روز جهانی سل 2020: درباره‌ی سل استخوانی بیشتر بدانیم

امروزه علی‌رغم پیشرفت علوم پزشکی در زمینه‌های مختلف، بیماری سل هنوز هم یکی از مهم‌ترین علل مرگ و میر در جهان محسوب می‌شود.

سل، نوعی بیماری عفونی است که در اثر باکتری مایکوباکتریوم توبرکلوزیس^[1] ایجاد می‌شود. مایکوباکتریوم توبرکلوزیس در سال 1882 توسط رابرت کخ، پروفسور آلمانی، کشف شد. به همین دلیل با نام باسیل کخ نیز شناخته می‌شود. بیماری سل در سراسر جهان به یک معضل بهداشتی تبدیل شده است به‌طوری که روزانه نزدیک به 30 هزار نفر در جهان به این بیماری مبتلا می‌شوند و متاسفانه بیش از 4 هزار نفر از افراد مبتلا جان خود را از دست می‌دهند. شیوع سل در کشورهای درحال توسعه بیشتر است. به همین دلیل بیماری سل یکی از بیماری‌های فقر محسوب می‌شود.

لازم به ذکر است که بیماری سل با عفونت سلی متفاوت است. عفونت سلی یا آلودگی به میکروب سل شرایطی است که در آن عامل بیماری سل در بدن فرد وجود دارد. اما تعداد باکتری‌ها کم بوده و در نتیجه سیستم دفاعی بدن قادر به کنترل آن است. این باکتری‌ها زنده هستند و می‌توانند سال‌ها در بدن نهفته باشند. چنانچه سیستم ایمنی بدن به دلایلی (مانند ابتلا به HIV و یا مصرف برخی داروها) تضعیف شود، باسیل‌های سل که در بدن وجود دارند شروع به تکثیر کرده و بر سیستم دفاعی بدن غلبه می‌کنند. در نتیجه بیماری سل ایجاد می‌شود.

سل یا توبرکلوز (^[2]TB) بیماری عفونی واگیرداری است که از طریق استنشاق قطره‌های ریز موجود در هوا (ترشحات یا غبار آلوده به باسیل سل) از فردی به فرد دیگر منتقل می‌شود و معمولاً ریه را درگیر می‌کند. اما این بیماری می‌تواند روی سایر بافت‌ها و اندام‌های بدن را نیز اثر بگذارد. چنانچه بیماری سل پارانشیم^[3] ریه را درگیر کرده باشد، به آن سل ریوی گفته می‌شود و درصورتی که بر روی سایر اندام‌های بدن مانند گره‌های لنفاوی (از جمله مدیاستن^[4])، استخوان‌ها و مفاصل (علی‌الخصوص ستون فقرات)، مجرای ادراری – تناسلی، روده‌ها، پریکارد قلب و سیستم عصبی مرکزی تاثیر بگذارد به آن سل خارج ریوی (^[5]EPTB) اطلاق می‌شود.

روز جهانی سل، هرساله در 24 مارس توسط سازمان بهداشت جهانی برگزار می‌شود. به گفته‌ی سازمان بهداشت جهانی، هدف از برگزاری این روز این است که آگاهی عمومی در مورد پیامدهای ویرانگر سلامتی، اجتماعی و اقتصادی سل افزایش یابد و تمامی افراد جهان برای خاتمه‌ی این بیماری با یکدیگر همکاری کنند.

پیشتر در مقاله‌ای با عنوان بیماری سل (توبرکلوزیس) به بررسی کامل بیماری سل پرداخته‌ایم. به مناسبت روز جهانی سل 2020 که مصادف با 5ام فروردین 1398 است مقاله‌ی دیگری در رابطه با سل استخوانی^[6] آماده کرده‌ایم که یکی از انواع سل خارج ریوی است و اغلب بر روی ستون فقرات، استخوان‌های دراز و مفاصل تاثیر می‌گذارد. امیدواریم این مقاله نیز مورد توجه شما قرار گیرد.

چه عاملی سبب بروز سل استخوانی می‌شود؟

همانطور که گفته شد یکی از انواع سل خارج ریوی، سل استخوان و مفاصل است که استخوان‌های دراز، مفاصل و به ویژه ستون فقرات را درگیر می‌کند.

سل استخوان زمانی بروز می‌کند که عوامل باکتریایی بیماری سل، در محلی خارج از ریه و در بافت‌های استخوان و مفاصل تکثیر شوند. همانطورکه گفته شد بیماری سل یک بیماری عفونی واگیردار است و از طریق استنشاق ذرات آلوده به باسیل سل وارد بدن می‌شود. این باسیل‌ها پس از ورود به بدن ممکن است از طریق خون، از ریه‌ها و سایر غدد لنفاوی به استخوان‌ها و مفاصل منتقل شده و در این اندام‌ها تکثیر شوند. در بین انواع سل خارج ریوی، احتمال بروز سل استخوانی در افراد بالاتر است و این به دلیل وجود تعداد زیادی از عروق خونی در بین استخوان‌های دراز و مهره‌ها است.

