فراورده‌های متراکم پلاکتی امروزه به عنوان راهکاری برای بهبود زخم و مدیریت بیماری‌های پوستی جایگاه ویژه‌ای در علم تریکولوژی (trichology) و زیبایی شناسی یافته‌اند.

با وجود اینکه این فراورده‌ها مدت زیادی است که در حوزه پزشکی مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما هنوز کاربران در رابطه با آماده سازی این فراورده‌‌ها دچار سردرگمی‌هایی هستند. به همین دلیل در این مطلب قصد داریم به بررسی فراورده‌های غنی از پلاکت و پروتکل آماده‌سازی آن بپردازیم. پس در ادامه با ما همراه باشید.

۱. بدن، توانایی التیام خود را دارد

اگر یک خراش کوچک روی زانوی شما ایجاد شود، بدن شما با ایجاد یک لخته‌ی خون، جلوی خون‌ریزی را می‌گیرد، یک زخم ^[1] ایجاد می‌کند و در آخر یک پوست جدید و سالم را بازسازی می‌کند. فراورده‌های غنی از پلاکت نیز، به همین شکل عمل می‌کنند. در این روش از شخص بیمار مقدار کمی خون گرفته می‌شود تا یک بافت پیشرفته‌ی زیست فعال تولید شود که باعث پرورش اجزای ترمیم کننده‌ی خون شده و به درمان کمک می‌کند. روند تولید این بافت کاملا بدون درد است و تنها خون‌گیری ممکن است کمی دردناک باشد.

۲. مروری بر تاریخچه

مفهوم فراورده‌های متراکم پلاکتی ابتدا در زمینه هماتولوژی مطرح شد. هماتولوژیست‌ها اصطلاح PRP را در دهه 1970 به منظور توصیف پلاسمایی با تعداد پلاکت بالاتر از خون محیطی ایجاد مطرح کرددند، که در ابتدا به عنوان یک محصول انتقال خون برای درمان بیماران مبتلا به ترومبوسیتوپنی استفاده می‌شد.

سال‌ها بعد، فراورده‌های متراکم پلاکتی در جراحی فک و صورت مورد استفاده قرار گرفتند. فیبرین دارای پتانسیل چسبندگی و خواص هموستاتیک بود و PRP با ویژگی‌های ضدالتهابی خود تکثیر سلولی را تحریک می‌کرد.

متعاقباً، از این فراورده‌ها در زمینه اسکلتی-عضلانی و آسیب‌های ورزشی استفاده شد و به این نحو، توجه گسترده‌ای را در رسانه‌ها به خود جلب کرد.

اخیراً، استفاده از فراورده‌های متراکم پلاکتی در پوست، بازسازی بافت، ترمیم زخم، اصلاح اسکار و جوان‌سازی بسیار رواج یافته است.

۳. فراورده‌های متراکم پلاکتی

پلاسمای غنی از پلاکت ^[2] (PRP) و فیبرین غنی از پلاکت ^[3] (PRF) پرکاربردترین فراورده‌های متراکم پلاکتی هستند که در طیف گسترده‌ای از شرایط پزشکی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

در سال 2009، یک طبقه بندی از 4 خانواده اصلی فراورده‌های متراکم پلاکتی صورت گرفت. این طبقه‌بندی بر اساس 2 پارامتر اصلی زیر صورت گرفته است:

• وجود یا عدم وجود ساختار فیبرینی
• وجود یا عدم وجود محتوای سلولی (مانند لکوسیت ها) : لوکوسیت با نام گلبول سفید نیز شناخته می‌شود و نقشی اساسی در روند بهبود التهابات حاد ^[4] و رگ‌سازی ^[5] دارد. حضور این ماده در بدن باعث تسریع روند ترمیم بافت‌های سخت و نرم بدن طی 7 الی 14 روز می‌شود.

فراورده‌های متراکم پلاکتی (به عنوان مثال فیبرین غنی از پلاکت^[6] L-PRF) را می‌توان به نحوی تولید کرد که حاوی لوکوسیت هم باشند.

در ادامه به بررسی این فراورده‌ها خواهیم پرداخت.

۱. PRP خالص یا PRP فقیر از لکوسیت: محصول به دست آمده بدون لکوسیت است و یک شبکه فیبرین با چگالی کم وجود دارد.

۲. Leucocyte و PRP: محصول حاوی لکوسیت است و یک شبکه فیبرین با چگالی کم وجود دارد.

۳. PRF خالص یا PRF فقیر از لکوسیت: محصول بدون لکوسیت و با شبکه فیبرین با چگالی بالا است. برخلاف PRP، این محصولات قابل تزریق نیستند و به صورت ژل فعال وجود دارند.

۴. Leucocyte و PRF محصولات حاوی لکوسیت و شبکه فیبرین با چگالی بالا است.

۴. دستگاه‌های لازم برای آماده سازی فراورده‌های متراکم پلاکتی

فراورده‌های متراکم پلاکتی از طریق فرآیند سانتریفیوژ کردن تهیه می‌شوند که در آن نیروی گریز از مرکز برای رسوب کردن برخی اجزای سلولی، بر اساس وزن مخصوص هریک از اجزا، تنظیم می‌شود.

برای تهیه این فراورده‌ها، 2  تکنیک وجود دارد:

تکنیک باز:  در تکنیک باز (Open technique) مراحل جمع‌آوری و پردازش نمونه خون به صورت روتین انجام می‌شود و  نمونه با تجهیزات زیادی مانند پیپت‌ها یا لوله های جمع آوری خون در تماس است. در این روش، باید اطمینان حاصل کرد که محصول در حین جابجایی و پردازش، آلوده نشود.

تکنیک بسته:  در تکنیک بسته (Closed technique) از دستگاه‌های تجاری با علامت CE استفاده می‌شود که در آن محصول در معرض محیط قرار نمی‌گیرد.

۵. فرآیند تولید فیبرین غنی از پلاکت

فیبرین غنی از پلاکت (PRF) یک ماتریکس فیبرینی است که در آن سیتوکین‌های پلاکت، فاکتورهای رشد و سلول‌ها به دام افتاده‌اند که ممکن است پس از مدتی مشخص آزاد شده و به‌عنوان یک غشای قابل جذب عمل کنند.

تفاوت PRF و PRP در این مورد است که در تولید پلاسمای غنی از پلاکت از مواد ضد انعقاد خون استفاده می‌شود در صورتی‌که در تولید فیبرین غنی از پلاکت هیچ‌گونه مواد شیمیایی و افزوده نقشی نداشته و این مواد 100% اتولوگ و طبیعی هستند.

فرایند تولید فیبرین غنی از پلاکت با خون‌گیری از بیمار آغاز می‌شود. سپس این نمونه‌های خون در سانتریفیوژهای خاصی با پروتکل‌های متفاوت، قرار داده می‌شوند.

 باید به این مسئله توجه شود که نمونه‌های خون حتما باید در تعداد زوج تهیه شوند تا هنگام قرار دادن آن‌ها در سانتریفیوژ هر نمونه، روبه‌روی نمونه‌ی دیگری قرار گیرد. اگر تعداد لوله‌های آزمایش فرد بود، می‌توان یک لوله‌ی آزمایش را با آب پر کرد (مقدار آب باید به اندازه‌ی خون موجود در لوله‌های دیگر باشد) و آن را روبه‌روی نمونه ‌ای قرار داد که تک است. به این صورت تعادل روتور برقرار خواهد شد.

تولید لخته‌ی L-PRF طی 12 دقیقه و با سرعت RPM 2700 انجام می‌شود اما در مورد بیمارانی که از داروهای ضد انعقاد خون مانند آسپرین استفاده می‌کنند لازم است تا نمونه‌های خون به مدت 18 دقیقه سانتریفیوژ شوند. پس از انجام این فرایند، لوله‌های آزمایش از سانتریفوژ خارج خواهند شد.

 پس از سانتریفیوژ کردن نمونه، همانطور که در شکل 1 نشان داده شده خون به سه بخش تقسیم می‌شود.

پس از اینکه خون طی فرایند سانتریفیوژ کردن به سه بخش تقسیم شد، لخته‌ی فیبرینی از قسمت قرمز خون، که هیچ فعالیت زیستی در آن رخ نمی‌دهد، جدا می‌شود. (شکل 2)

 سپس لخته‌ی فیبرینی با استفاده از ظروف مخصوصی فشرده می‌شود و به شکل غشاءهای باریکی تبدیل می‌شود. (شکل 3)

ظروفی که برای آماده سازی لخته فیبرینی مورد استفاده قرار می‌گیرند،  به شکل یک پلیت سوراخ‌دار هستند که لخته‌های جداشده روی آن قرار می‌گیرند. سپس یک پلیت سنگین روی آن‌ها قرار می‌گیرد و پس از مدت پنج دقیقه، لخته‌ها فشرده می‌شوند. در زیر این پلیت، یک سینی جهت جمع‌آوری سرم وجود دارد.

 حین فشرده‌سازی، سرمی که از لخته‌های فیبرینی خارج شده در یک سینی که زیر پلیت کمپرس قرار دارد جمع‌آوری می‌شود. این سرم را می‌توان به منظور هیدراته کردن مواد گرافت استخوانی هنگام ترکیب با شبکه‌ی فیبرین استفاده نمود.

۶. پلاسمای غنی از پلاکت

پس از اینکه با پروتکل آماده سازی فیبرین غنی از پلاکت آشنا شدید، در این قسمت از مطلب قصد داریم مروری بر نحوه آماده سازی پلاسمای غنی از پلاکت (PRP) داشته باشیم. همانطور که در قسمت‌های پیش گفته شد، تفاوت این دو فراورده متراکم پلاکتی به نحوه جمع اوری نمونه بر می‌گردد. جهت آماده سازی پلاسمای غنی از پلاکت، لازم است نمونه در لوله‌های حاوی ماده ضدانعقاد جمع‌آوری شود.

پلاسمای غنی از پلاکت، پلاسمای تغلیظ شده‌ی خون است که مقادیر بسیار زیادی از پلاکت را دارا می‌باشد و از خون خود بیمار تهیه می‌شود. فاکتور‌های رشد و سیتوکین‌های ^[۷] موجود در این ماده به ترمیم بافت‌های بدن کمک می‌کنند.

غلظت پلاکت‌های موجود در خون حدود 000,200 پلاکت بر میکرولیتر است. اما غلظت‌ پلاکت‌های موجود در فراورده‌های PRP باید 5 برابر این مقدار ( یعنی حدود  از 000,000,1 پلاکت بر میکرولیتر) باشد.

 استفاده از پلاسمای غنی از پلاکت یک روش بسیار عالی برای ترمیم بافت‌های بدن است که کاملا اتولوگ بوده (از خون خود بیمار تهیه می‌شود) و در مواردی مانند درمان مشکلات پوستی شامل کک‌ومک و جای جوش، کاشت مو و به ویژه در درمان زخم‌های ناشی از جراحی‌های وابسته به دهان و دندان و فک شامل نقص استخوان، حفره‌های ایجاد شده در اثر کشیدن دندان، حفره‌ها و مشکلات رج دندان ^[۸]، شکاف کام^[۹] و مشکلات استخوان فک استفاده می‌شود.

به طور کلی، آماده‌سازی پلاسمای غنی از پلاکت شامل سه مرحله اصلی است:

۱. جمع آوری نمونه جهت تولید پلاسما

۲. سانتریفیوژ کردن نمونه جهت تغلیظ پلاکت‌ها و سایر اجزای ترمیم کننده زخم برای به دست آوردن PRP

۳. ذخیره‌سازی نمونه و حفظ کیفیت PRP قبل از کاربرد بالینی

تمامی این مراحل باید به صورت کاملا آسپتیک انجام شود.

