ضعف و خستگی
• حالت تهوع، اسهال و استفراغ
• بی‌قراری در کودکان

انواع پنومونی

بیماری پنومونی در اثر عوامل مختلفی ایجاد می‌شود که ازجمله شایع‌ترین آن‌ها می‌توان به باکتری‌ها و ویروس‌ها اشاره نمود. بدن معمولاً در برابر این عوامل مقاوم بوده و می‌تواند از آلوده شدن ریه جلوگیری نماید اما گاهی اوقات این میکروب‌ها بر سیستم ایمنی بدن غلبه کرده و سلامتی فرد را به خطر می‌اندازند.

پنومونی با توجه به انواع میکروب‌هایی که باعث بروز آن می‌شوند و یا محلی که شخص به آن مبتلا شده است، به چند دسته تقسیم می‌شود. در ادامه به بررسی انواع بیماری پنومونی و علل ایجاد هر یک خواهیم پرداخت.

1- پنومونی کسب شده از جامعه (^[3]CAP)

پنومونی کسب شده از جامعه شایع‌ترین نوع ذات‌الریه است که در خارج از بیمارستان و سایر مراکز درمانی ایجاد می‌شود. این نوع از پنومونی می‌تواند ناشی از عوامل زیر باشد:

الف) باکتری و  ارگانیسم‌های شبیه به باکتری^[4]:

پنومونی باکتریایی یکی از انواع پنومونی کسب شده از اجتماع است که می‌تواند به‌خودی خود و یا پس از ابتلا به سرماخوردگی و آنفولانزا ایجاد گردد. مطابق با بررسی‌های انجام شده، استرپتوکوک^[5] یکی از عوامل اصلی ابتلا به پنومونی باکتریایی در آمریکا است. این نوع از عفونت ریوی ممکن است تنها یک قسمت از ریه (یک لوب) را تحت تاثیر قرار دهد به‌همین دلیل آن‌را  پنومونی لوبار^[6] نیز می‌نامند.

مایکوپلاسما پنومونیه^[7] نیز یک ارگانیسم شبیه به باکتری و ازجمله عواملی است که باعث بروز بیماری پنومونی می‌شود. این نوع از ذات الریه به‌طور معمول علائمی خفیف‌تر از انواع دیگر پنومونی داشته و با نام واکینگ پنومونی^[8] نیز شناخته می‌شود.

ب) قارچ:

پنومونی که در اثر قارچ ایجاد می‌شود عموماً در افرادی شایع است که به بیماری‌های مزمن مبتلا بوده و دارای سیستم ایمنی ضعیفی هستند. قارچ‌هایی که باعث این نوع از ذات‌الریه می‌شوند در خاک و یا بدن پرندگان یافت شده و بسته به موقعیت جغرافیایی، انواع مختلفی دارند.

ج) ویروس‌ها:

بیماری پنومونی می‌تواند دراثر ویروس‌هایی که موجب بروز سرماخوردگی و آنفلانزا می‌شوند نیز ایجاد گردد. عفونت ریه که در اثر ویروس ایجاد می‌شود به‌طور معمول علائمی خفیف داشته اما در برخی مواقع ممکن است بسیار جدی و خطرناک شود.

2- پنومونی کسب شده از بیمارستان^[9]

پنومونی کسب شده از بیمارستان یکی دیگر از انواع پنومونی است. ریسک ابتلا به این بیماری در افرادی که به دلیل بیماری‌های مختلف و به مدت طولانی در بیمارستان و یا سایر مراکز بهداشت بستری بوده‌اند، وجود دارد. پنومونی بیمارستانی می‌تواند بسیار خطرناک و جدی باشد زیرا باکتری‌هایی که این بیماری را ایجاد می‌کنند معمولاً دربرابر آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم هستند و از طرفی افرادی که به این نوع از ذات‌الریه مبتلا می‌شوند به دلیل ابتلا به بیماری‌های دیگر از وضعیت سلامتی مناسبی برخوردار نیستند.

3- پنومونی آسپیراسیون^[10]

آسپیراسون ریوی نوعی پنومونی است که در اثر ورود هر نوع مایع، مواد غذایی، بزاق دهان، خلط، استفراغ و … به ریه‌ها ایجاد می‌شود. این اجرام ممکن است هنگام شیر دادن به نوزادان، استفراغ شخص بیهوش، ورود آب به ریه‌های افرادی که درحال غرق شدن هستند و … وارد مجرای تنفسی شوند و خطراتی را برای فرد ایجاد نمایند.

نحوه‌ی انتقال پنومونی

همانطور که گفته شد بیماری پنومونی در اثر عوامل مختلفی ایجاد می‌شود. زمانی که باکتری‌ها و ویروس‌ها علت بروز پنومونی باشند، این بیماری می‌تواند از شخصی به شخص دیگر انتقال یابد.

اما چنانچه علت ابتلا به این بیماری قارچ‌ها بوده و یا فرد به پنومونی آسپیراسیون مبتلا باشد، این بیماری مسری نخواهد بود.

ازجمله راه‌های انتقال بیماری پنومونی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• استنشاق: زمانی که یک شخص، در تماس نزدیک با فرد بیمار قرار دارد ممکن است در اثر استنشاق عطسه و یا سرفه‌ی فرد آلوده به پنومونی مبتلا شود.
• تماس با فرد مبتلا به پنومونی: عوامل عفونت‌زا می‌توانند به‌واسطه‌ی تماس فرد سالم با بیمار نیز انتقال یابند. به‌طور مثال هنگام دست دادن با فردی که به بیماری پنومونی مبتلا است، ممکن است شما نیز به این بیماری مبتلا شوید.

عوامل خطر بیماری پنومونی

بیماری پنومونی ممکن است در هر فردی بروز کند. اما مواردی هستند که ریسک ابتلا به این بیماری را افزایش می‌دهند. جهت اطلاع از عوامل خطر ابتلا به بیماری پنومونی در ادامه با ما همراه باشید.

• سن: همانطور که گفته شد هر فردی ممکن است به پنومونی مبتلا شود اما کودکان زیر 5 سال و سالمندانی که بیش از 65 سال سن دارند با خطر بیشتری مواجه هستند.
• استعمال دخانیت و مصرف بیش از حد الکل: مصرف دخانیات و الکل ممکن است باعث ضعیف شدن سیستم ایمنی بدن شود و ریسک ابتلا به پنومونی را افزایش دهد.
• اختلالات سلامتی: بیماری‌هایی مانند فیبروز سیتیک^[11]، انسداد مزمن ریوی(^[12]COPD)، آسم و یا شرایطی که کلیه، قلب و کبد را تحت تاثیر قرار می‌دهد، ممکن است باعث افزایش خطر ابتلا به پنومونی در افراد شوند.
• سیستم ایمنی ضعیف: ابتلا به بیماری‌هایی مانند ایدز و یا سرطان، سوء تغذیه، بستری شدن‌های طولانی مدت در مراکز بهداشت و درمان و … موجب تضعیف سیستم ایمنی بدن افراد شده و ریسک ابتلا به پنومونی را افزایش خواهد داد.
• قرارگرفتن درمعرض برخی آلاینده‌ها و مواد شیمیایی

چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟

افرادی که بیش‌تر در معرض خطر ابتلا به بیماری پنومونی قرار دارند در صورتی که دچار تنگی نفس، درد در قفسه‌ی سینه، تب طولانی و بالای 39 درجه‌ی سانتی‌گراد و سرفه‌‌های مداوم شوند باید به‌سرعت به پزشک مراجعه کرده و نسبت به درمان بیماری خود اقدام نمایند.

تشخیص بیماری پنومونی

 پس از مراجعه به مراکز درمانی، پزشک ابتدا سابقه‌ی پزشکی فرد را بررسی کرده و معاینات فیزیکی را انجام می‌دهد. چنانچه شخص مشکوک به ابتلا به پنومونی باشد، جهت تشخیص علت بروز بیماری، آزمایشاتی از جمله موارد زیر صورت خواهد گرفت:

رادیوگرافی قفسه‌ی سینه: با استفاده از این تست، پزشک قادر خواهد بود تا تصویری از قفسه‌ی سینه‌ی فرد تهیه کرده و محل عفونت و میزان آن را تشخیص دهد. لازم به ذکر است که با انجام این تست نمی‌توان علت بروز بیماری پنومونی را تشخیص داد.

سی‌تی‌اسکن: با استفاده از سی‌تی‌اسکن می‌توان تصویر دقیق‌تری از ریه‌ها تهیه‌ کرد و به این صورت پزشک امکان بررسی جزئیات محل عفونت را خواهد داشت.

آزمایش خون: نوع ارگانیسمی که باعث بروز بیماری پنومونی شده است را می‌توان با آزمایش خون مشخص نمود.

کشت خون: تست کشت خون، آزمایشی است که میزان عفونت موجود در خون را مشخص می‌کند. به‌وسیله‌ی انجام این آزمایش می‌توان تشخیص داد که آیا عفونت ریه وارد خون فرد شده است یا خیر.

گاز خون شریانی: تست گاز خون شریانی که در اصطلاح پزشکی ای.بی.جی (ABG) نامیده می‌شود، آزمایشی است که جهت بررسی میزان گازهای محلول در خون صورت می‌گیرد. این آزمایش بر روی خون گرفته شده از شریان رادیال^[13] انجام شده و در تشخیص بیماری‌های تنفسی کاربرد فراوانی دارد.

آزمایش خلط: در این تست نمونه‌ی خلط فرد پس از سرفه‌های عمیق گرفته شده و مورد آزمایش قرار می‌گیرد. با استفاده از نتایج آزمایش خلط می‌توان نوع ارگانیسمی که سبب بروز پنومونی شده است را تعیین نمود.

برونکوسکپی ریه^[14]: در روش برونکوسکپی، لوله‌ای از طریق بینی و یا دهان وارد ریه‌ها شده و تمامی راه‌های تنفسی فرد بررسی می‌شوند. بدین ترتیب می‌توان از این روش جهت تشخیص بیماری‌های تنفسی از جمله پنومونی استفاده کرد.

روش‌های درمان

بیماری پنومونی به‌طور معمول به‌صورت سرپایی و با مصرف آنتی‌بیوتیک، داروهای مسکن، مایعات و استراحت کافی درمان می‌شود اما درصورتی که بیماری بسیار شدید باشد، لازم است تا فرد در بیمارستان بستری شود.

روش‌های درمانی پنومونی به شدت و نوع بیماری بستگی دارد. به‌طور مثال چنانچه علت ابتلا به پنومونی باکتری تشخیص داده شود، از آنتی‌بیوتیک‌ها برای درمان آن استفاده خواهد شد و درصورتی که ویروس‌ها، عامل ایجاد پنومونی در اشخاص باشند، مصرف زیاد مایعات و استراحت کافی می‌تواند جهت درمان بیماری موثر واقع شود.

عوارض جانبی بیماری پنومونی

افرادی که به بیماری پنومونی مبتلا می‌شوند ممکن است حتی پس از درمان بیماری نیز با مشکلاتی از جمله موارد زیر مواجه شوند:

ورود باکتری به جریان خون (باکتریمیا): باکتری‌هایی که سبب عفونت ریه می‌شوند ممکن است وارد جریان خون شوند. بدین ترتیب عفونت به سایر اندام‌ها انتقال یافته و ممکن است سبب نارسایی آن‌ها گردد.

تنگی نفس: چنانچه بیماری پنومونی شدید باشد، ممکن است بیمار دچار تنگی نفس گردد. در این صورت لازم است تا فرد در بیمارستان بستری شده و درصورت نیاز از دستگاه‌های تنفسی (ونتیلاتور^[15]) استفاده نماید.

 تجمع مایع در اطراف ریه (پلورال افیوژن): پلورال افیوژن که در زبان عامیانه با اصطلاح “آب آوردن ریه” شناخته‌ می‌شود نیز یکی از عوارض جانبی بیماری پنومونی است. درصورت بروز این مشکل لازم است تا شخص فوراً به مراکز درمانی مراجعه نماید.

آبسه ریوی^[16]: زمانی که سلول‌های بافت ریه در اثر عفونت‌ از بین می‌روند، حفره‌ای پر از چرک در آن ناحیه ایجاد می‌شود که آبسه‌ی ریوی نام دارد. آبسه‌ی ریوی در واقع یک بیماری شدید چرکی است که به‌عنوان عارضه‌ی پنومونی رخ می‌دهد. این بیماری معمولاً با مصرف آنتی‌بیوتیک قابل درمان است اما در مواردی لازم است تا آبسه با استفاده از سوزن و یا لوله تخلیه گردد.

روش‌های جلوگیری از ابتلا به پنومونی

همانطور که گفته شده بیماری پنومونی یکی از شایع‌ترین علل مرگ ناشی از بیماری‌های عفونی محسوب می‌شود و حتی در صورت درمان نیز ممکن است فرد به عوارض جانبی‌ مبتلا گردد که جان او را در معرض خطر قرار می‌دهند. بنابراین توجه به اقدامات پیشگیرانه در مورد این بیماری امری ضروری خواهد بود. جهت جلوگیری از ابتلا به پنومونی اقدامات زیر را انجام دهید:

• واکسن بزنید: جهت پیشگیری از ابتلا به پنومونی می‌توان از واکسیناسیون کمک گرفت. همچنین ممکن است بیماری پنومونی در اثر ابتلا به آنفلانزا نیز ایجاد شود بنابراین پیشگیری از ابتلا به آنفلانزا توسط واکسیناسیون، در پیشگیری از ابتلا به پنومونی نیز موثر خواهد بود.
• بهداشت را رعایت کنید: یکی از روش‌های پیشگیری از ابتلا به پنومونی رعایت بهداشت و شستن مکرر دست‌ها است.
• از استعمال دخانیات بپرهیزید: سیگار کشیدن باعث تضعیف ریه‌ها دربرابر عفونت‌های تنفسی می‌شود. جهت جلوگیری از ابتلا به بیماری پنومونی از مصرف دخانیات اجتناب کنید.
• سیستم ایمنی بدن خود را تقویت کنید: با داشتن خواب کافی، رعایت یک رژیم غذایی سالم و مناسب و ورزش منظم، سیستم ایمنی بدن در برابر عفونت‌ها و ارگانیسم‌هایی که سبب ایجاد پنومونی هستند تقویت می‌شود.

هشت نکته‌ی کلیدی در رابطه با پنومونی

1. پنومونی یک بیماری عفونی است که می‌تواند مشکلاتی جدی برای سلامتی افراد ایجاد کند.
2. پنومونی عامل اصلی مرگ ناشی از عفونت در کودکان کمتر از 5 سال در سراسر جهان است.
3. روز جهانی پنومونی هرساله با هدف مهار این بیماری و آگاهی بخشی نسبت به اقدامات پیشگیرانه در 12 ماه نوامبر مصادف با 21 آبان ماه برگزار می‌شود.
4. با تشخیص به موقع و انجام اقدامات درمانی می‌توان بیماری پنومونی را درمان کرد.
5. کودکان زیر پنج سال، سالمندانی که بیشتر از 65 سال سن دارند و افرادی که دارای سیستم ایمنی ضعیفی هستند، بیش از سایرین مستعد ابتلا به پنومونی محسوب می‌شوند.
6. پنومونی بر اساس نوع عامل عفونت‌زا و محل ابتلا به بیماری به 3 گروه پنومونی کسب شده از جامعه، پنومونی کسب شده از بیمارستان و پنومونی آسپیراسیون طبقه‌بندی می‌شود.
7. ازجمله علل اصلی ابتلا به پنومونی می‌توان به باکتری، ویروس و قارچ اشاره کرد.
8. با واکسینه شدن، تغذیه مناسب و تقویت سیستم ایمنی، می‌توان از پنومونی پیشگیری کرد.

واژه‌نامه