همینولپیس نانا (کرم نواری کوتوله): پاتوژنز و تشخیص آزمایشگاهی

همینولپیس نانا (Hymenolepis nana) یکی از سستودهای روده کوچک است که باعث بیماری هیمنولپیازیس در انسان می‌شود. این شایع‌ترین عفونت کرم نواری در انسان است.

این انگل به نام کرم نواری کوتوله مشهور است. علت این نام گذاری نیز به دلیل اندازه کوچک آن (طول ۱ تا ۴ سانتی متر) است. این انگل اولین بار در سال ۱۸۵۷ میلادی توسط شخصی به نام H. Bilharz کشف شد. Hymenolepis به غشای نازکی که تخم را می‌پوشاند و nana به اندازه کوچک (کوتوله) این کرم اشاره دارد. در ادامه قصد داریم به بررسی این انگل، بیماری‌زایی و روش‌های تشخیص آن در آزمایشگاه بپردازیم.

زیستگاه همینولپیس نانا

محل زندگی کرم بالغ، روده کوچک (بخش دیستال ایلئوم) انسان است. این انگل  در جوندگان، به ویژه موش‌ها نیز یافت می‌شود. چرخه زندگی همینولپیس نانا در بدن میزبان کامل می‌شود.  

مورفولوژی

‌این کرم‌ها ممکن است در بدن میزبان به تعداد زیاد (از ۱۰۰۰ تا حداکثر ۸۰۰۰ عدد) وجود داشته باشند. طول عمر یک کرم بالغ کوتاه و حدود ۲ هفته است.

طول کرم در حدود ۲۵ تا ۱۰۰ میلی‌متر و عرض آن حداکثر ۱ میلی‌متر است. سر یا اسکولکس دارای ۴ بادکش و یک رستلوم می‌باشد که روی آن یک ردیف قلاب به تعداد ۲۰ تا ۳۰ عدد موجود است. طول قلاب‌ها حدود ۱۴ تا ۱۸ میکرون است. گردن کرم نسبتاً طویل و باریک است. تعداد بندها در حدود ۲۰۰ عدد است که بندهای اول خیلی کوتاه بوده ولی به تدریج بر طول و عرض آن‌ها اضافه می‌شود و دربندهای بارور انتهایی نیز عرض بندها از طول بیش‌تر است. معمولاً بندهای بارور آخری قبل از جدا شدن از بدن کرم متلاشی می شود و بدین ترتیب در این نوع انگل تخم ها کاملاً با مدفوع مخلوط می شوند.

تخم‌های این انگل گرد و بیضی شکل بوده و اندازه آن‌ها ۴۰ تا ۵۰ میکرون است. هرتخم دارای دو غشاء است. این دو غشاء متحدالمرکز نبوده و غشای خارجی بی‌رنگ و فاصله آن از غشای داخلی زیاد است. در دو قطب غشای داخلی دو برآمدگی کوچک به طرف خارج وجود دارد که از این دو قطب ۴ یا ۸ رشته نازک خارج شده که در فاصله دو غشاء دیده می‌شود. در وسط تخم جنین شش قلابی قابل رویت است. همانطور که گفته شد بندها در روده متلاشی شده و تخم با مدفوع خارج می‌شود.

چرخه زندگی Hymenolepis nana

چرخه زندگی Hymenolepsis nana می‌تواند از طریق یک چرخه مستقیم یا غیر مستقیم تکمیل شود. در چرخه مستقیم، میزبان واسط مورد نیاز نیست و کل رشد از مرحله لارو تا مرحله بالغ در انسان رخ می‌دهد. اما در چرخه غیر مستقیم، بندپایان و جوندگان (کک، سوسک و موش صحرایی) به عنوان یک میزبان میانی عمل می‌کنند. در محیط بیرونی تخم‌ها نمی‌توانند بیش از ۱۰ روز زنده بمانند.

هنگامی که تخم‌های Hymenolepis nana از طریق مدفوع خارج می شوند، بلافاصله می‌توانند عفونت ایجاد کنند. وقتی تخم‌ها‌ توسط میزبان‌های میانی بندپایان مانند سوسک‌ها و کک‌ها بلعیده می‌شوند، به سیستی سرکوئید تبدیل می‌شوند. تماس انسان با بندپایان آلوده، می‌تواند باعث انتقال سیستی سرکوئید ‌شود. انسان همچنین با خوردن غذا یا آب آلوده به تخم‌ها ممکن است به این بیماری مبتلا شود. پس از مصرف، انکوسفرهای موجود در تخم‌ها آزاد می‌شوند. سپس در روده کوچک، به تدریج بالغ می‌شوند. همینولپیس نانا بالغ در روده کوچک در ناحیه ایلئال زندگی و تخم گذاری می‌کند. اگر تخم در روده باقی بماند، ممکن است عفونت (auto-infection) ایجاد کند.

پاتوژنز همینولپیس نانا

بلع تخم می‌تواند از راه‌های زیر رخ دهد:

• مسیر مدفوع-دهان ( تماس دست با سطوح آلوده، خوردن مواد غذایی آلوده و … )
• غذا و آب آلوده
• غذای آلوده به کک که دارای لارو سیستی سرکوید است (به ندرت)

هیمنولپیازیس

هیمنولپیازیس (Hymenolepiasis) نام بیماری‌ای است که توسط همینولپیس نانا ایجاد می‌شود. این بیماری بیشتر در کودکان رخ می‌دهد. دوره کمون آن ۱۵ الی ۳۹ روز است.

بیشتر عفونت های ناشی از Hymenolepis nana بدون علامت هستند. اما عفونت‌های شدید، باعث تحریک مکانیکی روده می‌شود و علائم زیر ممکن است به دلیل آزاد شدن متابولیت‌های سمی مشاهده شود.

• تحریک پذیری
• اسهال
• درد شکم
• اختلالات خواب
• خارش مقعد
• خارش بینی
• سایر علائم نادر شامل بی اشتهایی، حالت تهوع و استفراغ است.

تشخیص آزمایشگاهی

 تشخیص انگل همینولپیس نانا یا همان کرم نواری کوتوله، شامل جمع آوری نمونه و بررسی میکروسکوپی آن است. نمونه مورد نیاز، نمونه مدفوع فرد مشکوک است.

جمع‌آوری نمونه مدفوع

• توجه داشته باشید که نمونه مدفوع باید پیش از مصرف آنتی بیوتیک ها یا داروهای ضد اسهال جمع آوری شود.
• نمونه انتخابی یک مدفوع اسهالی و حجم مطلوب حدود یک قاشق چایخوری است.
• نمونه مدفوع باید در یک ظرف تمیز و دهان گشاد جمع آوری شود. از آلودگی با ادرار یا آب توالت اجتناب گردد.
• سه نمونه جمع آوری شده طی سه روز معمولا برای بررسی انگلی کافی است.
• از بیمار بخواهید مصرف روغن معدنی، بیسموت و باریم قبل از جمع‌آوری مدفوع خودداری کند. زیرا این مواد ممکن است در تشخیص یا شناسایی انگل‌های روده اختلال ایجاد کنند.

انتقال نمونه همینولپیس نانا به آزمایشگاه

نمونه مدفوع برای بررسی همینولپیس نانا باید در اسرع وقت به آزمایشگاه منتقل شود. نمونه‌های خشک شده برای آزمایش مدفوع قابل قبول نیستند.

آزمایش میکروسکوپی مستقیم

غلظت تخم‌ها را می‌توان با روش شناورسازی درمحلول سالین و یا رسوب فرمالین اتر انجام داد. تخم‌ها کروی یا بیضی شکل و هیالین (شفاف) هستند و ۳۰ الی ۴۷ میکرومتر قطر دارند.

در تخم ها دو غشا مجزا وجود دارد:

غشای بیرونی نازک و بی رنگ است.

غشای داخلی یک انکوسفر (oncosphere) با سه جفت قلاب لانست شکل  (به شکل نیزه یا خنجر) را در بر می‌گیرد.

تخم‌های همینولپیس نانا در محلول سالین اشباع شده شناور می‌شوند.

درمان انگل همینولپیس نانا

داروی انتخابی برای درمان کرم نواری کوتوله، پرازیکوانتل (Praziquantel) است. این دارو در یک دوز mg/kg 25 بسیار موثر است.

نیکلوزوماید (Niclosomide) در دوز mg/kg 60 تا۸۰ به مدت ۷ الی ۵ روز (حداکثر دوز ۲ گرم در روز) نیز استفاده می‌شود.

مبندازول (Mebendazole) نیز یکی از داروها برای درمان همینولپیس نانا است. اما  تنها ۵۰ درصد موارد را درمان می‌کند.

پیشگیری و کنترل همینولپیس نانا

تمرکز بر بهداشت فردی، جلوگیری از آلودگی مواد غذایی و کنترل جوندگان در خانه و محیط زندگی نکاتی مهم در پیشگیری از گسترش انگل همینولپیس نانا هستند. به دلیل چرخه زندگی مستقیم و وضعیت عفونت مشترک بین انسان و دام، کنترل این بیماری دشوار است. به همین دلیل توصیه می‌شود که مراکز درمانی بر نکات پیشگیری از ابتلا به این بیماری، به ویژه در روستاها و مناطق دورافتاده تاکید کنند.

سخن پایانی

همینولپیس نانا کوچک‌ترین انگل از دسته کرم‌های نواری شکل است که انسان را آلوده می‌کند. از این نظر به آن کرم نواری کوتوله می‌گویند. از علائم ابتلا به این انگل می‌توان به اسهال، درد شکم، اختلالات خواب و خارش مقعد اشاره کرد. در این مطلب به بررسی این انگل و تشخیص آن در آزمایشگاه پرداخته شد.