جمع‌آوری نمونه بزاق و نکات مهم نگهداری آن

بزاق یک نمونه زیستی با ساختاری پیچیده است که می‌تواند در تشخیص بیماری‌های مختلف کاربرد داشته باشد. به همین دلیل نحوه جمع‌آوری نمونه بزاق به شکل درست و بدون اینکه به ساختار آن آسیبی برسد از اهمیت بالایی برخوردار است.

نمونه‌های بزاق را می‌توان به‌راحتی و به طور مکرر جمع‌آوری کرد. با پیروی از روش‌های مناسب جمع‌آوری و نگهداری بزاق، محققان می‌توانند به نتایجی با کیفیت بالا در مطالعات خود دست یابند. به همین دلیل در این مطلب قصد داریم به بررسی نحوه جمع‌آوری نمونه بزاق برای گروه‌های سنی مختلف بپردازیم.

به کمک این دستورالعمل، عموم افراد می‌توانند با نحوه نمونه‌گیری بزاق آشنا شوند. همچنین این دستورالعمل برای مراکز درمانی و آزمایشگاه‌هایی که هرروزه به جمع‌آوری نمونه می‌پردازند نیز مفید خواهد بود.

برای آشنایی با انواع نمونه های آزمایشگاهی، کلیک کنید.

عوامل تاثیرگذار بر کیفیت نمونه بزاق

کیفیت نمونه بزاق تابع شرایط مختلفی است. چنانچه حین جمع‌آوری نمونه بزاق، این شرایط نادیده گرفته شوند، نمونه ویژگی‌های لازم برای آزمایش را از دست خواهد داد. در ادامه به بررسی پارامترهایی خواهیم پرداخت که حین جمع‌آوری نمونه بزاق باید به آن توجه شود.

۱. تغییرپذیری آنالیت‌های بزاقی

در نمونه بزاق آنالیت‌های مختلفی وجود دارد که هریک بسته به دلیل آزمایش، می‌تواند هدف محقق قرار گیرد. اما باید توجه داشت که سطوح بسیاری از آنالیت‌ها در بزاق ثابت نمی‌ماند و غلظت آنالیت‌ها ممکن است بسته به زمان و شرایط نگهداری نمونه تغییر کند. بنابراین جمع‌آوری نمونه بزاق باید در زمان‌های استانداردی انجام شود.

۲. محل جمع‌آوری نمونه بزاق

برای جمع‌آوری نمونه بزاق به‌طور کلی دو روش وجود دارد:

• روش اول: جمع‌آوری بزاق داخل دهان (تف کردن) درون ظروف نمونه‌گیری
• روش دوم: استفاده از یک ماده جاذب مانند سواب

از نظر محققین روش اول، برای حفظ ثبات نمونه جمع‌آوری‌شده، موثرتر است. اما از طرف دیگر استفاده از یک وسیله جاذب، نمونه‌گیری را در کودکان و یا افرادی که بزاق کمی دارند راحت‌تر می‌کند.

اما استفاده از ابزار جاذب مانند سواب در محل دهان ممکن است بزاق موضعی را به جای بزاق کامل جمع‌آوری کند. این امر ممکن است بر نتایج بسیاری از آنالیت‌ها تأثیر بگذارد. به عنوان مثال سطوح بزاقی پروتئین‌هایی مانند α-آمیلاز (sAA) و IgA ترشحی (SIgA) بسته به محل دهان متفاوت است.

۳. حجم نمونه و محرک‌های بزاقی

امروزه آزمایش‌های ایمنواسی برای بررسی نمونه بزاق کاربرد زیادی دارد. این آزمایش‌ها به حجم نمونه‌ی زیادی نیاز ندارند. (کمتر از ۱۰۰ میکرولیتر).

بنابراین توصیه می‌شود از محرک‌های خوراکی تولید بزاق استفاده نشود. این محرک‌ها ممکن است تغییراتی در سطح برخی از آنالیت‌های بزاق ایجاد کنند. جهت از دست ندادن نمونه حین انجام آزمایش‌، توصیه می‌شود حجم نمونه‌ی بیشتری جمع‌آوری شده و سپس نمونه به چند ویال کوچک منتقل گردد.

۴. آلودگی خون در بزاق

گاهی اوقات ممکن است بزاق فرد به خون آلوده شده باشد. این آلودگی در نتایج آزمایشات تاثیرگذار است. زیرا سطح بسیاری از آنالیت‌ها در گردش خون بالاتر از بزاق است و نتایج آزمایشات را تحت تاثیر قرار می‌دهد. برای جلوگیری از آلوده شدن بزاق به خون، موارد زیر توصیه می‌شود:

• ۴۵ دقیقه قبل از جمع‌آوری نمونه مسواک نزنید.
• فعالیت‌‌های مرتبط با دندانپزشکی نباید ۲۴ ساعت قبل از جمع‌آوری نمونه انجام شوند.
• پیش از جمع‌آوری نمونه بزاق، مطمئن شوید دچار مشکلات لثه، دهان یا دندان نیستید.
• نمونه‌های بزاق که به طور آشکار به خون آلوده هستند، باید دور ریخته شوند و نمونه‌گیری مجددا تکرار شود.

مواد لازم برای جمع‌آوری نمونه

برای جمع‌آوری نمونه بزاق، توصیه می‌شود فقط از لوله‌ها و ویال‌های پلی‌پروپیلنی با کیفیت بالا استفاده کنید. لوله‌های پلی‌استایرنی ممکن است بر مقادیر اندازه‌گیری شده آنالیت‌ها تأثیر منفی بگذارد.

درب لوله مورد استفاده باید محکم بسته شود.  همچنین لوله باید تحمل مقاومت در دمای ۸۰- درجه سانتی‌گراد را داشته باشد.

نکات پیش از جمع‌آوری نمونه بزاق

قبل از شروع جمع‌آوری بزاق، اقدامات زیر توصیه می‌شود:

۱. قبل از جمع‌آوری نمونه از مصرف غذاهایی با قند یا اسیدیته یا کافئین بالا خودداری کنید. کاهش pH بزاق، ممکن است افزایش رشد باکتری را به دنبال داشته و نتایج آزمایش را تحت تاثیر قرار دهد.

۲. توصیه می‌شود ۱۲ ساعت قبل از نمونه‌گیری، از مصرف الکل، کافئین و نیکوتین اجتناب کنید. همچنین اگر ناچار به مصرف دارو هستید، حتما این موضوع را به مسئول جمع‌آوری نمونه اطلاع دهید.

۳. فرد مسئول را از وجود بیماری یا آسیب دهانی مطلع سازید.

۴. توصیه می‌شود حدود ۱ ساعت پیش از جمع‌آوری نمونه وعده غذایی سنگین مصرف نکنید. از جویدن آدامس نیز خودداری کنید.

۵. پیش از جمع‌آوری نمونه دهان خود را با آب بشویید تا بقایای غذا از بین برود. حداقل ۱۰ دقیقه پس از شستشو صبر کنید تا از رقیق شدن نمونه قبل از جمع‌آوری بزاق جلوگیری شود.

نحوه جمع‌آوری نمونه بزاق

در ادامه به بررسی نحوه جمع‌آوری بزاق در کودکان و بزرگسالان خواهیم پرداخت.

الف/ بزرگسالان و کودکان بالای ۶ سال

توصیه می‌شود:

• از سواب استفاده نکنید.
• برای جلوگیری از مشکلات مربوط به ازبین رفتن آنالیت، فقط از لوله‌‌‌های پلی‌پروپیلنی با کیفیت بالا استفاده کنید.
• برای هدایت مؤثر آب دهان به داخل لوله، از فانل جمع‌آوری نمونه استفاده کنید.

۱. گونه‌های خود را ماساژ دهید تا بزاق تولید شود.

۲. درب لوله را باز کنید.

۳. فانل را از بسته بندی خارج کرده و آن را روی لوله قرار دهید.

۴. بزاق را درون فانل بریزید.

۵. لوله را کاملا پر نکنید. اگر مقداری از بزاق به اطراف لوله ریخت، آن را درون لوله نریزید.

۶. در نهایت درب لوله را ببندید و الزامات برچسب‌گذاری و بسته بندی را رعایت کنید.

ب/ نوزادان و کودکان کوچک

برخی از کودکان قادر هستند بزاق خود را در دهان جمع‌ کنند. اما برای نوزادان استفاده از سواب مرسوم‌تر است.

از آنجایی که در کودکان زیر ۶ سال احتمال خفگی وجود دارد، لازم است فرایند نمونه‌گیری به کمک والدین و توسط یک فرد مجرب و آموزش دیده انجام شود.

۱. سواب را زیر زبان کودک قرار دهید.

۲. حدود ۶۰ تا ۹۰ ثانیه صبر کنید تا بزاق جمع‌آوری گردد.

۳. سواب را درون لوله‌ی حاوی ماده نگهدارنده قرار دهید. این ماده معمولا در بسته‌بندی نمونه‌گیری ارائه می‌شود.

۴. انتهای سواب را بشکنید و درب ظرف را ببندید.

ج/ گونه‌های غیر انسانی

هورمون‌ها و سایر نشانگرهای زیستی موجود در بزاق در نظارت بر سلامت و رفاه حیوانات کاربرد بسیار گسترده‌ای دارد. به این منظور نیز معمولا از سواب برای جمع‌آوری نمونه بزاق‌ استفاده می‌شود.

البته باید توجه داشت که پلیمر به کار رفته در این سواب‌ها در برابر جویدن بسیار مقاوم است. علاوه‌بر سواب ممکن است از تکنیک‌های یا ابزارهای مختلفی مانند لوله مویین، نوارهای کاغذی فیلتر، پیپت‌های پلاستیکی و دستگاه‌های مکش پیچیده‌تر استفاده شود. تمامی این موارد به نوع آزمایش، ترجیح دامپزشک و حیوان مورد آزمایش بستگی دارد.

برچسب گذاری نمونه

یکی از نکات مهم در جمع‌آوری نمونه بزاق، برچسب‌گذاری واضح و خوانا برای  شناسایی، سازماندهی و جابجایی مناسب نمونه است.

این برچسب‌گذاری ممکن است در خانه توسط بیمار انجام شده و یا در محیط آزمایشگاه و مراکز درمانی، توسط پرسنل صورت گیرد.

این برچسب باید حداقل شامل اطلاعات زیر باشد:

• نام بیمار
• شماره بیمار
• تاریخ جمع‌آوری نمونه
• نام آزمایشگاه

شرایط حمل و نقل و نگهداری نمونه بزاق

نگهداری و جابجایی نمونه بزاق بسیار مهم است. همانطور که گفته‌ شد برخی آنالیت‌های موجود در نمونه بزاق ناپایدار هستند و سطح آن‌ها در دمای اتاق تغییر می‌کند. به همین دلیل توصیه می‌شود، پس از جمع‌آوری نمونه بزاق، آن را در یخچال (دمای ۴ درجه سانتی‌گراد) قرار دهید.

چنانچه لازم است نمونه برای مدت بیش از ۴ ماه درزمایشگاهآ آزمایشگاه نگهداری شود، باید در دمای ۸۰- درجه سانتی‌گراد منجمد شوند. البته دستورالعمل‌های آزمایشگاه بر این مطلب ارجحیت دارد. پس پیش از انجام هرکاری، ابتدا به دستورالعمل‌های آزمایشگاه خود در رابطه با جمع‌آوری نمونه‌ بزاق مراجعه کنید.

قبل از آزمایش نمونه، لازم است آن را از حالت انجماد خارج کرده و  به دمای اتاق برسانید. نمونه را به کمک ورتکس، هم بزنید و سپس به مدت ۱۵ دقیقه با سرعت تقریبی RPM 3000 (1500 x g) سانتریفیوژ کنید. اگر نمونه‌ها چسبناک به نظر می‌رسند، برای مدت زمان بیشتری سانتریفیوژ کنید.

آزمایشات باید فقط روی بزاق شفاف انجام شود. پس تا حد امکان رسوبات تشکیل شده در لوله را در آزمایشات خود استفاده نکنید.

توجه داشته باشید که چرخه‌های ذوب و انجماد حین بررسی نمونه بزاق باید به حداقل برسد. زیرا بر نمونه تاثیر منفی گذاشته و نتایج آزمایش را به اختلال مواجه می‌کند.

جمع‌بندی

نمونه بزاق یکی از نمونه‌های رایج در انجام بسیاری از آزمایشات و تحقیقات پزشکی است. به همین دلیل جمع‌آوری نمونه بزاق به طوری که آنالیت‌های موجود در آن آسیب نبیند از اهمیت زیادی برخوردار است.

ما در این مقاله سعی کردیم این موارد را به زبان ساده توضیح دهیم. امیدواریم این مطلب مورد توجه شما قرار گرفته باشد.