آیا استفاده از هوش مصنوعی بر عملکرد مغز تأثیر می‌گذارد؟

در سال‌های اخیر، هوش مصنوعی به‌سرعت جایگاه پررنگی در زندگی روزمره، آموزش و محیط‌های کاری پیدا کرده است و بسیاری از فعالیت‌های ذهنی انسان با کمک این فناوری انجام می‌شود. این گسترش استفاده، علاوه بر مزایای چشمگیر، توجه پژوهشگران را به تأثیر هوش مصنوعی بر عملکرد مغز و تصمیم‌گیری انسان جلب کرده است. پرسش اصلی این است که آیا اتکای روزافزون به هوش مصنوعی می‌تواند توانایی‌های شناختی، به‌ویژه تفکر انتقادی، را تضعیف کند یا خیر.

در این مقاله تلاش می‌کنیم با بررسی یافته‌های پژوهش‌های جدید، ابعاد مختلف تأثیر هوش مصنوعی بر عملکرد مغز را تحلیل کنیم؛ از تغییرات احتمالی در مهارت‌های تفکر انتقادی و حل مسئله گرفته تا نقش نوع و شیوه استفاده از این فناوری. هدف این است که نشان دهیم چگونه می‌توان با استفاده آگاهانه و هدفمند از هوش مصنوعی، ضمن بهره‌مندی از قابلیت‌های آن، از پیامدهای منفی احتمالی بر عملکرد مغز جلوگیری کرد.

تأثیر هوش مصنوعی بر عملکرد مغز از زمان ظهور چت‌بات‌ها

از نوامبر ۲۰۲۲ و هم‌زمان با عرضه چت‌بات هوش مصنوعی ChatGPT، هوش مصنوعی به‌طور فزاینده‌ای وارد زندگی روزمره افراد شده و بر شیوه انجام بسیاری از فعالیت‌ها تأثیر گذاشته است.

معرفی چت‌بات‌هایی مانند ChatGPT و دیگر ابزارهای هوش مصنوعی، از جمله AI Overview گوگل، نحوه وب‌گردی ما و شیوه استفاده از اینترنت برای یافتن پاسخ پرسش‌های مهم و فوری را به‌طور اساسی تغییر داده است.

در نتیجه این تحولات، پژوهشگران توجه ویژه‌ای به بررسی تأثیر هوش مصنوعی بر عملکرد مغز معطوف کرده‌اند. یافته‌های اولیه پژوهش‌ها نشان می‌دهد که ممکن است ارتباطی قابل‌تأمل میان استفاده از هوش مصنوعی و نحوه عملکرد ذهن و پردازش شناختی انسان وجود داشته باشد.

مطالعه MIT درباره اثرات هوش مصنوعی بر عملکرد مغز

دانشمندان حوزه علوم رسانه در مؤسسه فناوری ماساچوست (MIT) به‌تازگی پیش‌نویس مقاله‌ای با عنوان
“مغز شما در مواجهه با ChatGPT انباشت بدهی شناختی هنگام استفاده از دستیار هوش مصنوعی برای نوشتن مقاله^[1]“ منتشر کرده‌اند که به بررسی تأثیر هوش مصنوعی بر عملکرد مغز می‌پردازد.

این مطالعه بر روی ۵۴ فرد بزرگسال آمریکایی در بازه سنی ۱۸ تا ۳۹ سال انجام شد. از شرکت‌کنندگان خواسته شد طی چهار ماه، چهار مقاله بنویسند؛ به‌طوری که برای انجام این کار از یکی از روش‌های زیر استفاده می‌کردند:

• استفاده از ChatGPT
• استفاده از یک موتور جست‌وجو مانند گوگل یا یاهو
• استفاده صرف از توان ذهنی خود ، بدون جست‌وجو یا ابزار هوش مصنوعی

مروری بر نتایج

در سه مقاله نخست، میزان اتصال الکتریکی مغز در گروهی که از ChatGPT استفاده می‌کردند، کمتر از دو گروه دیگر بود. همچنین این میزان در گروه موتور جست‌وجو نیز نسبت به گروهی که فقط از مغز خود استفاده می‌کردند، پایین‌تر گزارش شد که می‌تواند نشانه‌ای از تأثیر هوش مصنوعی بر عملکرد مغز باشد.