جمع‌آوری نمونه PRP

PRP از پلاسما مشتق شده است، بنابراین اولین قدم در تهیه PRP تولید پلاسما از خون بیمار است. این کار با جمع آوری خون در لوله‌های حاوی یک ضد انعقاد انجام می‌شود. ماده ضدانعقاد از لخته شدن خون جلوگیری می‌کند. با این حال، ضد انعقادهای مختلف، به روش‌های مختلفی بر ترکیب و خواص پلاسما تأثیر می‌گذارند. اما پرسش اینجاست که کدام یک از انواع مختلف ضد انعقاد موجود برای تولید PRP بهترین است؟

به طور کلی، شواهد حاصل از مطالعات تحقیقاتی نشان می‌دهد که ماده ضدانعقاد ^[10] ACD-A در مقایسه با ^[11]EDTA یا سیترات سدیم، PRP را با غلظت و مورفولوژی پلاکتی بهتری را تولید می‌کند.

پروتکل های سانتریفیوژ بهینه برای PRP

با استفاده از سانتریفیوژ می‌توان پلاکت‌ها را از سایر اجزای پلاسما جدا کرد. با این وجود، برای بهینه‌سازی غلظت پلاکت و فاکتور رشد و در عین حفظ یکپارچگی و زنده ماندن پلاکت، استفاده از پروتکل سانتریفیوژ مناسب ضروری است.

در ادامه، توصیه‌های کلیدی در مورد چگونگی انتخاب بهترین سانتریفیوژ برای PRP، را به طور خلاصه بیان خواهیم کرد.

الف. انتخاب مدل سانتریفیوژ

به‌طور کلی، سانتریفیوژهای زاویه متغیر (swing-out) انتخاب بهتری برای تهیه PRP هستند، زیرا امکان جداسازی بهتر اجزای پلاسما را بر اساس چگالی آن‌ها فراهم می‌کنند. علاوه بر این، سطح تروما و آسیب سلولی را نسبت به سانتریفیوژهای زاویه ثابت کاهش می‌دهند و در نتیجه کیفیت PRP را بهبود می‌بخشند.

ب. دما در حین سانتریفیوژ

سانتریفیوژ کردن نمونه‌‌های PRP معمولاً در دمای اتاق انجام می‌شود و راهنمای فنی انجمن بانک‌ خون آمریکا^[12] دمای 20 تا 24 درجه سانتی‌گراد را برای آماده سازی فراورده‌های PRP توصیه می‌کند. با این وجود، برخی آزمایشات نشان داده است که دمای پایین‌تر (به عنوان مثال12-16 درجه سانتی‌گراد) ممکن است بازیابی و زنده‌مانی پلاکت را بهبود بخشد.

ج. مدت زمان و نیروی گریز از مرکز

پس از مقایسه طیف وسیعی از پروتکل‌هایی که جهت سانتریفیوژ کردن نمونه‌های PRP به کار رفته است، محققین دریافتند که سانتریفیوژ کردن نمونه با نیروی گریز از مرکز متوسط اما نه بیش از حد (gء160-100 و سپس  gء400-250) به مدت 10-15 دقیقه بیشترین افزایش در غلظت پلاکت‌ها را به همراه دارد. این پروتکل باعث افزایش 5 برابری غلظت پلاکت نسبت به سطح پایه و حفظ یکپارچگی پلاکت‌ها شد.

د. شرایط نگهداری PRP

در حالت ایده‌آل، نمونه PRP باید ظرف 8 ساعت پس از سانتریفیوژ کردن مورد استفاده قرار گیرد. تا غلظت لکوسیت و pH محلول حفظ شود.

با این‌وجود، PRP را می‌توان به طور ایمن به مدت 24 ساعت در دمای اتاق نگهداری کرد، بدون اینکه تعداد پلاکت‌ها یا فعالیت آن‌ها تحت تاثیر قرار گیرد.

جمع‌بندی

فراورده‌های متراکم پلاکتی مانند فیبرین غنی از پلاکت و پلاسمای غنی از پلاکت، دهه‌ها است که در حوزه زیبایی و درمانی بسیار مورد توجه قرار گرفته‌اند. دانش زیست شناسی، مکانیسم عمل، و طبقه بندی PRP باید به پزشکان کمک کند تا این درمان جدید را بهتر درک کنند و به راحتی داده های موجود در ادبیات مربوط به PRP را دسته بندی و تفسیر کنند.

واژه نامه: