روز جهانی فلج مغزی: حقایقی در مورد بیماری سی.پی و علل بروز آن
مغز یکی از شگفت انگیزترین ساختارهای خلقت است که به ما اجازه می‌دهد همه چیز را پردازش کرده و دنیای پیرامون خود را درک کنیم.
اما گاهی اوقات ممکن است مغز آسیب ببیند یا به طور طبیعی رشد نکند. فلج مغزی (Cerebral Palsy) که به آن بیماری سی. پی نیز گفته می‌شود، در واقع ناشی از مشکلاتی در مغز است که قبل، حین یا بلافاصله پس از تولد اتفاق می‌افتد.
روز جهانی فلج مغزی که هر ساله در تاریخ 6 اکتبر (14 مهر) برگزار می‌شود، جنبشی در بیش از 75 کشور جهان است که افراد مبتلا به فلج مغزی و خانواده های آن‌ها و همچنین سازمان‌هایی که از آن‌ها حمایت می‌کنند در آن شرکت دارند. هدف از برگزاری این روز، اطمینان از این موضوع است که کودکان و بزرگسالان مبتلا به فلج مغزی از حقوق و فرصت‌های یکسانی نسبت به سایر افراد جامعه برخوردار هستند. به مناسبت روز جهانی فلج مغزی قصد داریم اطلاعاتی در رابطه با فلج مغزی و نشانه‌های آن بیان کنیم. پس در ادامه با ما همراه باشید.
فلج مغزی چیست و به چه علت رخ می‌دهد؟
فلج مغزی که به اختصار (CP) نیز نامیده می‌شود، در واقع به گروهی از اختلالات مغزی گفته می‌شود که بر حالت بدن فرد، توانایی او در حرکت و حفظ تعادل بدن تأثیر می‌گذارند. این اختلالات ناشی از رشد غیر طبیعی مغز یا آسیب به مغزِ در حال رشد هستند و توانایی فرد در کنترل ماهیچه‌های خود را تحت تاثیر قرار می‌دهند.
بر اساس اسناد تاریخی، فلج مغزی اولین بار توسط دکتر جان لیتل (Dr. John Little) در سال 1853 تعریف شد. دکتر لیتل در دوران کودکی خود با بیماری‌های متعددی مبارزه کرد و تصمیم گرفت تجربیات خود به اشتراک بگذارد تا بتواند به کودکانی که از مشکلات مشابه رنج می‌برند کمک کند.
پروژه معرفی فلج مغزی دکتر لیتل در دهه 1830 آغاز شد و او سخنرانی‌های متعددی در مورد اینکه چگونه صدمات هنگام تولد می‌توانند بر کودکان تاثیر بگذارند، برگزار کرد. او تلاش کرد تا کمبود اکسیژن حین زایمان را به فلج مغزی ارتباط دهد. اما در حال حاضر، دانشمندان تصور می‌کنند که کمبود اکسیژن حین زایمان تنها درصد کمی از موارد ابتلا به فلج مغزی را به خود اختصاص داده است.
اگر بخواهیم مروری بر واژه انگلیسی فلج مغزی داشته باشیم باید گفت که Cerebral به معنای ارتباط با مغز است و واژه Palsy به معنی ضعف یا مشکل در استفاده از ماهیچه‌ها است.
عوامل مختلفی در بروز فلج مغزی موثر هستند. رشد غیرطبیعی مغز یا صدمه‌ای که منجر به فلج مغزی می‌شود ممکن است قبل از تولد، هنگام تولد، یک ماه پس از تولد یا در اولین سال‌های زندگی کودک، در حالی که مغز هنوز در حال رشد است، رخ دهد. بر همین اساس فلج مغزی به دو گروه تقسیم می‌شود. فلج مغزی مادرزادی و فلج مغزی اکتسابی.