به‌طور کلی سل استخوانی از جمله بیماری‌هایی است که به ندرت بروز می‌کند. اما شیوع این بیماری در چند دهه‌ی اخیر در کشورهای درحال توسعه افزایش یافته است. یکی از دلایل شیوع این بیماری، گسترش HIV می‌باشد. یکی دیگر از مواردی که در رابطه با این بیماری مطرح است دشوار بودن تشخیص آن است زیرا معمولاً تا زمانی که بیماری به مراحل پیشرفته نرسد، فاقد علائم است.

سل استخوانی درصورت عدم درمان می‌تواند باعث بروز مشکلات بسیار جدی شود.

انواع سل استخوانی

سل ستون فقرات^[7]: سل ستون فقرات یا بیماری پات^[8] را می‌توان شایع‌ترین انواع سل مفاصل و استخوان به شمار آورد که حدود نیمی از موارد ابتلا به سل استخوانی را در بر می‌گیرد. این بیماری سبب به وجود آمدن ضایعه در ستون فقرات و مهره‌ها می‌شود.

این ضایعات بیشتر در ناحیه‌ی استخوان خاجی و ایلیاک بروز می‌یابند. برای تشخیص سل ستون فقرات از روش بیوپسی سوزنی استفاده می‌شود.

سل مفصل ران^[9]:  سل مفصل ران دومین نوع شایع سل استخوانی می‌باشد که ممکن است در هر سنی رخ دهد. اما این نوع سل بیشتر در کودکانی که به سوء تغذیه دچار هستند ایجاد می‌شود.

سل مفصل زانو^[10]: سل مفصل زانو نیز ممکن است در هر سنی بروز کند. از علائم شایع این بیماری می‌توان به درد در حین حرکت مفصل زانو، افزایش مایع مفصلی، ضخیم شدن مفصل زانو و… اشاره کرد.

سل قوزک پا^[11]:  ضایعاتی که در اثر این نوع سل استخوانی ایجاد می‌شوند اغلب در نواحی دُرُشت‌نِی یا تیبیا، نازُک‌نِی یا فیبولا و تالوس مشاهده می‌شوند.

سل اندام فوقانی^[12]: در این نوع سل، شانه‌ها تحت تأثیر قرار می‌گیرند. این بیماری معمولاً در بزرگسالان مشاهده می‌شود و اندام‌های زیر را درگیر می‌کند:

• استخوان بازو یا هومروس
• حفره گلنوئید
• مفصل آکرومیوکلوویکول^[13]
• ستون فقرات بین دو کتف

گاهی ممکن است سل اندام فوقانی با بیماری شانه یخ زده^[14] در بیماران دیابتی اشتباه گرفته شود و این مسئله ممکن است نتایج ناگواری را به دنبال داشته باشد.

سل مفصل آرنج^[15]: در این نوع بیماری سل استخوانی، ضخیم شدن بخش رادیوهومرال سینوویوم^[16] مشهود است. تشخیص این بیماری با استفاده از اشعه‌ی ایکس صورت می‌گیرد.

سل استخوانی چه علائمی دارد؟

تشخیص بیماری سل استخوانی در اغلب موارد دشوار است و متاسفانه تا زمانی که بیماری پیشرفت نکرده باشد به راحتی امکان‌پذیر نیست. این بیماری در مراحل اولیه و به خصوص زمانی که در ستون فقرات بروز کند، معمولاً بدون درد بوده و علائمی ندارد. اما با گسترش بیماری، علائم آن نیز آشکار می‌شوند.

شایع‌ترین علائم سل استخوانی عبارتند از :

• احساس درد شدید در کمر
• سندرم تونل کارپال
• درد مچ دست
• ورم
• خشکی مفاصل
• آبسه
• اختلال در عملکرد اعصاب بدن
• پاراپلژی^[17]
• کوتاه‌شدن اندام‌ها در کودکان
• ناهنجاری‌های استخوانی

همچنین بیماران مبتلا به سل استخوانی ممکن است علائم شایع بیماری سل را نیز تجربه کنند که شامل موارد زیر است:

• خستگی
• تب
• تعریق شبانه
• کاهش وزن

تشخیص بیماری سل چگونه انجام می‌شود؟

همانطور که پیشتر گفته شد، تشخیص بیماری سل و انواع آن مانند سل استخوانی دشوار است. با این وجود آزمایشاتی وجود دارند که به وسیله‌ی آن‌ها می‌توان تشخیص داد آیا فردی به سل مبتلا هست یا خیر.