در مقاله چهارم، گروه‌ها جابه‌جا شدند؛ به این صورت که گروهی که پیش‌تر فقط از مغز خود استفاده می‌کردند، اجازه استفاده از ChatGPT را یافتند و گروه ChatGPT تنها مجاز به استفاده از توان ذهنی خود بودند. لازم به ذکر است که تنها ۱۸ نفر از شرکت‌کنندگان مقاله چهارم را تکمیل کردند.

نتایج مربوط به گروهی که از استفاده از ChatGPT به استفاده صرف از مغز خود منتقل شدند نشان داد که این افراد:

• اتصال الکتریکی مغز به‌مراتب پایین‌تری نسبت به جلسه سوم گروه «فقط مغز» داشتند
• احساس مالکیت و تعلق کمتری نسبت به نوشته خود تجربه کردند
• توانایی کمتری در به خاطر آوردن نقل‌قول‌های مقاله‌ای که نوشته بودند، نشان دادند

با وجود این یافته‌های قابل‌توجه، باید توجه داشت که این پژوهش مطالعه‌ای کوچک و مقدماتی در حوزه‌ای نوظهور محسوب می‌شود. بنابراین نتایج آن قطعی نیست و ممکن است با انجام مطالعات گسترده‌تر تغییر کند. همچنین این مقاله تاکنون توسط یک مجله علمی معتبر داوری (Peer Review) نشده است.

سایر مطالعات درباره تأثیر هوش مصنوعی بر عملکرد مغز و تفکر

پژوهشگران MIT تنها کسانی نیستند که پس از گسترش ابزارهای هوش مصنوعی، به بررسی تأثیر هوش مصنوعی بر عملکرد مغز پرداخته‌اند.

یک مطالعه در سال ۲۰۲۵ درباره استفاده از هوش مصنوعی و مهارت‌های تفکر انتقادی نشان داد افرادی که بیشتر از این فناوری استفاده می‌کنند، که معمولاً در رده سنی ۱۷ تا ۲۵ سال هستند،ممکن است توانایی‌های تفکر انتقادی‌شان کاهش یابد.

نویسنده این پدیده را “برون‌سپاری شناختی^[2]” می‌نامد؛ یعنی کاهش نیاز به تفکر مستقل به دلیل اتکا به خودکارسازی وظایف تحلیلی.

مطالعه دیگری در سال ۲۰۲۵ پیشنهاد می‌کند که استفاده از هوش مصنوعی ممکن است برخی جنبه‌های تفکر انتقادی فعال را به درک منفعل‌تر منتقل کند، به سه شکل:

• به خاطر سپردن و درک مطالب: از جمع‌آوری اطلاعات به سمت تأیید اطلاعات
• کاربرد دانش: از حل مسئله به سمت یکپارچه‌سازی پاسخ‌های هوش مصنوعی
• تحلیل، ترکیب و ارزیابی: از اجرای وظایف به سمت مدیریت و نظارت بر وظایف

به طور کلی، بر اساس مرور پژوهش‌های سال ۲۰۲۴، افزایش وابستگی به ابزارهای هوش مصنوعی برای انجام وظایفی که نیازمند تفکر عمیق هستند، می‌تواند خطراتی مانند موارد زیر به همراه داشته باشد:

• کاهش درگیری ذهنی
• غفلت از مهارت‌های شناختی، مانند محاسبات یا بازیابی اطلاعات
• کاهش ظرفیت حافظه
• کوتاه شدن دامنه توجه و مشکلات تمرکز
• ناتوانی در اعمال دانش در موقعیت‌های جدید
• نگرانی‌های اخلاقی و اجتماعی، مانند کاهش تعامل انسانی و انزوای اجتماعی
• چالش‌های سلامت روان، از جمله کاهش اعتماد به نفس

این یافته‌ها نشان می‌دهند که تأثیر هوش مصنوعی بر عملکرد مغز تنها محدود به تغییرات کوتاه‌مدت نیست و می‌تواند بر مهارت‌های شناختی و روانی بلندمدت افراد تأثیر بگذارد.

چگونه می‌توان اثر هوش مصنوعی بر عملکرد مغز را کاهش داد؟

پاسخ به این سؤال آنقدرها هم ساده نیست که فقط بگوییم : خب! کمتر از هوش مصنوعی استفاده کنید.

قطعاً اجتناب از هوش مصنوعی در انجام وظایفی که نیازمند تفکر عمیق هستند، یک قدم اولیه خوب است؛ اما همیشه عملی نیست.

با افزایش محبوبیت ابزارهای هوش مصنوعی، ممکن است استفاده از آن‌ها در محیط کار به‌طور طبیعی جایگاه پیدا کند و در برخی موارد حتی تشویق یا الزام‌آور شود.

به جای محدود کردن کامل، بهتر است شیوه استفاده خود از هوش مصنوعی را مدیریت کنید. اگر به روش درست به‌کار گرفته شود، هوش مصنوعی می‌تواند تفکر عمیق‌تر، خلاقیت و بهره‌وری را تقویت کند.

شناخت نشانه‌های تغییر از تفکر انتقادی فعال به تفکر منفعل که پیش‌تر اشاره شد، می‌تواند مفید باشد. به عنوان مثال:

• آیا از هوش مصنوعی برای تأیید اطلاعات استفاده می‌کنید، به جای اینکه خودتان منابع را پیدا کرده و درک کنید؟
• آیا از هوش مصنوعی برای اجرای ایده‌ها استفاده می‌کنید، به جای اینکه خودتان مسئله را حل کنید؟
• آیا از هوش مصنوعی برای مقایسه، ارتباط، ترکیب یا ارزیابی ایده‌ها استفاده می‌کنید، به جای اینکه خودتان تحلیل، ترکیب و ارزیابی کنید؟

شناخت این تغییر از یادگیری فعال به یادگیری منفعل به شما کمک می‌کند تا تشخیص دهید استفاده شما از هوش مصنوعی به درک بهتر شما کمک می‌کند یا آن را محدود می‌کند.

این استراتژی‌ها می‌توانند نقش مهمی در کاهش اثرات منفی هوش مصنوعی بر عملکرد مغز و حفظ مهارت‌های شناختی شما ایفا کنند.

جمع‌بندی، تأثیر هوش مصنوعی بر عملکرد مغز

تحقیقات نوظهور نشان می‌دهد که استفاده بیش از حد و وابستگی به ابزارهای هوش مصنوعی می‌تواند به‌طور قابل توجهی بر درک مطالب و مهارت‌های تفکر انتقادی ما تأثیر بگذارد.

با این حال، شواهد کنونی تنها ارتباط میان کاهش تفکر عمیق و استفاده گسترده از هوش مصنوعی را نشان می‌دهند و نمی‌توانند رابطه علیّت را اثبات کنند. این حوزه علمی هنوز تازه و در حال توسعه است.

از سوی دیگر، هوش مصنوعی همیشه مضر نیست. در صورتی که به عنوان منبع اصلی پاسخ یا راه‌حل استفاده نشود، می‌تواند خلاقیت را تحریک کرده و فرآیند یادگیری را تقویت کند.

به طور خلاصه، کلید کارآمدی هوش مصنوعی، استفاده هدفمند و آگاهانه است تا ضمن بهره‌مندی از مزایای آن، از پیامدهای منفی بر عملکرد مغز جلوگیری شود.

واژه نامه