روز جهانی پوکی استخوان: بیماری خاموش
شاید برایتان جالب باشد که بدانید استخوان نیز مانند سایر قسمت‌های بدن در واقع بافت زنده‌ای است که دائما در حال تجزیه و جایگزینی است. اما گاهی اوقات ایجاد استخوان جدید با از دست‌دادن استخوان قدیمی همخوانی ندارد. در چنین شرایطی پوکی استخوان اتفاق می‌افتد.
پوکی استخوان باعث می‌شود استخوان‌ها به قدری ضعیف و شکننده شوند که سقوط یا حتی فشار بسیار خفیف مانند خم شدن یا حتی سرفه باعث شکستگی استخوان می‌گردند.
بدون شک تا به حال مطالب زیادی در رابطه با پوکی استخوان، علل بروز و علائم این بیماری خوانده و یا شنیده‌اید. در این مطلب و به مناسبت روز جهانی پوکی استخوان (مصادف با 28 مهرماه) قصد داریم اطلاعاتی در رابطه با پوکی استخوان و آزمایش‌های تشخیصی مرتبط با آن ارائه کنیم. پس اگر احساس می‌کنید به پوکی استخوان مبتلا هستید و یا در اطرافیان خود چنین وضعیتی را مشاهده کرده‌اید، در ادامه با ما همراه باشید.
پوکی استخوان چیست؟
پیش از هرچیز، اجازه دهید مروری کوتاه بر بیماری پوکی استخوان داشته باشیم.
همانطور که در قسمت مقدمه نیز گفته شد، استخوان یک بافت زنده است که دائما در حال تجزیه و بازسازی است. زمانی که تعادل بین تجزیه و بازسازی بافت استخوان مختل شود (به عنوان مثال در اثر تغییرات هورمونی یا رژیم غذایی) استخوان ممکن است برخی از مواد معدنی را که به چگالی و قدرت آن کمک می‌کنند از دست بدهد و تراکم آن کاهش یابد. به کاهش تراکم استخوان، استئوپنی [1] می‌گویند. هنگامی که کاهش قابل توجهی در تراکم استخوان رخ می‌دهد، به طوری که استخوان ضعیف و مستعد شکستگی شود، فرد به پوکی استخوان مبتلا خواهد بود.
بیماری پوکی استخوان ممکن است برای همه رخ دهد اما خطر ابتلا به آن با بالا رفتن سن افزایش می‌یابد. همچنین می‌توان گفت که پوکی استخوان بر زنان بیشتر از مردان تاثیر گذاشته و خطر بروز آن در افرادی با فریم بدن ریز (که معمولا دارای توده استخوانی کمتر از حد متوسط هستند) بیشتر است.
بیماری پوکی استخوان “بیماری خاموش” نیز نامیده می‌شود زیرا معمولاً تا زمانی که فرد دچار شکستگی استخوان نشود هیچ علامتی از این بیماری را تجربه نخواهد کرد.
چگونه به پوکی استخوان مبتلا می‌شویم؟
استخوان در درجه اول ترکیبی از پروتئین کلاژن نوع I و فسفات کلسیم هستند.
پروتئین کلاژن نوع I یک شبکه اسفنجی را تشکیل می‌دهد که با افزودن ترکیب کلسیم “معدنی” شده و استخوان‌ها را هم‌زمان محکم و انعطاف‌پذیر می‌کند.
استخوان بافتی زنده است که به آرامی اما پیوسته جایگزین می‌شود. طی فرآیندی به نام تحلیل استخوان [2]، سلول‌هایی به نام استئوکلاست [3] استخوان را در مقیاس میکروسکوپی حل کرده و آنزیم‌ها نیز شبکه کلاژن را تجزیه می‌کنند. در ادامه سلول‌هایی به نام استئوبلاست[4]، بافت استخوانی جدید را تشکیل می‌دهند. به این چرخه، “بازسازی استخوان” می‌گویند که در طول زندگی فرد ادامه می‌یابد. کل اسکلت هر فرد تقریباً هر 10 سال یکبار کاملا تعویض می‌شود.
در دوران کودکی، تشکیل استخوان با سرعت بیشتری نسبت به تحلیل استخوان پیش می‌رود و توده استخوانی معمولاً در اوایل دهه 20 زندگی یک فرد به اوج خود می‌رسد. پس از آن، تشکیل استخوان کند شده و فرایند جذب از آن پیشی می‌گیرد. در نتیجه با افزایش سن توده استخوانی کاهش می‌یابد.
چه افرادی بیشتر مستعد ابتلا به پوکی استخوان هستند؟
کمبود کلسیم و ویتامین D در دوران کودکی، استفاده از داروهای حاوی گلوکوکورتیکواستروئیدها با دوز بالا [5]، اختلالات تغذیه (مانند بی‌اشتهایی)، جراحی دستگاه گوارش، عدم فعالیت فیزیکی، سیگار کشیدن و مصرف بیش از حد الکل می‌تواند خطر ابتلا به پوکی استخوان را در سنین بالاتر افزایش دهد.
همچنین برخی بیماری‌ها مانند بیماری تیروئید، سندروم کوشینگ، آرتریت روماتوئید، بیماری کلیوی و هایپرپاراتیروئیدیسم [6] نیز می‌توانند بر سلامت استخوان‌ها تأثیر بگذارند.
افرادی که سابقه خانوادگی پوکی استخوان دارند نیز ممکن است در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به پوکی استخوان باشند.
زنان یائسه ممکن است به دلیل کاهش هورمون استروژن، در معرض خطربالاتری برای دست دادن توده استخوانی قرارداشته باشند. بررسی‌های صورت گرفته نشان داده است که برخی زنان تا 20 درصد از توده استخوانی خود را طی 5 تا 7 سال اول پس از یائسگی از دست می‌دهند.
در مردان نیز کاهش سطح تستوسترون با افزایش از دست دادن توده استخوانی ارتباط دارد.
آزمایش تشخیصی پوکی استخوان
هدف اصلی از انجام آزمایش تشخیصی پوکی استخوان یافتن علت کاهش تراکم استخوانی است. (به‌عنوان مثال یائسگی، تغییرات هورمونی و یا بیماری‌های زمینه‌ای)
این آزمایش معمولا در مواقع زیر تجویز می‌شود:
- برای غربالگری کاهش تراکم استخوان
- برای ارزیابی وضعیت استخوان هنگامی که فرد دچار شکستگی غیر منتظره استخوان می‌شود
- برای نظارت بر اثربخشی درمان پوکی استخوان
سازمان‌های مختلف (از جمله کالج متخصصان زنان و زایمان آمریکا) انجام آزمایش تشخیصی پوکی‌استخوان را به صورت روتین برای همه زنان از سن 65 سالگی به بعد، و در مردان از 70 سالگی به بعد، توصیه می‌کنند. همچنین در صورت وجود عوامل و فاکتورهای خطر، انجام این آزمایش در سنین پایین‌تر نیز توصیه می‌شود.
تست‌های غیر آزمایشگاهی(تصویر برداری) برای تشخیص پوکی استخوان
آزمایش تراکم مواد معدنی استخوان [7] (BMD) اولین آزمایشی است که اغلب برای تشخیص پوکی استخوان و توده استخوانی پایین مورد استفاده قرار می‌گیرد. اسکن دگزا (Dexa-Scan) یکی از روش‌های ارجح و دقیق برای اندازه‌گیری BMDاست که در آن از اشعه ایکس با انرژی کم برای ارزیابی تراکم استخوان در لگن و یا ستون فقرات استفاده می‌شود. نتیجه حاصل از این آزمایش با نمونه‌های طبیعی مقایسه می‌گردد.
دستگاه‌های غربالگری BMD به صورت پرتابل یا قابل حمل نیز در برخی مراکز بهداشتی در دسترس است. جهت استفاده از این دستگاه‌ها، از اسکن پاشنه یا انگشتان افراد استفاده می‌شود. البته این اسکن‌ها به اندازه DXA دقیق نیستند اما ممکن است به عنوان اسکن اولیه مورد استفاده قرار گیرند. درصورتی که این آزمایش‌ها کاهش تراکم استخوان را نشان دهند، ممکن است اسکن DXA برای تأیید انجام شود.
علاوه‌بر این پزشک متخصص می‌تواند از ماشین حساب‌‌های آنلاین که با نام FRAX tool شناخته می‌شوند نیز برای تعیین خطر شکستگی لگن، مچ، شانه یا ستون فقرات در افراد بالای 40 سال استفاده کند. این ماشین حساب‌ها در اینترنت به صورت آنلاین قابل دسترسی هستند.
سایر آزمایش‌های تصویربرداری تشخیصی که ممکن است برای اندازه گیری BMD و تشخیص پوکی استخوان انجام شوند، شامل سی تی اسکن (توموگرافی کامپیوتری)، اشعه ایکس و سونوگرافی هستند.
یکی دیگر از آزمایشات تصویربرداری تشخیصی که برای ارزیابی وضعیت استخوان‌ها استفاده می‌شود، اسکن هسته‌ای استخوان است که البته نباید با اسکن تراکم استخوان یا BMD اشتباه گرفته شود.