مسئله‌ای که در رابطه با آزمایش‌های تشخیص سل مطرح است این است که انجام برخی از آزمون‌های دقیق، مدت زمان زیادی طول می‎‌کشد و هزینه‌های زیادی را نیز در بر دارد. همچنین ممکن است نتایج برخی از روش‌های تشخیصی دقیق نبوده و منجر به نتایج مثبت و یا منفی کاذب گردد. روش‌های تشخیصی برای شناسایی انواع سل از جمله سل استخوانی در ادامه ذکر شده‌اند:

تست کشت: تست کشت یک آزمایش بسیار دقیق برای تشخیص باکتری سل است. اما نتایج آن ممکن است پس از چند هفته مشخص شود و همچنین انجام آن نیازمند تجهیزات گران‌قیمت و پرسنل ماهر است.

آزمایش پوست: استفاده از این روش تشخیصی بسیار مورد توجه است. روش انجام آزمایش پوست به این صورت است که ابتدا مقدار کمی از مایعی به نام توبرکولین به قسمتی از پوست (معمولا قسمت تحتانی بازو) تزریق می‌شود. سپس فرد پس از 2 الی 3 روز مجددا جهت معاینه به مرکز درمانی مراجعه خواهد کرد. چنانچه در محل تزریق تورمی ایجاد شده باشد احتمال وجود میکروب سل در بدن فرد بالا است. نکته‌ی حائز اهمیت این است که با استفاده از آزمایش پوست نمی‌توان گفت که آیا باکتری سل در بدن فرد فعال است (به بیماری سل مبتلا است) و یا باکتری در بدن فرد به صورت نهفته وجود دارد (فرد دچار عفونت سلی است).

سنجش انتشار اینترفرون (^[18]IGRAs): این روش نوعی روش تشخیصی جدید و دقیق برای تشخیص ابتلا به بیماری سل است.

در این روش از آزمایش خون IGRA استفاده می‌شود. در این آزمایش خون میزان پاسخ سیستم ایمنی بدن به باکتری‌های سل اندازه‌گیری می‌شود. سیستم ایمنی بدن مولکول‌های خاصی به نام سیتوکین تولید می‌کند. با استفاده از آزمایش IGRA، نمونه‌ی خون با مواد خاصی مخلوط می‌شود و به این وسیله مشخص می‌شود که آیا سیتوکین در خون وجود دارد یا خیر.

نتایج این آزمایش حدوداً پس از 24 ساعت مشخص می‌شود. نکته‌ی حائز اهمیت این است که مطابق با گزارشات ارائه شده انجام این آزمایش برای افراد مبتلا به HIV از دقت مطلوبی برخوردار نیست.

اسمیر خلط: آزمایش اسمیر خلط اغلب جزء اولین آزمایشاتی است که در تشخیص سل به کار برده می‌شود. به منظور انجام این آزمایش چندین نمونه خلط جمع‌آوری می‌شود. سپس لایه‌ای بسیار نازک از این نمونه روی یک لام شیشه‌ای قرار می‌گیرد که به آن اسمیر می‌گویند. این لام با استفاده از روش‌های رنگ‌آمیزی در زیر میکروسکوپ مورد بررسی قرار می‌گیرد.

با استفاده از میکروسکوپ فلورسنت، می‌توان به نتایج دقیق‌تری برای اسمیر خلط دست یافت. همچنین اسمیر خلط، آزمایشی ارزان و ساده است و این نتایج طی چند ساعت در دسترس خواهند بود.

آزمایش‌های مولکولی^: در حال حاضر برای تشخیص سل از آزمایشات جدید مولکولی مانند تست جن اکسپرت^[19] نیز استفاده می‌شود. دراین آزمایش با استفاده از نمونه‌ی خلط، DNA باکتری‌های TB شناسایی می‌شوند و نتایج در کمتر از 2 ساعت مشخص خواهند شد.

اسکن قفسه‌ی سینه: اگر در بدن فردی باکتری سل وجود داشته باشد، ممکن است ریه‌های وی دچار التهاب شوند. این التهاب را می‌توان با اسکن قفسه‌ی سینه تشخیص داد.

سل استخوانی چگونه درمان می‌شود؟

سل استخوانی ممکن است عوارض جانبی دردناکی را برای بیمار در پی داشته باشد. اما در صورت تشخیص به موقع، اقدام به درمان و مصرف داروها می‌توان از بروز این عوارض جلوگیری نمود.

به طور کلی بیماری سل را می‌توان با مصرف چندین دارو به مدت 6 الی 18 ماه درمان نمود. نکته‌ی حائز اهمیت در درمان بیماری سل این است که داروها باید دقیقاً مطابق با تجویز پزشک و به طور کامل مصرف شوند. چنانچه بیمار خودسرانه مصرف دارو را متوقف کند و یا آن‌ها را مطابق با دستور پزشک مصرف نکند، ممکن است عوامل باکتریال ایجاد بیماری سل، در برابر داروها مقاوم شوند. این مسئله باعث می‌شود تا درمان بیماری سخت‌تر، پر هزینه‌تر و پر دردسر شود.

به‌طور کلی برای درمان سل استخوانی روش‌های زیر مورد استفاده قرار می‌گیرد:

1. مصرف دارو: مصرف داروهای ضدسل، مانند ریفامپین، ایزونیازید، اتامبوتول و پیرازامینامید اولین روش درمان بیماری سل استخوانی است.
2. عمل جراحی: بعضی اوقات برای درمان سل استخوانی، انجام عمل جراحی ستون مهره مانند لامینکتومی ضرورت پیدا می‌کند که در آن بخشی از مهره‌ها برداشته می‌شوند.
3. اصلاح سبک زندگی: یکی از روش‌های درمانی بیماری سل ممنوعیت مصرف دخانیات، الکل، مواد غذایی چرب و غذاهای سرخ شده است که دارای چربی اشباع بالایی هستند.
4. MDR تراپی: این روش درمانی شامل ترکیبی از داروهای ضد سل است که عملکرد دارویی مختلفی دارند. MDR مناسب‌ترین روش درمانی سل استخوانی است.
5. DOTS تراپی یا درمان با مشاهده‌ی مستقیم: این روش درمانی توسط سازمان بهداشت جهانی توصیه شده است. در این روش مصرف داروها توسط ارائه‌دهنده‌ی مراقبت‌های بهداشتی به ‌طور دقیق نظارت می‌شود تا داروها به طور کامل و صحیح مصرف شوند.
6. XDR-TB: این روش درمانی اغلب برای سل بسیار مقاوم به دارو مورد استفاده قرار می‌گیرد. داروهای مورد استفاده در این روش حاوی داروهایی مانند آمینوگلیکوزیدها، تیازید و پارا آمینو سالیسیلیک اسید است.

چگونه از ابتلا به سل و سل استخوانی جلوگیری کنیم؟

پیشگیری از ابتلا به بیماری سل و سل استخوانی شامل چند بخش اصلی است که در ادامه به توضیح آن‌ها پرداخته‌ایم:

جلوگیری از انتقال سل از بیمار به سایرین: اولین مرحله در پیشگیری از ابتلا به بیماری سل، جلوگیری از انتقال بیماری از فرد مبتلا به افراد سالم است. این کار از طریق شناسایی افراد مبتلا و اقدام به درمان آن‌ها انجام می‌شود. علاوه‌بر این اقدامات دیگری نیز برای جلوگیری از ابتلا به بیماری سل صورت می‌گیرد که شامل موارد زیر هستند:

پاستوریزاسیون شیر: این مورد جهت پیشگیری از ابتلا به سل گاوی موثر است. این نوع از بیماری سل بین انسان و گاو مشترک است.

واکسن بی.سی.جی: این واکسن اولین بار در سال 1920 تهیه شد و اغلب در مورد کودکان مورد استفاده قرار می‌گیرد.

لازم به ذکر است که این واکسن بیشتر برای پیشگیری از ابتلا به سل در کودکان تاثیر گذار است و در مورد بزرگسالان موجب قطع زنجیره‌ی انتقال باسیل نمی‌شود.

آموزش: یکی از مواردی که در پیشگیری از ابتلا به سل بسیار موثر است آموزش به بیماران مسلول و همچنین سایر افراد جامعه است. بیماران مبتلا به سل باید بدانند که چگونه داروهای خود را به درستی مصرف کنند و با استفاده از ماسک احتمال انتقال بیماری به دیگران را کاهش دهند.

بیماری سل همچنان کشنده‌‌ترین بیماری عفونی در جهان محسوب می‌شود و روزانه بیش از 4000 نفر جان خود را در اثر این بیماری از دست می‌دهند. این در حالی است که این بیماری قابل پیشگیری و درمان می‌باشد. بیماری سل دارای انواع مختلفی است که سل استخوانی را می‌توان از جمله‌ی آن‌ها به شمار آورد.

سل استخوانی در صورت عدم تشخیص و درمان به موقع می‌تواند سبب بروز ناهنجاری‌ها و عوارض شدیدی برای بیمار گردد.

به همین دلیل در این مقاله سعی کردیم تا شما را با بیماری سل استخوانی آشنا کرده و علل بروز آن، علائم بیماری و انواع آن را شرح دهیم. نکته‌ی حائز اهمیت این است که راه‌های تشخیص و درمان سل استخوانی، به‌طور کلی، مشابه با روش‌های تشخیصی و درمانی بیماری سل است که در این مقاله به توضیح آن‌ها پرداخته شده است.

واژه‌نامه: