بیماری آب سیاه یا گلوکوم : دزد خاموش بینایی

نابینا شدن یکی از ترس‌هایی است که ممکن است هر انسانی در طول زندگی خود با آن روبه‌رو شود. در حقیقت بینایی یکی از مهم‌ترین حواسی است که باعث می‌شود انسان قادر به درک محیط اطراف خود باشد و از دست دادن آن ممکن است ضربات روحی سنگینی به یک فرد وارد کرده و زندگی او را تحت تاثیر قرار دهد.

همه‌ی ما آگاهیم که سلامت چشم‌ها تا چه حد پراهمیت است و باید به آن توجه داشت. جدا از حوادث مختلفی که ممکن است سبب سلب بینایی افراد شوند (مانند سوانح رانندگی، برخورد اجسام تیز با چشم‌ها و …) یکسری از بیماری‌ها نیز وجود دارند که قدرت بینایی انسان را کاهش داده و حتی باعث کوری می‌شوند.

آب سیاه یا گلوکوم^[1] یکی از این بیماری‌هاست و اغلب زمانی رخ می‌دهد که مایعات در چشم جمع شده و به عصب بینایی فشار می‌آورند. این فشار و آسیب وارده به عصب بینایی به تدریج باعث از دست دادن بینایی و در نهایت کوری خواهد شد.

این در حالی است که با تشخیص زودهنگام می‌توان روند پیشرفت این بیماری و آسیب به چشم را کند کرد و حتی از کور شدن فرد نیز جلوگیری نمود.

به همین دلیل در این مطلب قصد داریم تا شما را با آب سیاه، علل بروز و روش‌های تشخیص و درمان آن بیشتر آشنا کنیم.

پس اگر نگران سلامت چشمان خود هستید، در ادامه با ما همراه باشید.

آب سیاه دقیقا چیست و چگونه ایجاد می‌شود؟

آب سیاه یا گلوکوم را دزد خاموش بینایی می‌نامند. گلوکوم در حقیقت از واژه لاتین glaukos گرفته شده است که به معنای روشنایی لرزان و ناپایدار است. این نام‌گذاری از آن جهت انتخاب گردیده که بیماری آب سیاه به تدریج و با مرور زمان، باعث تاری دید شده و در نهایت کور شدن بیمار را به دنبال خواهد داشت.

همانطور که در قسمت مقدمه نیز گفته شد، بیماری آب سیاه به علت تجمع مایعات در چشم و آسیب به عصب بینایی ایجاد می‌شود.

چشم هر فرد به طور مداوم مایع شفافی به نام زلالیه^[2] ایجاد می‌کند. این مایع فضای جلوی عدسیِ چشم را پر می‌کند و سپس از طریق بافتی به نام شبکه ترابکولار^[3] که در زاویه چشم قرار دارد تخلیه می‌شود. زاویه چشم محل اتصال عنبیه^[4] و قرنیه^[5] است. اگر زلالیه بیش از حد تولید شود و یا سیستم تخلیه به درستی کار نکند، مایعات قادر نیستند با سرعت طبیعی خود خارج شوند و فشار وارد شده به چشم افزایش می‌یابد.

آب سیاه ممکن است در هر سنی اتفاق بیفتد. اما بر اساس تحقیقات صورت گرفته بیشتر مبتلایانِ آن، افراد مسن بین 60 الی 80 سال هستند.

در اغلب موارد، آب سیاه در مراحل اولیه علائمی ندارد و اثر آن به قدری تدریجی است که ممکن است تا زمانی که شرایط به مرحله پیشرفته نرسد، فرد هیچ تغییری در بینایی خود احساس نکند. تنها راه تشخیص ابتلا به گلوکوم انجام معاینه چشم است. لازم به ذکر است که شناخت بیشتر این بیماری، در تشخیص به موقع آن بسیار موثر خواهد بود.

انواع آب سیاه

آب سیاه به دلیل خارج نشدن صحیح زلالیه از شبکه ترابکولار ایجاد می‌شود. بر اساس اینکه این شبکه چگونه تحت تاثیر قرار گرفته است، بیماری آب سیاه را به چند دسته تقسیم می‌کنند که در ادامه بیان شده‌اند:

1- گلوکوم زاویه باز^[6]:

گلوکومِ زاویه باز یا گلوکوم مزمن، شایع‌ترین نوع بیماری آب سیاه است که در آن زاویه چشم باز است اما شبکه ترابکولار تا حدی مسدود شده است. بنابراین خروج زلالیه از بین بافت ترابکولار آرام‌تر از حد معمول انجام خواهد شد. این موضوع سبب تجمع مایع و فشار به عصب بینایی می‌گردد. این اتفاق چنان آرام رخ می‌دهد که ممکن است فرد بدون مشاهده علائم، بینایی خود را از دست دهد.

2- گلوکوم زاویه بسته^[7]:

گلوکومِ زاویه بسته زمانی رخ می‌دهد که عنبیه به سمت جلو آمده و زاویه چشم را باریک یا مسدود می‌کند. در نتیجه، زلالیه راهی برای خروج نداشته و تجمع آن باعث افزایش فشار داخلی چشم می‌شود.

گلوکوم زاویه بسته، خود به 2 نوع حاد و مزمن تقسیم می‌شود.

• گلوکوم زاویه بسته مزمن: این نوع گلوکوم، مشابه با گلوکوم زاویه باز، به صورت تدریجی رخ داده و اغلب در مراحل بسیار پیشرفته دارای علائم است.
• گلوکوم زاویه بسته حاد: در گلوکوم زاویه بسته حاد، بیمار دچار افزایش ناگهانی فشار داخلی چشم می‌شود. این فشار ناگهانی ممکن است باعث بروز علائمی از جمله مشاهده هاله رنگی در اطراف اشیاء، استفراغ، تاری دید و قرمزی چشم شوند. به محض مشاهده چنین علائمی مراجعه به پزشک لازم است.

3- گلوکوم با فشار طبیعی:

شاید اسم گلوکوم با فشار طبیعی کمی عجیب به نظر برسد. در حقیقت در افراد مبتلا به این بیماری، فشار در زاویه چشم طبیعی و نرمال است. اما عصب بینایی بازهم دچار آسیب می‌شود. دلیل این موضوع هنوز کاملا و به طور دقیق مشخص نیست اما به نظر می‌رسد عصب بینایی این افراد نسبت به سایرین حساس‌تر باشد.

یکی دیگر از مواردی که ممکن است باعث این موضوع شود، کم بودن جریان خون در عصب بینایی است که معمولا به دلیل تصلب شرایین و تجمع رسوبات چربی (پلاک) در عروق رخ می‌دهد.

4- گلوکوم ثانویه:

گلوکوم ثانویه اغلب عارضه جانبی یک آسیب دیدگی چشم است. به طور مثال چنانچه فردی دچار آب مروارید و تومور چشم شود، ممکن است گلوکوم ثانویه را نیز تجربه کند. مصرف داروهایی مانند کورتیکواستروئیدها^[8] نیز ممکن است باعث این نوع گلوکوم شوند. بندرت، جراحی چشم نیز ممکن است باعث بروز گلوکوم ثانویه گردد.

5- گلوکوم رنگ‌دانه:

همانطور که از اسم این بیماری پیداست، گلوکوم رنگدانه به دلیل رنگدانه‌های عنبیه ایجاد می‌شود. سلول‌های رنگدانه که از عنبیه به وجود می‌آیند در چشم پراکنده می‌شوند. برخی اوقات این سلول‌ها در کانال‌هایی قرار می‌گیرند که زلالیه از طریق آن‌ها تخلیه می‌‎شود. در نتیجه جریان نرمال زلالیه در چشم کند شده و این موضوع منجر به افزایش فشار چشم می‌شود.

6- گلوکوم مادرزادی:

زاویه چشم در کودکان متولد شده با گلوکوم مادرزادی، دچار نقص است که سبب بروز علائمی مانند اشک، کدورت قرنیه (cloudy eye) و حساسیت به نور می‌شود. برای درمان چنین مشکلی معمولا جراحی توصیه می‌شود و هر چقدر انجام جراحی چشم پس از تشخیص این نوع گلوکوم، سریع‌تر صورت گیرد، تاثیر آن بیشتر خواهد بود.

ذکر این نکته لازم است که هرگونه اقدام به درمان باید با مشورت پزشک صورت گیرد.

آب سیاه چه علائمی دارد؟

همانطور که در قسمت‌های قبل نیز گفته شد، آب سیاه در ابتدا هیچ علائمی ندارد، بدون درد است و دید فرد نیز کاملا طبیعی است. اما به تدریج، قدرت بینایی بیمار تحلیل رفته و ممکن است فرد دیگر قادر به دیدن اشیا از گوشه چشم نباشد. این روند ادامه می‌یابد تا در نهایت بینایی به طور کامل از بین برود.

اما گاهی اوقات نیز ممکن است در اثر فشار ناگهانی به چشم، علائمی زیر پدیدار شوند:

• احساس درد شدید چشم
• حالت تهوع
• استفراغ
• قرمزی چشم
• اختلالات ناگهانی در بینایی
• دیدن هاله رنگی در اطراف اشیاء
• تاری دید ناگهانی

چه زمانی لازم است به پزشک مراجعه کرد؟

بیماری آب سیاه در اغلب موارد و پیش از اینکه شدت یابد، هیچ علائمی ندارد. به همین دلیل توصیه می‌شود اغلب افراد، به ویژه کسانی که بیش از 60 سال سن دارند، به صورت منظم معاینات چشم را انجام دهند. همچنین در صورت مشاهده برخی از علائم گلوکوم حاد مانند سردرد شدید، درد چشم و تاری دید، لازم است تا بلافاصله به اورژانس یا مطب چشم پزشکی مراجعه شود.

بیماری آب سیاه چگونه تشخیص داده می‌شود؟

پس از مراجعه به پزشک، معاینه‌ی کاملی از چشم انجام خواهد شد. این معاینات مممکن است شامل آزمایشات زیر باشند:

• تست بینایی: بررسی دید چشم در فواصل مختلف
• تست میدان دید: بررسی دید محیطی
• معاینه چشم پس از گشاد شدن مردمک: بررسی شبکیه و عصب بینایی
• تونومتری^[9]: اندازه‌گیری فشار داخل چشم
• پاکیمتری^[10]: بررسی ضخامت قرنیه

چه کسانی بیشتر در معرض ابتلا به گلوکوم هستند؟

بیماری گلوکوم ممکن است هر فردی را در هر سنی درگیر کند. اما یکسری افراد به دلیل داشتن برخی شرایط پزشکی، بیشتر مستعد ابتلا به این بیماری هستند. در ادامه، عواملی که سبب افزایش خطر ابتلا به آب سیاه چشم می‌شود ذکر شده است:

• سن بالای 60 سال
• پیشینه خانوادگی ابتلا به گلوکوم
• فشار بالای داخل چشم
• دیابت
• فشار خون
• بیماری‌های قلبی
• نزدیک بینی
• مصرف داروهای کورتیکواستروئید، به ویژه قطره چشم، به مدت طولانی

آیا گلوکوم قابل درمان است؟

همانطور که تا به اینجای مطلب متوجه شدید، آب سیاه به دلیل تخلیه نشدن زلالیه‌ی چشم و در نتیجه فشار آمدن به عصب بینایی اتفاق می‌افتد. در صورتی که پزشک متخصص، تشخیص دهد فردی دچار آب سیاه شده است، ممکن است برای بهبود علائم و کاهش فشار چشم، مواردی را تجویز کند. از جمله موارد زیر:

• قطره‌های چشمی: برای کاهش فشار در چشم
• لیزر درمانی: برای باز کردن کانال‌های مسدود شده در شبکه ترابکولار
• جراحی: برای بهبود تخلیه زلالیه و در صورتی که 2 روش اول موثر واقع نگردد

آیا می‌توان از بروز گلوکوم پیشگیری کرد؟

می‌توان گفت که در حال حاضر هیچ راهی برای جلوگیری از ابتلا به گلوکوم وجود ندارد. اما می‌توان از تاثیر شدید آن بر روی چشم و قدرت بینایی جلوگیری نمود. بهترین راه برای این کار، معاینه منظم چشم توسط متخصص بینایی و چشم پزشک است. افرادی که بین 18 الی 60 سال سن دارند، باید هر 2 سال یکبار تحت معاینه چشم قرار گیرند.

توصیه می‌شود برای افراد بالای 60 سال، این معاینات یک مرتبه در سال انجام شود. تشخیص و درمان به موقع گلوکوم می‌تواند از آسیب سلول‌های عصبی چشم جلوگیری کرده و از کوری چشم جلوگیری کند.

همچنین سعی کنید از سابقه خانوادگی ابتلا به گلوکوم مطلع شوید. در صورت داشتن سابقه خانوادگی، در معرض خطر بیشتری هستید و نیاز به آزمایشات مکرر دارید.

علاوه‌بر این، سعی کنید از محافظ چشم استفاده کنید. صدمات جدی چشم می‌تواند منجر به گلوکوم شود. هنگام استفاده از ابزار برقی یا ورزش کردن (شنا، ورزش‌ها با راکت و …) محافظ چشم را فراموش نکنید.

جمع‌بندی

آب سیاه یکی از مشکلات مرتبط با چشم است که در صورت عدم تشخیص به موقع می‌تواند باعث بروز مشکلاتی جدی از جمله کوری چشم شود. از طرفی نیز این بیماری علائم به خصوصی نداشته و به مرور زمان پیشرفت می‌کند. از آنجایی که کاهش بینایی ناشی از گلوکوم قابل بازیابی نیست، انجام معاینات منظم چشم بسیار مهم است تا تشخیص در مراحل اولیه انجام شود و بلافاصله نسبت به کاهش فشار داخل چشمی اقدام گردد.

ما در این مقاله سعی کردیم ابتدا بیماری آب سیاه را معرفی کنیم و بر اهمیت تشخیص زودرس آن تاکید نماییم و سپس در رابطه با نحوه تشخیص، درمان و پیشگیری از آن نیز مطالبی ارائه نماییم.

واژه‌نامه: