مهم‌ترین عوامل مداخله گر در تست‌های آزمایشگاهی

عوامل مداخله گر در تست‌های آزمایشگاهی سبب خطاهای پیش تحلیل (یعنی پیش از بررسی نمونه) می‌شوند. خطاهای پیش‌تحلیلی حدود 70 درصد از کل خطاها در آزمایش‌های تشخیصی را تشکیل می‌دهند.

عوامل مداخله گر در تست‌های آزمایشگاهی، ترکیبات یا مولکول‌هایی هستند که با تداخل در سنجش یا ایجاد تغییرات فیزیولوژیکی در ترکیب سرم یا پلاسما منجر به نتایج اشتباه می‌شوند. همولیز^[1]، لیپمی^[2] و ایکتروس^[3] از شایع‌ترین تداخلات آزمایشگاهی محسوب می‌شوند.

بسیاری از آزمایشگاه‌های بالینی به دنبال راهکارهایی برای رفع این تداخلات هستند. ما در این مقاله قصد داریم ضمن مرور سه تداخل رایج، استراتژی‌هایی برای رفع آن‌ها در اختیار شما قرار دهیم. پس در ادامه با ما همراه باشید.

همولیز چیست و چه تاثیری بر تست‌های آزمایشگاهی دارد؟

همولیز، یکی از عوامل مداخله گر در تست‌های آزمایشگاهی محسوب می‌شود. همولیز به معنی آزادسازی هموگلوبین و اجزای درون سلولی از گلبول‌های قرمز به سرم یا پلاسما است. این پدیده می‌تواند یک مشخصه آسیب شناسی باشد. مانند کم خونی همولیتیک.

اما اغلب در نتیجه اختلال در شرایط آزمایشگاهی رخ می‌دهد. همولیز می‌تواند در طول جمع‌آوری نمونه، حمل و نقل و یا ذخیره سازی آن رخ دهد. تشخیص همولیز را می‌توان به صورت بصری (معمولاً کیفی) یا نورسنجی (معمولاً با اندازه‌گیری هموگلوبین آزاد در نمونه) ارزیابی کرد.

جلوگیری از همولیز به عنوان عوامل مداخله گر در تست‌های آزمایشگاهی

تداخل ناشی از همولیز معمولاً با انتشار موادِ داخل سلولی ایجاد می‌شود. این مواد به‌طور کاذب، غلظت برخی آنالیت‌ها مانند پتاسیم و لاکتات دهیدروژناز را در سرم یا پلاسما افزایش می‌دهند. در مقابل سایر آنالیت‌ها مانند سدیم را رقیق می‌کنند.

همچنین هموگلوبین می‌تواند نور را در طول موج‌های 340 تا400 نانومتر و 540 تا580 نانومتر جذب کند. به این ترتیب می‌تواند از اندازه‌گیری دقیق فتومتریک آنالیت‌ها در سنجش‌های خاص جلوگیری کند.

در نتیجه، آزمونگر نمی‌تواند هیچ کاری برای آنالیز نمونه همولیز شده انجام دهد.

پس تنها راهکار، جلوگیری از همولیز به عنوان عوامل مداخله گر در تست‌های آزمایشگاهی است. به این منظور راهکارهایی که در ادامه ذکر شده است را در نظر داشته باشید.

۱.  جمع آوری صحیح نمونه

روش صحیح خون گیری اولین گام بسیار مهم در جلوگیری از همولیز است. عواملی مانند زمان بسته نگه داشتن گارو، حجم خون جمع‌آوری شده، اندازه سوزن و اختلاط نمونه، همگی می‌توانند در همولیز نقش داشته باشند.

به‌عنوان مثال، خونگیری با کاتتر داخل وریدی (IV) منجر به همولیز قابل توجهی می‌شود. بنابراین، مطمئن شوید که تیم بالینی از اندازه سوزن‌های مناسب استفاده می‌کند. لوله‌ها را کاملا پر می‌کند. همچنین برای جلوگیری از همولیز به آرامی لوله حاوی نمونه خون را تکان می‌دهد.

۲. حمل و نقل صحیح نمونه

خیلی اوقات نمونه‌ی خون در بیمارستان یا مراکز درمانی جمع آوری شده و سپس به آزمایشگاه منتقل می‌شود. حین حمل و نقل، تکان‌های زیاد می‌تواند سبب همولیز خون شود.

برای جلوگیری از عوامل مداخله گر در تست‌های آزمایشگاهی، توصیه می‌شود نمونه حین حمل و نقل در لایه‌‌های فوم قرار گیرد.  همچنین ظروف حمل باید عایق دما باشند، تا از همولیز ناشی از دما و تخریب آنالیت‌ها جلوگیری شود.

۳.  آیا شبه همولیز، از عوامل مداخله گر در تست‌های آزمایشگاهی است؟

گاهی اوقات درمان داخل وریدی آهن دکستران می‌تواند باعث تغییر رنگ قرمز یا قهوه‌ای پلاسما شود. این پدیده، شبه همولیز (pseudohemolysis) نام دارد. در این حالت، سرم یا پلاسمای بیمارانی که تحت این درمان‌ها قرار می‌گیرند به شدت همولیز می‌شود، در حالی که ممکن است گلبول‌های قرمز واقعی آسیب نبینند. در اغلب موارد، برخلاف نمونه همولیز شده، شبه همولیز را می‌توان برای بررسی آنالیت‌ها در آزمایشگاه استفاده کرد. اما برای این موضوع لازم است آزمایشگاه با پزشک درخواست دهنده‌ی آزمایش مشورت کند.

لیپمی چیست و چه تاثیری بر نتایج آزمایشگاهی دارد؟

برخلاف همولیز، لیپمی یک عامل درون‌زا است. یعنی روش خونگیری در ایجاد آن دخیل نیست.

لیپمی بر اساس محتوای چربی (به ویژه تری گلیسیرید) در خون رخ می‌دهد. در این شرایط، پلاسما یا سرم لیپمیک، سفید شیری به نظر می‌رسد. شایع‌ترین علت لیپمی این است که بیمار ناشتا نیست و در زمان نزدیک به خون‌گیری غذا خورده است. این اثر زمانی که بیمار یک وعده غذایی با محتوای چربی بالا مصرف کرده باشد بسیار چشمگیرتر خواهد بود.

اما لیپمی همیشه ناشی از ناشتا نبودن نیست. دیابت، هیپرلیپیدمی‌های ژنتیکی یا تزریق داخل وریدی با امولسیون‌های لیپیدی برای امور تغذیه، می‌توانند سبب لیپمی شوند.

اگر لیپمی خیلی شدید باشد، از عوامل مداخله گر در تست‌های آزمایشگاهی به شمار می‌رود. این تداخل به صورت اثر جابجایی حجم^[5](VDE) رخ می‌دهد.

VDE خطایی است که در آن آنالیت‌ها به دلیل تغییر نسبت اجزای آبی به غیرآبی در سرم یا پلاسما به طور کاذب کم می‌شوند. VDE در لیپمی به دلیل افزایش لیپیدهای غیرآبی رخ می‌دهد.

جلوگیری از لیپمی به عنوان عوامل مداخله گر در تست‌های آزمایشگاهی

تداخل لیپمیک را می‌توان به راحتی با اولتراسانتریفیوژ نمونه انجام داد. در این فرآیند، نیروی گریز از مرکز بالا، لیپیدها را از سرم یا پلاسما جدا می‌کند. در نتیجه یک نمونه بدون تداخل ایجاد می‌شود.

ایکتروس چیست و چگونه با تست‌های آزمایشگاهی تداخل دارد؟

یکی دیگر از تداخل‌های درون زا، ایکتروس یا یرقان (jaundice) است. این امر با افزایش بیلی روبین تعریف می‌شود. ایکتروس از نظر بصری با رنگ سبز یا زرد سرم یا پلاسما شناسایی می‌شود. از نظر نورسنجی نیز با جذب 480 نانومتر و 505 نانومتر مشخص می‌گردد. این افزایش شدید بیلی روبین بیشتر در بیماری حاد و مزمن کبدی، سیروز صفراوی یا اعتیاد به الکل دیده می‌شود.

باید توجه داشته باشید که دو نوع بیلی روبین، کونژوگه و غیر کونژوگه وجود دارد. مقدار هر نوع در یک نمونه می‌تواند به‌طور قابل توجهی متفاوت باشد. بنابراین هر کدام می‌توانند سطح متفاوتی از تداخل را ایجاد کنند.

جلوگیری از ایکتروس به عنوان عوامل مداخله گر در تست‌های آزمایشگاهی

برخلاف لیپیدها، بیلی روبین را نمی‌توان به راحتی از سرم یا پلاسما حذف کرد. در عوض می‌توان برای کاهش ایکتروس، نمونه را رقیق کرد.

اما  این روش می‌تواند مشکلاتی را برای برخی از سنجش‌ها ایجاد کند. زیرا در برخی آزمایشات، پروتکل‌های رقیق‌سازی ممنوع است.

توصیه می‌شود آزمایشگاه‌ها همیشه یک بازه مشخص برای تداخل ایکتروس قابل قبول را از پزشک یا مرکز درمانی درخواست کنند.

سخن پایانی

برای کاهش عوامل مداخله گر در تست‌های آزمایشگاهی ، توجه به فرآیندهای جمع‌آوری، جابجایی و آزمایش نمونه اهمیت زیادی دارد. برای دست‌یابی به آزمایش دقیق لازم است تا :

۱.آزمایشگاه با تیم خونگیری ارتباط خوبی برقرار کند تا تمامی عوامل مداخله‌گر به دقت بررسی شود.

۲.آزمایشگاه‌ پروتکل‌ها و ابزارهایی را برای حذف تداخل در نظر بگیرند تا در صورت لزوم از آن‌ها استفاده کنند.

 با انجام این کار، تداخل‌های پیش تحلیلی را می‌توان تا حد زیادی کاهش داد و کیفیت و قابلیت اطمینان نتایج آزمایشات و عملکرد کلی سیستم مراقبت‌های بهداشتی را بهبود بخشید.

در این مقاله سه تداخل رایج در آزمایش خون و استراتژی‌هایی برای رفع آن را مرور کردیم. شما در آزمایشات خود با چه موانعی و تداخلاتی روبه رو می‌شوید؟ تجربیات خود را با ما و دیگر خوانندگان، به صورت دیدگاه، به اشتراک بگذارید.

واژه نامه: