اندومتریوز چیست؟ آیا اندومتریوز به معنای ناباروری زنان یا سرطان است؟

مقدمه

طبق یک آمار کلی تخمین زده شده است که بیش از ۱۷۰ میلیون زن در دنیا به اندومتریوز مبتلا هستند. این افراد اغلب سنینی بین ۱۵ تا ۴۹ سال دارند.

از آن‌جایی که اندومتریوز یک بیماری شایع در زنان است و از هر ۱۰ زن ۱ نفر به این بیماری مبتلا است، رئیس جمهور فرانسه از ایجاد یک راهبرد اساسی برای مبارزه با اندومتریوز در فرانسه خبر داده است.

این اقدام فرانسه به منظور افزایش آگاهی، تشخیص و درمان این بیماری است. از آنجا که ابتلای بیش از دو میلیون زن فرانسوی به اندومتریوز باعث شده این بیماری به نخستین عامل ناباروری در این کشور تبدیل شود، این مسئله خود یک معضل اساسی برای افزایش جمعیت فرانسه به حساب می‌آید.

ممکن است شما یا اطرافیانتان که به دلیل دردهای شدید در طول دوران قاعدگی، مشاهده خون در ادرار و مدفوع یا حتی قاعدگی بیش‌تر از هفت روز به پزشک مراجعه کرده‌ باشید و پزشک به شما گفته باشد که مبتلا به اندومتریوز خفیف یا پیشرفته هستید.

بیایید ابتدا با اندومتریوز آشنا شویم سپس علائم، فاکتورهای خطر و دلایل به وجود آمدن این بیماری را با هم مرور کنیم.

اندومتریوز چیست؟

داخلی‌ترین بخش رحم، اندومتر (Endometrium) یا همان بافت مخاط رحم است که دارای گلبول‌های خون، غده‌ و بافت‌ همبند است. بیایید برای درک بهتر موقعیت اندومتر، آن را با یک مثال ساده بیان کنیم. اگر رحم را مانند یک خربزه در نظر بگیریم، لایه داخلی خربزه که تخم‌ها به آن چسبیده است، همان اندومتردر رحم است. این بافت که به شکل طبیعی داخل رحم وجود دارد از دو لایه تشکیل شده است: بافت پایه‌ای (بازال) و بافت کاربردی (عملکردی).

بافت پایه‌ای ثابت است و همیشه داخل رحم باقی می‌ماند و به عنوان یک بافت مادر، رشد اندومتر را بر عهده دارد. بافت کاربردی (عملکردی) در قاعدگی دچار تغییراتی می‌شود و ریزش می‌کند که این همان خون‌ریزی قاعدگی است. بعد از اتمام خون‌ریزی قاعدگی، بافت کاربردی دوباره از بافت پایه به وجود می‌آید.

تخمک‌ بعد از بارور شدن و تشکیل سلول تخم به اندومتر می‌چسبد و جفت تشکیل می‌شود که جنین داخل آن نگهداری می‌شود.

تا زمانی که اندومتر داخل رحم است، همه چیز خوب پیش می‌رود. مشکل از آن‌جایی شروع می‌شود که اندومتر در جایی خارج از رحم مانند لگن رشد می‌کند و باعث التهاب، خون‌ریزی و ایجاد چسبندگی داخل لگن شده و ممکن است کیست‌‌هایی را در تخمدان به وجود آورد. به این پدیده اندومتریوز گفته می‌شود.

اندومتریوز معمولا تخمدان‌ها، لوله‌های فالوپ و بافت‌های پوشاننده لگن را درگیر می‌کند با این حال ممکن است به ندرت بافتی شبیه اندومتر در خارج از ناحیه لگنی ایجاد شود.

در اندومتریوز بافت اندومتر فعالیت خود را حتی در خارج از رحم نیز ادامه می‌دهد. یعنی با هر سیکل قاعدگی ضخیم می‌شود، تجزیه می‌شود و در آخر بافت عملکردی به طور کامل می‌ریزد و خون‌ریزی می‌کند. اما چون این بافت راهی برای خروج از بدن پیدا نمی‌کند در بدن به دام می‌افتد. زمانی که اندومتریوز تخمدان‌ها را درگیر می‌کند، کیست‌هایی به نام اندومتریوما (Endometriomas) ایجاد می‌کند. این کیست‌ها ممکن است بافت‌های اطراف را تحریک کنند و در نهایت چسبندگی (بافت scar) ایجاد کند.

علائم اندومتریوز

علامت اولیه اندومتریوز درد در ناحیه لگن است که اغلب در دوره قاعدگی اتفاق می‌افتد. اگرچه بسیاری از افراد در طول دوره‌های قاعدگی خود گرفتگی عضلات را تجربه می‌کنند اما افراد مبتلا به اندومتریوز به مراتب دردهای شدیدتری را متحمل می‌شوند. این درد ممکن است با گذشت زمان افزایش یابد.

علائم و نشانه‌های رایج اندومتریوز عبارتند از:

پریودهای دردناک (دیسمنوره) ^[1] : درد و گرفتگی لگن ممکن است قبل از شروع دوره پریود آغاز شود و تا چند روز ادامه داشته باشد. همچنین کمر درد و شکم درد نیز از علائم محتمل است.

درد هنگام مقاربت: درد حین مقاربت جنسی یا بعد از آن یکی دیگر از علائم شایع در اندومتریوز است.

درد همراه با اجابت مزاج یا دفع ادرار: به احتمال زیاد فرد مبتلا به اندومتریوز در طول دوره قاعدگی، هنگام دفع ادرار و اجابت مزاج درد زیادی را احساس می‌کند.

خون‌ریزی بیش از حد در دوران قاعدگی: ممکن است فرد در دوره قاعدگی‌ خون‌ریزی‌ شدید داشته باشد یا در فاصله بین دو دوره پریود نیز خون‌ریزی داشته باشد و خون‌ریزی بین قاعدگی را تجربه کند.

ناباروری: گاهی اولین علت ناباروری در افرادی که به دنبال درمان‌های ناباروری هستند، اندومتریوز تشخیص داده می‌شود.

سایر علائم و نشانه‌های اندومتریوز عبارتند از: احساس خستگی، اسهال، یبوست، نفخ یا حالت تهوع به خصوص در دوران قاعدگی.

انواع اندومتریوز

بیماری اندومتریوز بسته به این که کدام ناحیه‌ از لگن یا شکم را درگیر می‌کند به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند:

• اندومتریوز صفاقی سطحی ^[2] : صفاق یک غشای نازک است که شکم، لگن و بیش‌تر اندام‌های موجود در این حفره را می‌پوشاند. در این نوع اندومتریوز، بافت اندومتر به صفاق می‌چسبد و سطحی‌ترین و کم شدت‌ترین نوع اندومتریوز است.
• اندومتریوما ^[3] : اندومتریوما کیست‌های تیره‌ای هستند که داخل آن‌ها پر از مایع است و به نام کیست شکلاتی مشهور هستند. این کیست‌ها ممکن است در قسمت‌های مختلف لگن یا شکم ظاهر شوند اما بیش‌تر در تخمدان‌ها دیده می‌شوند. کیست‌های شکلاتی معمولا در عمق تخمدان‌ها ایجاد می‌شوند و در اغلب موارد به روش‌های درمانی خوب پاسخ نمی‌دهند.
• اندومتریوز عمیق (DIE) ^[4] : در این نوع از بیماری، بافت اندومتر علاوه‌بر رحم می‌تواند به اندام‌های دیگر مانند تخمدان‌، راست‌روده، مثانه و روده‌ها و… که در داخل یا خارج از حفره رحم قرار دارند نیز حمله کند.

در برخی موارد نادر ممکن است بافت اسکار ایجاد شده باعث چسبیدن اندام‌ها به هم و یا چسبیدن و فیکس شدن اندام‌ها در جای خود شود. به این حالت لگن منجمد یا چسبندگی متراکم گفته می‌شود. این حالت تنها برای 1 تا 5 درصد از افراد مبتلا به اندومتریوز اتفاق می‌افتد.

• اندومتریوز جدار شکم ^[5] : در برخی موارد بافت اندومتر روی دیواره شکم رشد می‌کند. این بافت معمولا در محل برش سزارین یا محل برش سایر عمل‌های شکمی و ناف ایجاد می‌شود و هر ماه با خون‌ریزی‌های قاعدگی درد و تورم در این مناطق مشاهده می‌شود.

علل بروز اندومتریوز

اگرچه علت دقیق اندومتریوز مشخص نیست اما موارد زیر دلایل احتمالی ابتلا به اندومتریوز را بیان می‌کند:

– قاعدگی رتروگراد (بازگشتی): در قاعدگی رتروگراد، خون قاعدگی که حاوی سلول‌های اندومتر است به جای خارج شدن از بدن، به وسیله لوله‌های فالوپ به داخل حفره لگن می‌ریزد.

این سلول‌های اندومتر که از طریق خون قاعدگی وارد لگن شده‌اند، به سطوح مختلف اندام‌های لگنی و همچنین به دیواره لگن می‌چسبند. در همان‌جا رشد می‌کنند و در هر چرخه قاعدگی به ضخیم شدن و خون‌ریزی ادامه می‌دهند.

– تغییر شکل سلول‌های صفاقی: بر اساس “نظریه القایی” متخصصان بیان می‌کنند که عوامل موجود در سیستم ایمنی بدن یا هورمون‌ها می‌توانند سلول‌های صفاقی (سلول‌هایی که در بخش داخلی شکم هستند) را به سلول‌های شبه اندومتر تبدیل کنند.

– دگرگونی سلول‌های جنینی: در دوران بلوغ برخی هورمون‌ها مانند استروژن ممکن است سلول‌های جنینی (سلول‌هایی که در مراحل اولیه رشد هستند) را به سلول‌های شبه اندومتر تبدیل کنند.

– اسکار جراحی ^[6] : بعد از انجام عمل‌های جراحی مانند سزارین یا هیسترکتومی ممکن است سلول‌های اندومتر به محلی که در جراحی برش داده شده متصل شوند و از این طریق به محیط خارج از رحم دسترسی پیدا کنند.

– انتقال سلول‌های اندومتر: رگ‌های خونی یا سیستم لنفاوی نیز ممکن است سلول‌های اندومتر را به سایر قسمت‌های بدن منتقل کنند.

– اختلال سیستم ایمنی: در صورتی که در سیستم ایمنی بدن اختلالی به وجود آمده باشد، ممکن است بدن نتواند بافت اندومتری که در خارج از رحم رشد می‌کند را تشخیص دهد و آن را از بین ببرد.

مراحل پیشرفت اندومتریوز

اندومتریوز بر اساس شرایط موجود در بدن در ۴ مرحله دسته‌بندی می‌شود:

۱- اندومتریوز بسیار خفیف (استیج1) ^[7] : در این مرحله چند ضایعه کوچک ایجاد می‌شود که ممکن است در بافت پوشاننده لگن یا شکم شما وجود داشته باشد. همچنین بافت اسکار نیز ممکن است به مقدار کمی ایجاد شود.

۲- اندومتریوز خفیف (استیج2) ^[8] : تعداد ضایعه‌ها نسبت به مرحله ۱ بیش‌تر است. این ضایعه‌ها نسبتا عمیق هستند و ممکن است میزان بافت اسکار تشکیل شده بیش‌تر باشد.

۳- اندومتریوز با شدت متوسط (استیج3) ^[9] : تعداد ضایعه‌های عمیق زیاد است. در این مرحله ممکن است روی یک یا هر دو تخمدان کیست‌های کوچک و نوارهای ضخیمی از بافت اسکار که به آن چسبندگی گفته می‌شود وجود داشته باشد.

۴- اندومتریوز شدید و پیشرفته (استیج4) ^[10] : در این مرحله فرد مبتلا به شدیدترین نوع اندومتریوز است و ضایعه‌ها و کیست‌های عمیق و بزرگ با چسبندگی و بافت اسکار ضخیم در یک تخمدان یا در هر دو تخمدان مشاهده می‌شود.

فاکتورهای خطر اندومتریوز

برخی عوامل باعث می‌شوند که شما بیش‌تر در معرض خطر ابتلا به اندومتریوز قرار بگیرید. این عوامل عبارتند از:

• باردار نشدن و عدم زایمان در طول زندگی
• شروع اولین قاعدگی در سنین پایین
• یائسه شدن در سنین بالاتر
• دوره‌های بین قاعدگی کوتاه مدت. به عنوان مثال اگر مدت زمان بین دو قاعدگی کم‌تر از ۲۷ روز باشد
• قاعدگی‌های سنگین و طولانی مدت که معمولا بیش‌تر از ۷ روز طول می‌کشد
• داشتن سطوح بالای استروژن در بدن و یا قرار گرفتن بدن در معرض استروژن در طولانی مدت
• BMI کم یا شاخص توده بدنی پایین
• داشتن سابقه خانوادگی ابتلا به اندومتریوز (مادر، خواهر، خاله یا عمه)
• ابتلا به هر بیماری که در دوران قاعدگی مانع از خروج خون از بدن می‌شود
• اختلالات دستگاه تناسلی

اندومتریوز معمولا چندین سال پس از شروع قاعدگی شروع می‌شود. علائم و نشانه‌های این بیماری ممکن است به طور موقتی با بارداری بهبود پیدا کند و همین‌طور ممکن است با یائسگی به طور کامل از بین برود. این در صورتی است که هیچ‌گونه استروژنی مصرف نشود.

سیتزبث و درمان اندومتریوز

درمان اندومتریوز از طریق روش‌های مختلفی مانند استفاده از دارو‌های ضد درد، جراحی، هورمون‌تراپی و درمان‌های خانگی انجام می‌شود. انتخاب شیوه درمانی مناسب توسط پزشک و با در نظر گرفتن شدت علائم، نوع بیماری و تصمیم فرد برای زمان بارداری صورت می‌گیرد.

رژیم غذایی غنی از امگا۳ یا مصرف مکمل‌های حاوی روغن ماهی می‌تواند به کاهش درد و التهاب ناشی از اندومتریوز کمک کند.

درمان‌های خانگی نیز می‌توانند تا حد زیادی در بهبود و کاهش درد و التهاب ناشی از این بیماری موثر باشند. یکی از این درمان‌های خانگی استفاده از سیتزبث است.

سیتزبث (لگن هموروئید) تجهیزی است که جهت آب درمانی لگن و ناحیه‌ی تناسلی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این تجهیز باعث بهبود درد و التهاب در این ناحیه می‌شود به همین دلیل استفاده از سیتزبث برای افرادی که به اندومتریوز مبتلا شده‌اند، توصیه می‌شود.

سیتزبث جایگزین داروها و روش‌های درمانی ذکر شده نیست اما می‌تواند تا حد زیادی در آرامش عضلات لگن و کاهش گرفتگی، درد و التهاب ناشی از اندومتریوز موثر باشد.

نحوه استفاده از سیتزبث بسیار ساده است. ابتدا آن را با مواد شوینده مناسب تمیز کنید سپس می‌توانید سیتزبث را روی انواع توالت فرنگی‌های استاندارد قرار داده و درون آن را با آب گرم پر کنید و به مدت ۱۵ تا ۲۰ دقیقه از آن استفاده کنید.

توجه داشته باشید که بعد از تخلیه سیتزبث باید آن را با مواد شوینده شسته و سپس خشک کنید تا برای استفاده بعدی آماده باشد. در صورت امکان بهتر است توالت فرنگی را نیز با مواد شوینده تمیز کنید.

لازم به ذکر است پیش از استفاده از سیتزبث حتما با پزشک خود مشورت کنید.

سوالات متداول در رابطه با بیماری اندومتریوز

ممکن است شما بعد از تجربه دردهای شدید در ناحیه لگن به پزشک مراجعه کرده باشید و بعد از بررسی علائم و انجام معاینات لازم، تشخیص پزشک برای شما اندومتریوز باشد.

به همین دلیل ممکن است سوالات زیادی درباره این بیماری برای شما ایجاد شود. در ادامه به بررسی برخی از متداول‌ترین سوالات پیرامون این بیماری خواهیم پرداخت:

• آیا شدت درد به معنای پیشرفت بیماری در بدن بیمار است؟

شدت درد شما شاخص قابل اعتمادی برای وضعیت و شدت پیشرفت بیماری نیست. ممکن است شما اندومتریوز خفیف همراه با دردهای شدید داشته باشید یا برعکس اندومتریوز پیشرفته با درد کم و یا حتی اندومتریوز شدید بدون هیچگونه دردی داشته باشید.

• آیا وجود هرگونه درد در ناحیه لگن، نشان‌دهنده اندومتریوز است؟

اندومتریوز به دلیل دردی که در قسمت لگن ایجاد می‌کند، ممکن است با بیماری‌هایی مانند‌ کیست تخمدان، سندروم روده تحریک‌پذیر (IBS) یا بیماری التهابی لگن (PID) اشتباه گرفته شود.

اندومتریوز گاهی اوقات با شرایط دیگری که می تواند باعث درد لگن شود، مانند بیماری التهابی لگن (PID) یا کیست تخمدان اشتباه گرفته می شود. ممکن است با سندرم روده تحریک پذیر (IBS) –وضعیتی که باعث حملات اسهال، یبوست و گرفتگی شکم می‌شود- اشتباه گرفته شود. IBS ممکن است به همراه اندومتریوز وجود داشته باشد که در این شرایط تشخیص اندومتریوز بسیار دشوار خواهد بود.

• عارضه اصلی اندومتریوز چیست؟ آیا اندومتریوز باعث ناباروری می‌شود؟

عارضه اصلی اندومتریوز، اختلال در باروری است. تقریبا یک سوم تا نیمی از زنان مبتلا به اندومتریوز برای باردار شدن با مشکل مواجه می‌شوند.

فرآیند بارداری به این شکل است که ابتدا باید یک تخمک از تخمدان آزاد شود، از لوله فالوپ عبور کند، به وسیله یک سلول اسپرم بارور شود و برای شروع روند رشد، خود را به دیواره رحم بچسباند. اندومتریوز ممکن است مسیر لوله فالوپ را مسدود کند و مانع از اتصال تخمک و اسپرم شود. اما در اکثر مواقع اندومتریوز از طریق روش‌های غیر مستقیم مانند آسیب رساندن به اسپرم یا تخمک در روند بارور شدن تاثیر می‌گذارد.

با این حال بسیاری از افرادی که به اندومتریوز خفیف تا متوسط مبتلا هستند، می‌توانند باردار شوند و یک زایمان موفق داشته باشند. اگر مبتلا به اندومتریوز باشید ممکن است پزشک به شما توصیه کند که زودتر باردار شوید و بارداری را به تعویق نیاندازید زیرا با گذشت زمان ممکن است وضعیت برای باردار شدن دشوارتر شود.

• چه زمان باید به پزشک مراجعه کنیم؟

در صورتی که هر کدام از این علائم و نشانه‌های ذکر شده را مشاهده کردید، بهتر است با مراجعه به پزشک علت این علائم را جویا شوید. اندومتریوز یک بیماری چالش برانگیز است که تشخیص به موقع آن توسط متخصصین می‌تواند تاثیر بسزایی در کنترل،  مدیریت و بهبود علائم شما داشته باشد.

• آیا اندومتریوز باعث بروز سرطان می‌شود؟

افراد مبتلا به اندومتریوز نسبت به افراد سالم بیش‌تر در معرض ابتلا به سرطان تخمدان هستند. به طور کلی به سرطان تخمدان بیماری شایعی نیست و احتمال ابتلا به آن در افراد کم است اما طبق مطالعات انجام شده، ابتلا به اندومتریوز خطر سرطان را افزایش می‌دهد.

نوع دیگری از سرطان به نام آدنوکارسینوم ^[11] مرتبط با آندومتریوز، با وجود نادر بودن می‎تواند در افرادی که به اندومتریوز مبتلا هستند، ایجاد شود.

[1] Adenocarcinoma

جمع‌بندی

همان‌طور که گفته شد، اندومتریوز یک بیماری شایع در زنان است و از هر ۱۰ زن ۱ نفر به این بیماری مبتلا می‌شود. ممکن است شما یا اطرافیانتان که به دلیل دردهای شدید در طول دوران قاعدگی، مشاهده خون در ادرار و مدفوع یا حتی قاعدگی بیش‌تر از هفت روز به پزشک مراجعه کرده‌ باشید و پزشک به شما گفته باشد که مبتلا به اندومتریوز خفیف یا پیشرفته هستید.

هدف از نگارش این مطلب آشنایی با بیماری شایع اندومتریوز، علائم آن و سایر مسائل پیرامون این بیماری بود. امیدواریم این مقاله مورد توجه شما قرار گرفته باشد.

واژه‌نامه