ایجاد برنامه ایمنی زیستی در آزمایشگاه‌های میکروبیولوژی

داشتن یک برنامه ایمنی زیستی در آزمایشگاه‌های میکروبیولوژی نیازمند پیمودن چند قدم ساده است. اما همین اقدامات ساده می‌تواند ایمنی کارکنان، تجهیزات و سرمایه‌ی یک آزمایشگاه را تا حد زیادی تامین کند.

به عنوان یکی از پرسنل آزمایشگاهی، قطعا می‌دانید که حفاظت از کارکنان آزمایشگاه، مردم و محیط زیست در برابر عوامل بیولوژیکی بالقوه و خطرناک بسیار مهم است. ممکن است تصور کنید آزمایشگاه شما از تمام پروتکل‌ها و دستورالعمل‌های فعلی موجود در رابطه با  ایمنی زیستی در آزمایشگاه پیروی می‌کند. اما بازبینی عناصر کلیدی و داشتن یک برنامه ایمنی زیستی می‌تواند به شما در شناسایی و پر کردن شکاف‌های موجود کمک کرده و کاهش یا حذف خطرات در آزمایشگاه بالینی را به دنبال داشته باشد.

در این مقاله قصد داریم نکات کلیدی برای ایجاد یک برنامه ایمنی زیستی در آزمایشگاه‌های میکروبیولوژی را بیان کنیم. پس در ادامه با ما همراه باشید.

۱. افزایش ایمنی زیستی در آزمایشگاه با آموزش پرسنل

بررسی‌های صورت گرفته نشان می‌دهد که درصد بسیار کمی از آزمایشگاه‌هاُ یک کارمند تمام وقت دارند که به تشخیص سطح ایمنی زیستی نمونه می‌پردازد. از این بین، تعداد بسیار کمی از این افراد یک متخصص ایمنی زیستی با تجربه هستند. این آمار بسیار نگران کننده است.

به‌همین دلیل گام اول در ایجاد یک برنامه ایمنی زیستی در آزمایشگاه‌های میکروبیولوژی، آموزش پرسنل است. هر نمونه‌ای که وارد آزمایشگاه می‌شود، پیش از هرچیز باید توسط پرسنل آموزش دیده و با تجربه مورد بررسی قرار گیرد. تا سطح ایمنی زیستی آن با سطح ایمنی زیستی آزمایشگاه مطابقت داده شود.

فرد مسئول باید با شرح وظایف خود کاملا آگاه باشد، سطوح ایمنی را به خوبی بشناسد و به شیوه‌های برخورد با خطر کاملا مسلط باشد.

پس از انتخاب این شخص به عنوان مسئول، او را به سایر کارکنان معرفی کنید. زیرا برای ایجاد یک برنامه ایمنی زیستی موفق، تمامی اعضای یک آزمایشگاه باید با یکدیگر همکاری کنند. توجه داشته باشید که مبحث آموزش نباید تنها به یک فرد ختم شود. بلکه ایجاد برنامه ایمنی زیستی در آزمایشگاه مستلزم آموزش تمام پرسنل است.

موضوعات مناسب برای جلسات آموزشی ایمنی زیستی عبارتند از:

• تکنیک‌های آسپتیک
• حمل و نقل، بسته بندی و دفع زباله‌های خطرناک زیستی
• حفظ بهداشت فردی
• استفاده موثر از کابینت ایمنی بیولوژیکی
• نحوه مهار خطر
• استفاده ایمن از اتوکلاو
• انتخاب و استفاده از تجهیزات حفاظت فردی
• استفاده ایمن از سانتریفیوژ
• ضدعفونی و استریل کردن
• استفاده ایمن از ابزار تیز
• علائم ایمنی و خطر
• روش‌های مقابله با نشت مواد
• اقدامات احتیاطی برای کار با خون و سایر مایعات بدن
• بسته بندی، حمل و نقل و حمل نمونه‌های خطرناک زیستی
• گزارش حوادث به افراد مسئول

۲.  ارزیابی ریسک، گام بعدی برای ایجاد برنامه ایمنی زیستی در آزمایشگاه

قرار گرفتن در معرض عوامل بیماری‌زا، هم تهدیدی برای سلامت پرسنل آزمایشگاه و هم خطری برای سلامت عموم افراد جامعه است. به همین دلیل هر آزمایشگاهی باید یک ارزیابی ریسک انجام دهد. تا به این ترتیب با شناخت و مدیریت خطر، بتوان از احتمال وقوع آن کاست.

ارزیابی ریسک ایمنی زیستی شامل جمع‌آوری و ارزیابی تمام اطلاعات موجود در مورد منابع احتمالی آسیب است.

در یک آزمایشگاه میکروبیولوژی، ارزیابی ریسک حول دو موضوع صورت می‌گیرد:

الف/ خطرات نمونه

ب/ خطرات روش آزمایشگاهی

الف/ بررسی خطر نمونه

برای ارزیابی خطرات نمونه، متخصصان ایمنی زیستی آزمایشگاهی ابتدا باید ارگانیسم‌های عفونی احتمالی در آزمایشگاه را شناسایی کنند. ویژگی‌های خطرناک آن‌ها را بشناسند و از روش‌های مبارزه با خطر آگاه باشند. به‌عنوان مثال باید بدانند چگونه یک ارگانیسم در آزمایشگاه منتقل می‌شود. (از جمله بیماری‌زایی، مسیر انتشار، پایداری در محیط، در دسترس بودن درمان و …)

روش‌های مورد استفاده برای بررسی میکروارگانیسم‌ها (مانند سانتریفیوژ، استفاده از سوزن یا سایر مواد تیز و هم زدن نمونه) و همچنین مقدار نمونه‌ی آزمایشی نیز بر درجه خطر تأثیر می‌گذارند. به همین دلیل برای ایجاد برنامه ایمنی زیستی در آزمایشگاه لازم است تا پرسنل آزماشگاهی نحوه صحیح کار با هر نمونه و هر تجهیز آزمایشگاهی را بدانند.

برای آشنایی با نمونه!های پرخطر و همچنین روش ایمن استفاده از تجهیزات آزمایشگاهی می‌توانید به مقالات مختلف و دستورالعمل‌های آزمایشگاه خود مراجعه کنید.

ب/ ارزیابی خطرات روش آزمایشگاهی

۳. مشخص کردن شرح وظایف پرسنل

یکی از اجزای اساسی یک برنامه ایمنی زیستی در آزمایشگاه، تعیین شرح وظایف افراد است. این کار مستلزم تعیین دانش و تجربه‌ی تمامی کارکنان آزمایشگاه است. این دانش شامل درک خطرات موجود در آزمایشگاه و خطرات مرتبط با فعالیت های خاص، آگاهی از اقدامات کنترلی خاص (مانند کابینت‌های ایمنی بیولوژیکی و تجهیزات حفاظت فردی) است.

به عنوان مثال، افراد تازه کار باید از شرایط نگهداری و جابجایی مواد بیولوژیکی آگاه باشند. یک فرد با تجربه‌تر باید بتواند الزامات ذخیره سازی و جابجایی این مواد را اجرا کند و یک عضو ارشد آزمایشگاه (سرپرست یا مدیر) باید بتواند شرایط ذخیره‌سازی و جابجایی مواد بیولوژیکی را بر اساس نوع نمونه تعیین کند.

۴. ایجاد برنامه ایمنی زیستی در آزمایشگاه با ممیزی مستمر

نظارت یکی از اقدامات اساسی برای موفق بودن هر برنامه‌ای است.

نظارت بر برنامه ایمنی زیستی در آزمایشگاه نیز بخشی جدایی ناپذیر از این برنامه است. به این منظور در وهله اول لازم است هر فردی بر نحوه کار خود نظارت داشته باشد. همچنین ضروری است که یک کمیته ایمنی متشکل از کارکنان آموزش دیده، شیوه‌های ایمنی فردی، عملکرد تجهیزات ایمنی و رعایت قوانین ایمنی را به طور منظم بررسی نمایند.

نظارت بر برنامه ایمنی زیستی در آزمایشگاه‌های میکروبیولوژی شامل ممیزی داخلی و خارجی است.

تعداد و دفعات ممیزی داخلی ممکن است توسط یک نهاد اعتباربخش مشخص شود یا خود آزمایشگاه آن را تعیین کند. این موضوع معمولاً به نوع فرآیند و خطرات مرتبط با آن بستگی دارد.

ممیزی خارجی توسط سازمان‌های اعتباربخش صورت می‌گیرد. این کار معمولاً در فواصل زمانی مشخصی مانند هر دو سال یا هر سه سال و بر اساس استانداردهای ISO انجام می‌شوند.

۵. یک برنامه بهداشت برای مقابله به حوادث ایجاد کنید

به عنوان بخشی از برنامه ایمنی زیستی در آزمایشگاه و مواجهه با حوادث ضروری است که با یک مرکز درمانی همکاری کنید. به این ترتیب حین مواجهه با حوادث از ارائه درمان و یا واکسن مناسب به پرسنل خود مطمئن خواهید بود.

چکاپ‌های روتین را نیز از قلم نیندازید. توجه داشته باشید که تشخیص به موقع یک بیماری یا عفونت نقش بسزایی در درمان موثر آن دارد.

پزشک می‌تواند کارکنان آزمایشگاهی را که در آزمایشگاه آسیب دیده‌اند یا در معرض عوامل خطرزا قرار گرفته‌اند معاینه کرده و با تشخیص به موقع علائم، درمان‌های موثری را ارائه کند.

سخن پایانی

ایجاد یک برنامه ایمنی زیستی در آزمایشگاه نیازمند تلاش مستمر است.

نباید از این موضوع غافل شد که ایمنی آزمایشگاه تنها به مواد و تجهیزات موجود در آزمایشگاه بستگی ندارد. بلکه به رفتار و عادات کاری افراد آزمایشگاهی و حس کار گروهی آن‌ها برای محافظت از خود و همکارانشان نیز وابسته است.

برنامه ایمنی زیستی در آزمایشگاه مستلزم رعایت و پیاده‌سازی چند اقدام ساده است که در این مقاله ذکر شد. اما تداوم چنین برنامه‌ای نیازمند استمرار بر آموزش و نظارت و تعهد همه کارکنان آزمایشگاه است.

هنگامی که مسئولین آزمایشگاه با تیمی که واقعاً متعهد به بهبود ایمنی محل کار هستند کار کنند، آزمایشگاه‌های میکروبیولوژی می‌توانند محیط‌هایی امن تلقی شوند.

امیدواریم با ارائه این مطالب و بیان ۵ اقدام ساده، توانسته باشیم نقشی کوچک در افزایش ایمنی آزمایشگاه ایفا کرده باشیم.