آزمایش BMD برای تشخیص کاهش تراکم استخوان استفاده می‌شود، اما اسکن هسته‌ای استخوان یک آزمایش پزشکی است که برای ردیابی سایر شرایط جدی استخوان (مانند سرطان متاستاتیک یا عفونت) استفاده می‌شود. برای انجام این آزمایش، یک ردیاب رادیواکتیو به فرد تزریق می‌شود. این ردیاب از طریق خون حرکت کرده و جذب استخوان‌ها می‌شود. تصاویر هسته‌ای این مناطق را برجسته‌تر می‌کند و می‌تواند وجود موارد غیر عادی مرتبط با بیماری یا آسیب را تشخیص دهد. اسکن هسته‌ای استخوان می‌تواند مشکلات استخوان‌ها را خیلی زودتر از یک عکس‌برداری معمولی نشان دهد.
تست‌های آزمایشگاهی برای تشخیص پوکی استخوان
آزمایش خون
جهت تشخیص پوکی استخوان، علاوه بر آزمایش‌های تصویربرداری ممکن است آزمایش خون نیز تجویز شود. آزمایش خونی که در چنین شرایطی تجویز می‌شود، اغلب شامل سنجش موارد زیر است:
- سطح کلسیم خون
- سطح ویتامین D
- آزمایشات تیروئید مانند T4 و TSH برای غربالگری بیماری تیروئید
- هورمون پاراتیروئید (PTH) برای بررسی وجود هیپرپاراتیروئیدیسم
- هورمون تحریک کننده فولیکول (FSH) برای بررسی یائسگی
- سطح تستوسترون در مردان
- الکتروفورز پروتئین: برای شناسایی پروتئین‌های غیرطبیعی تولید شده توسط یک نوع خاص از سرطان به نام میلوم متعدد یا مولتیپل میلوما که می‌تواند استخوان را تجزیه کند.
سنجش مارکر (نشانگرهای) استخوانی
سنجش مارکر (نشانگرهای) استخوانی که از طریق آزمایش خون یا ادرار انجام می‌شود، میزان از دست دادن استخوان را نشان می‌دهد. از این آزمایش می‌توان قبل از درمان و مجددا بعد از درمان استفاده کرد تا میزان از دست دادن استخوان و یا موثر بودن راهکارهای درمانی مشخص شود.
چگونه می‌توان از ابتلا به پوکی استخوان جلوگیری کرد؟
پیش از اینکه بخواهیم مروری بر روش‌های پیشگیری از پوکی استخوان داشته باشیم، باید توجه داشته باشید که اقدامات پیشگیرانه نمی‌تواند به طور 100 % از ابتلا به پوکی استخوان جلوگیری کند.
با این وجود ورزش منظم (مانند پیاده روی و تمرینات استقامتی)، خوردن غذاهای سرشار از کلسیم و ویتامین D (و مکمل در صورت نیاز)، ترک سیگار و اجتناب از مصرف الکل می‌توانند خطر ابتلا به پوکی استخوان را تا حد زیادی کاهش دهند.
چنین اقداماتی هر چه زودتر اتخاذ شوند، تاثیر بیشتری خواهند داشت. به حداکثر رساندن توده استخوانی در جوانان و به حداقل رساندن از دست دادن استخوان در دوران پیری می‌تواند در کاهش خطر ابتلا به پوکی استخوان تا حدی زیادی موثر باشد.
جمع‌بندی
پوکی استخوان یکی از معضلاتی است که زندگی افراد زیادی در سراسر جهان، به ویژه سالمندان، را تحت تاثیر قرار داده است. این بیماری به خودی خود ممکن است کشنده نباشد، اما ناتوانی‌های ایجاد شده در اثر آن می‌توانند خطر مرگ را برای فرد به همراه داشته باشند.
خطر ابتلا به پوکی استخوان و شکستگی‌های ناشی از آن توسط عوامل متعددی تعیین می‌شود که برخی از آن‌ها را می توان تغییر داد (به کمک ورزش، تغذیه سالم و ترک سیگار) در حالی که برخی دیگر را نمی‌توان تغییر داد. (به عنوان مثال سابقه خانوادگی، سن، یائسگی و بیماری‌هایی مانند آرتریت روماتوئید). با این وجود اطلاع از عوامل خطر پوکی استخوان و نحوه کاهش آن‌ها تاثیر بسزایی در کاهش خطر ابتلا به پوکی استخوان دارد. در این مقاله و به مناسبت روز جهانی پوکی استخوان سعی کردیم اطلاعاتی در رابطه با این بیماری و آزمایش‌های تشخیصی آن که کمتر به ان پرداخته شده است ارائه کنیم. امیدواریم این مطلب مورد توجه شما قرار گرفته باشد.
| osteoclasts | [3] | bone resorption | [2] | osteopenia | [1] |
| hyperparathyroidism | [6] | high-dose glucocorticosteroids | [5] | osteoblasts | [4] |
| bone mineral density | [7] |