فلج مغزی مادرزادی
چنانچه رشد غیرطبیعی مغز یا آسیب مغزی، قبل یا حین تولد رخ بدهد، فرد در اصطلاح به فلج مغزی مادرزادی مبتلا است. اکثر موارد ابتلا به فلج مغزی (85 تا 90 درصد) مادرزادی هستند و در بسیاری از موارد علت بروز آن مشخص نیست.
فلج مغزی اکتسابی
درصد کمی از موارد ابتلا به فلج مغزی، ناشی از آسیب مغزی است که اغلب 28 روز پس از تولد (یا بیشتر) رخ می‌دهد. این حالت، فلج مغزی اکتسابی نامیده می‌شود و معمولاً به دنبال عفونت (مانند مننژیت) یا آسیب به سر رخ می‌دهد.
همانطور که گفته شد، علت بروز بسیاری از موارد فلج مغزی هنوز مشخص نشده است. اما موارد زیر می‌توانند در بروز آن موثر باشند:
· جهش‌های ژنی که منجر به اختلالات ژنتیکی می‌شود
· عفونت‌های مادر که بر جنین در حال رشد تأثیر می‌گذارد
· اختلال در خون‌رسانی به مغز جنین به علت سکته مادر
· عفونت‌های نوزادان که باعث التهاب در داخل یا اطراف مغز می‌شود
· آسیب دیدگی سر نوزاد
انواع فلج مغزی
در فلج مغزی، بسته به اینکه کدام ناحیه مغز درگیر است، یک یا چند اختلال حرکتی زیر ممکن است در فرد رخ دهد.
- سفت شدن ماهیچه‌ها (اسپاسم)
- حرکات غیرقابل کنترل (دیسکینزی)
- تعادل و هماهنگی ضعیف (آتاکسی)
پزشکان بر اساس نوع اختلال حرکتی، فلج مغزی را به 4 گروه طبقه‌بندی می‌کنند که در ادامه به بررسی آن‌ها خواهیم پرداخت.
۱. فلج مغزی اسپاستیک
شایع‌ترین نوع فلج مغزی، CP اسپاستیک [1] است و حدود 80٪ از افراد مبتلا به فلج مغزی دچار فلج مغزی اسپاستیک هستند. افراد مبتلا به CP اسپاستیک، دچار افزایش تون عضلانی(muscle tone) می‌شوند. افزایش تون عضلانی به این معنا است که ماهیچه‌های بدن سفت شده و در نتیجه حرکات بدن سخت و کمی دردناک خواهد بود. فلج مغزی اسپاستیک نیز بر اساس محل درگیر کردن عضلات به چند دسته تقسیم می‌شود:
· مونوپلژی
مونوپلژی [2] نوعی فلج است که بر یک اندام (مانند بازو یا پا) در یک طرف بدن تأثیر می‌گذارد. در مونوپلژی ممکن است قسمت فوقانی یا تحتانی بدن، یک دست یا یک پا درگیر شود. علائم می‌توانند به‌طور ناگهانی ظاهر شوند یا به تدریج در طول زمان پیشرفت کنند. مونوپلژی اغلب در اثر فلج مغزی ایجاد می‌شود، اما گاهی هم می‌تواند نتیجه آسیب و ضربه به مغز، نخاع یا اندام باشد.
مونوپلژی گاهی اوقات با گذشت زمان بهبود می‌یابد، اما ممکن است در برخی افراد دائمی باشد.
· همی پلژی اسپاستیک
در همی پلژی اسپاستیک [3] فقط یک طرف بدن فرد درگیر می‌شود و معمولاً بازو بیشتر از ساق پا آسیب می‌بیند
· دایپلژی اسپاستیک
در دایپلژی اسپاستیک [4]، سفتی عضلات عمدتا در پاها است و بازوها کمتر تحت تأثیر قرار می‌گیرند. افراد مبتلا به دایپلژی اسپاستیک ممکن است در راه رفتن دچار مشکل شوند.
· فلج چهار اندام (کوادریپلژی)
فلج چهار اندام [4]، شدیدترین شکل CP اسپاستیک است و هر چهار اندام (هر دو سمت بدن و صورت) را درگیر می‌کند. افراد مبتلا به کوادریپلژی اسپاستیک معمولاً نمی‌توانند راه بروند و اغلب دارای اختلالات رشدی دیگر مانند ناتوانی ذهنی هستند. تشنج، مشکلات بینایی، شنوایی و گفتاری نیز از مشکلاتی هستند که افراد مبتلا به فلج چهار اندام تجربه می‌کنند.
۲. فلج مغزی دیس کینتیک
افراد مبتلا به فلج مغزی دیس کینتیک در کنترل حرکت دست‌ها، بازوها و پاها مشکل دارند که نشستن و راه رفتن را برای آن‌ها دشوار می‌کند. حرکات این افراد غیرقابل کنترل است و ممکن است گاهی آهسته و گاهی سریع و تند باشد. گاهی صورت و زبان نیز تحت تأثیر قرار می‌گیرد و فرد مکیدن، بلعیدن و صحبت کردن را به سختی انجام می‌دهد. فرد مبتلا به CP دیسکینتیک دارای تون عضلانی متغیر است (گاهی سفت و گاهی بیش از حد شل) که ممکن است در طول یک روز بارها تغییر کند.
۳. فلج مغزی آتاکسیک
افراد مبتلا به فلج مغزی آتاکسیک [6] در تعادل و هماهنگی مشکل دارند. به طور مثال هنگام راه رفتن ممکن است تعادل خود را از دست بدهند. آن‌ها ممکن است با حرکات سریع یا حرکاتی که نیاز به کنترل زیادی دارد، مانند نوشتن، مشکل داشته باشند. بیماران مبتلا به فلج مغزی آتاکسیک ممکن است هنگام دستیابی به یک شیء، دست یا بازوهای خود را به سختی کنترل کنند.
۴. فلج مغزی مختلط
برخی از افراد مبتلا به فلج مغزی، علائمی از انواع مختلف فلج مغزی را تجربه می‌کنند. به چنین شرایطی فلج مغزی مختلط [7] می‌گویند. شایع‌ترین نوع CP مختلط، فلج مغزی دیستیکتیک-اسپاستیک است.
نشانه‌های ابتلا به فلج مغزی چیست؟
از آنجایی انواع و سطوح مختلف ناتوانی وجود دارد، علائم فلج مغزی نیز در افراد مختلف، متفاوت است.
یک فرد مبتلا به فلج مغزی شدید ممکن است برای راه رفتن نیاز به استفاده از تجهیزات ویژه داشته یا اصلاً نتواند راه برود و نیازمند به مراقبت مادام العمر باشد. از طرف دیگر، فرد مبتلا به فلج مغزی خفیف ممکن است حین راه رفتن کمی دچار مشکل شود اما نیاز به کمک خاصی نداشته باشد.
لازم به ذکر است که فلج مغزی با گذشت زمان بدتر نمی‌شود.
تمام افراد مبتلا به CP در حرکت کردن مشکل دارند. بسیاری نیز دارای شرایط مرتبط مانند ناتوانی ذهنی هستند و تشنج، مشکلات بینایی، شنوایی، گفتاری، تغییرات در ستون فقرات (مانند اسکولیوز) یا مشکلات مفصلی را تجربه می‌کنند.
علامت اولیه فلج مغزی در کودکان، تأخیر در رسیدن به نقاط عطف حرکتی (مانند چرخش، نشستن، ایستادن یا راه رفتن) است. در ادامه برخی دیگر از علائم اولیه و احتمالی فلج مغزی را ذکر خواهیم کرد. توجه داشته باشید که این علائم همیشه به معنای ابتلا به فلج مغزی نیستند.
در نوزاد کوچک‌تر از 6 ماه
- وقتی نوزاد را را بلند می‌کنید، سر نوزاد به عقب متمایل می‌شود.
- عضلات او بیش از حد سفت و یا بیش از حد شل هستند.
- وقتی نوزاد را در آغوش دارید، به نظر می رسد که کمر و گردن خود را بیش از حد تکان می‌دهد و مدام طوری رفتار می‌کند که از شما دور شود.
- وقتی نوزاد را بلند می‌کنید، پاهایش سفت می‌شود و مانند قیچی روی هم می‌افتد.
در نوزادان بزرگ‌تر از 6 ماه
- نوزاد قادر نیست در هر دو جهت غلت بزند.
- نوزاد نمی‌تواند دستانش را به هم نزدیک کند.
- نوزاد برای رساندن دست به دهان مشکل دارد.
- نوزاد برای دستیابی به اشیاء تنها یک دست خود را دراز می‌کند و دست دیگر را مشت نگه می‌دارد.
در نوزادان بزرگ‌تر از 10 ماه
- نوزاد به شکل مبهمی سینه خیز می‌رود به طوری که یک دست و پای خود را فشار داده و دست و پای مخالف را حرکت نمی‌دهد.
- نوزاد روی باسن خود حرکت می‌کند، اما چهار دست و پا نمی‌رود.
توجه داشته باشید که در صورت مشاهده هر یک از این علائم، پزشک یا پرستار کودک خود مطلع کنید. فلج مغزی معمولاً در سال اول یا دوم پس از تولد تشخیص داده می‌شود. اما اگر علائم کودک خفیف باشد، گاهی اوقات ممکن است تا چند سال پس از تولد نیز تشخیص امکان‌پذیر نباشد.
چه عواملی خطر ابتلا به فلج مغزی را افزایش می‌دهند؟
برخی عوامل هستند که خطر ابتلا به فلج مغزی را در کودک افزایش می‌دهند. به این عوامل، عوامل خطر یا ریسک فاکتور گفته می‌شود. به خاطر داشته باشید که داشتن یک عامل خطر به این معنا نیست که کودک به فلج مغزی مبتلا است. برخی از عوامل خطر در بروز فلج مغزی عبارتند از:
۱. وزن کم هنگام تولد: کودکانی که هنگام تولد کمتر از ۱/۵ پوند (2500 گرم) هستند، در معرض خطر بالای ابتلا به فلج مغزی قرار دارند.
۲. زایمان زودرس: کودکانی که قبل از هفته 37 بارداری به دنیا آمده‌اند، به ویژه اگر قبل از هفته 32 بارداری متولد شده باشند، در معرض خطر ابتلا به فلج مغزی هستند.
۳. زایمان‌های متعدد: دوقلوها و سه قلوها بیشتر در معرض ابتلا به فلج مغزی هستند. این افزایش خطر معمولا به این دلیل است که کودکانی که از حاملگی‌های متعدد متولد می‌شوند اغلب زود هنگام یا با وزن کم (یا هر دو) به دنیا می‌آیند.
۴. عفونت‌ها در دوران بارداری: عفونت‌ها می‌توانند منجر به افزایش پروتئین‌های خاصی به نام سیتوکین شوند. سیتوکین باعث التهاب شده و می‌تواند منجر به آسیب مغزی در نوزاد گردد. تب مادر در دوران بارداری یا زایمان نیز می‌تواند باعث این مشکل شود. برخی از انواع عفونت‌هایی که با فلج مغزی در ارتباط هستند عبارتند از:
- ویروس‌هایی مانند آبله مرغان، سرخجه و سیتومگالوویروس [8] (CMV)
- عفونت‌های باکتریایی مانند عفونت‌های جفت یا جنین یا عفونت‌های لگن مادر
۵. زردی: زردی، که در پوست بسیاری از نوزادان دیده می‌شود، زمانی اتفاق می‌افتد که یک ماده شیمیایی به نام بیلی روبین در خون نوزاد ایجاد شود. هنگامی که بیلی روبین در بدن نوزاد تجمع یابد، پوست و سفیدی چشم‌ها ممکن است زرد به نظر برسند. وقتی زردیِ شدید برای مدت طولانی درمان نشود، می‌تواند باعث ایجاد بیماری به نام کرنیکتروس[۹] شود. کرنیکتروس می‌تواند باعث فلج مغزی شود. گاهی اوقات، کرنیکتروس ناشی از تفاوت ABO یا Rh بین مادر و نوزاد است.
۶. شرایط پزشکی مادران: فرزند مادرانی که دچار مشکلات تیروئیدی، ناتوانی ذهنی یا تشنج هستند، در معرض خطر ابتلا به فلج مغزی قرار دارند.
۷. عوارض تولد: جدا شدن جفت، پارگی رحم یا مشکلات بند ناف در هنگام تولد می‌تواند اکسیژن‌رسانی به نوزاد را مختل کرده و منجر به فلج مغزی شود.
غربالگری و تشخیص فلج مغزی
تشخیص فلج مغزی در سنین پایین برای رفاه کودک و خانواده‌ی او بسیار مهم است. تشخیص فلج مغزی طی چند مرحله صورت می‌گیرد:
۱. نظارت بر رشد
نظارت بر رشد به معنای بررسی رشد و نمو کودک در طول زمان است. در هر ویزیت کودک، پزشک رشد او را بررسی می‌کند. نظارت بر رشد، به ویژه در نوزادانی که زودتر به دنیا آمده‌اند و یا حین تولد وزن کمی داشته‌اند، اهمیت بالایی دارد. اگر در حین نظارت نگرانی‌هایی در مورد رشد کودک ایجاد شود، باید در اسرع وقت یک آزمایش غربالگری رشد صورت گیرد.
۲. غربالگری رشد
در طول غربالگری رشد، آزمایش‌هایی انجام می‌شود تا مشخص گردد آیا کودک دارای تاخیر رشدی خاصی مانند تأخیر رشد حرکتی هست یا خیر. توصیه می‌شود غربالگری رشد کوکان در سنین زیر، حتما صورت گیرد:
- 9 ماهگی
- 18 ماهگی
- 24 یا 30 ماهگی
اگر نتایج آزمایش غربالگری نگران‌کننده باشد، پزشک کودک را برای ارزیابی‌های بیشتر به متخصص ارجاع خواهد داد.
۳. ارزیابی‌های پزشکی
هدف از ارزیابی توسط پزشک متخصص، تشخیص نوع خاصی از اختلال است که بر حرکت کودک تأثیر گذاشته است. برای ارزیابی تأخیر رشد حرکتی، پزشک مهارت‌های حرکتی کودک، قدرت تکلم، رفلکس‌ها و حالت بدن را بررسی می‌کند. همچنین اختلالات دیگری که می‌توانند باعث مشکلات مشابه با فلج مغزی شوند نیز باید مورد بررسی قرار گیرند.
آیا فلج مغزی قابل درمان است؟
در حال حاضر هیچ درمانی برای فلج مغزی وجود ندارد. با این وجود راهکارهایی وجود دارد که به کارگیری آن‌ها می‌تواند زندگی افراد مبتلا به فلج مغزی را بهبود بخشد. شروع این راهکارها در اسرع وقت بسیار حائز اهمیت است. پس از تشخیص ابتلا به فلج مغزی، پزشک ممکن است مصرف برخی داروها را برای بیمار تجویز کند. همچنین گاهی اوقات افراد مبتلا به فلج مغزی تحت عمل جراحي، فیزیوتراپی و گفتاردرمانی قرار گرفته و استفاده از بریس به آن‌ها توصیه می‌شود.
چگونه می‌توان از ابتلا به فلج مغزی پیشگیری کرد؟
در بسیاری از موارد، علت بروز فلج مغزی (به ویژه نوع مادرزادی) به طور کامل مشخص نیست، به همین دلیل در حال حاضر اقدام خاصی برای جلوگیری از بروز آن مشخص نشده است. با این وجود، راهکارهایی وجود دارد که افراد می‌توانند قبل و در دوران بارداری و همچنین پس از تولد نوزاد انجام دهند که ممکن است به کاهش خطر مشکلات رشدی از جمله فلج مغزی کمک کند.
قبل از بارداری
- تا آنجا که ممکن است قبل از بارداری از سلامت خود اطمینان حاصل کنید. با انجام معاینات و آزمایش‌های پزشکی مطمئن شوید که هر گونه عفونت تحت درمان قرار گرفته است.
- در برابر بیماری‌های خاص (مانند آبله مرغان و سرخجه) که می‌توانند به جنینِ در حال رشد آسیب برسانند واکسینه شوید. تزریق این واکسن‌ها قبل از بارداری بسیار مهم است.
- اگر از روش‌های درمان ناباروری استفاده کرده‌اید، راه‌هایی را برای کاهش احتمال بارداری چند قلو (دوقلوها، سه قلوها یا بیشتر) در نظر بگیرید.
در دوران حاملگی
- مراقبت‌های بارداری را با در نظر داشتن نظرات پزشک انجام دهید تا از زایمان زودرس جلوگیری شود.
- دستان خود را مرتب با آب و صابون بشویید تا خطر عفونت‌هایی که ممکن است به کودک در حال رشد شما آسیب برساند، کاهش یابد.
- در صورت احساس تب یا علائم دیگر عفونت در دوران بارداری با پزشک خود تماس بگیرید.
- واکسن آنفولانزا بهترین محافظ شما در برابر عوارض جدی ناشی از آنفولانزا است. پس تزریق آن را با تجویز پزشک در نظر داشته باشید.
- ناسازگاری بین گروه خونی مادر و نوزاد، می‌تواند باعث زردی و کرنیکتروس شود. به همین دلیل مادران باید گروه خونی خود را بشناسند و تحت نظر پزشک راه های جلوگیری از بروز مشکلات ناشی از این سازگاری را به کار گیرند.
بعد از تولد نوزاد
- هر نوزادی می‌تواند دچار زردی شود. اما زردی باید درمان شود تا از بروز کرنیکتروس و فلج مغزی جلوگیری گردد.
- اطمینان حاصل کنید که فرزند شما در برابر عفونت‌هایی که می‌توانند سبب بروز مننژیت و انسفالیت شوند، واکسینه شده است.
- حین قرار دادن کودک در خودرو، حتما از صندلی مخصوص ماشین استفاده کنید.
- با استفاده از محافظ پنجره از افتادن کودکان جلوگیری کرده و فضای خانه را برای کودک ایمن‌تر کنید.
- اطمینان حاصل کنید که سطح زمین بازی کودک شما به طوری ایمن شده است که در صورت زمین خوردن نوزاد از آسیب به سر جلوگیری می‌شود.
- اطمینان حاصل کنید که فرزند شما برای فعالیت‌هایی مانند دوچرخه سواری از کلاه ایمنی استفاده می‌کند.
- هرگز کودک را به شدت تکان ندهید.
جمع‌بندی
همانطور که گفته شد، فلج مغزی یا بیماری سی.پی یکی از مشکلات مرتبط با مغز است که می‌تواند زندگی یک فرد و اعضای خانواده‌ی او را به شدت تحت تاثیر قرار دهد. به همین دلیل آگاهی نسبت به عوامل موثر در ایجاد فلج مغزی پیش از بارداری و راهکارهای جلوگیری از بروز آن از اهمیت زیادی برخوردار است. در این مطلب سعی کردیم تا به مناسبت روز جهانی فلج مغزی، اطلاعاتی در مورد این بیماری، انواع آن و راهکارهایی احتمالی برای پیشگیری از بروز این بیماری را ذکر کنیم. امیدواریم این مطلب مورد توجه شما قرار گرفته باشد.
| Spastic hemiplegia | [3] | Monoplegia | [2] | Spastic Cerebral Palsy | [1] |
| Ataxic Cerebral Palsy | [6] | Spastic quadriplegia | [5] | Spastic diplegia | [4] |
| kernicterus | [9] | cytomegalovirus | [8] | Mixed Cerebral Palsy | [7] |
