علل همولیز خون در آزمایشگاه
همولیز خون (لخته شدن نمونه خون) در آزمایشگاه یک مشکل شایع است که می‌تواند خسارات زیادی را هم برای آزمایشگاه و هم بیمار به دنبال داشته باشد. همولیز نمونه خون می‌تواند به دلایل مختلفی رخ دهد. استفاده از سوزن نامناسب، انتخاب پروتکل غلط حین سانتریفیوژ کردن و حتی الکل مصرف شده برای ضدعفونی کردن ناحیه تزریق می‌تواند باعث این مشکل شود.
همولیز نمونه خون نه تنها موجب مشکلاتی مانند نمونه‌گیری مجدد، هدر رفتن وقت و خطا در نتیجه آزمایش می‌شود، بلکه در برخی موارد که بیمار دیگر در دسترس نیست می‌تواند مشکلاتی جدی را برای یک آزمایشگاه یا مرکز درمانی به دنبال داشته باشد.
به همین دلیل در این مطلب قصد داریم به بررسی علل همولیز شدن خون در آزمایشگاه و راهکارهای مقابله با این مشکل بپردازیم.
همولیز خون، یک خطای پیش تحلیلی رایج
به طور کلی فرآیند انجام یک آزمایش را می‌توان به سه مرحله تقسیم کرد:
- مراحل پیش تحلیلی یا Pre Analytical
- مراحل تحلیلی یا Analytical
- مراحل پس تحلیلی (مراحل بررسی نتایج) یا Post Analytical
در این بین حدود ۷۰ درصد از تمام خطاهای انجام شده در طول آزمایشات بالینی در مرحله پیش تحلیلی رخ می‌دهد. این مرحله مهم، شامل تجویز آزمایش، آماده‌سازی بیمار و جمع‌آوری و آماده‌سازی نمونه است.
رایج‌ترین خطای پیش‌تحلیلی که پرسنل آزمایشگاه‌های بالینی با آن آشنا هستند، همولیز نمونه خون است.
همولیز به معنی آزاد شدن هموگلوبین و سایر اجزای درون سلولی گلبول‌های قرمز در فضای خارج سلولی خون است. همولیز ممکن است هم در داخل بدن (in vivo) و هم حین جمع‌آوری نمونه برای آزمایش (in vitro) رخ دهد.
- همولیز in vivo نتیجه برخی بیماری‌ها مانند کم‌خونی‌های همولیتیک ارثی یا اکتسابی است.
- همولیز in vitro ناشی از روش‌های نامناسب یا نادرست در طول جمع‌آوری نمونه است.
در آزمایشگاه‌های بالینی می‌توان گفت که حدود ۴۰ تا ۷۰ درصد از کل نمونه‌ها ممکن است به دلیل همولیز خون نامناسب تشخیص داده شوند.
این معضل می‌تواند عواقب جبران‌ناپذیری را هم برای بیمار و هم برای آزمایشگاه و مرکز درمانی به دنبال داشته باشد.
مثال‌هایی از خطای پزشکی به دلیل همولیز نمونه
تشخیص بصری خون همولیز شده دشوار است و به مهارت پرسنل بستگی دارد. با این وجود گاهی اوقات حتی پرسنل با تجربه نیز قادر به تشخیص دقیق نیستند.
به همین دلیل گاهی اوقات ممکن است نمونه‌ی همولیزه، وارد آزمایشگاه شده و مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. در نتیجه آزمایشگاه ممکن است، ندانسته مقادیری را در نتیجه آزمایش گزارش کند که تحت تأثیر همولیز قرار گرفته‌اند. این امر خطا در تشخیص پزشک را به دنبال دارد.
از آنجایی که گلبول‌های قرمز ۲۳ برابر بیشتر از قسمت مایع خون حاوی پتاسیم هستند، وقتی گلبول‌های قرمز در طول جمع‌آوری پاره می‌شوند، نمونه‌ای که برای آزمایش ارسال می‌شود، سرشار از پتاسیم خواهد بود.
در واقع، در این شرایط مقدار پتاسیم آنقدر زیاد است که در صورت آزمایش و گزارش، نتایج می‌تواند پزشک را وحشت زده کرده و او را مجبور به واکنش یا دستوراتی کند که در نهایت می‌تواند برای بیمار نامطلوب باشد.
همچنین اگر پتاسیم در گردش خون بیمار در واقعیت خیلی کم باشد، همولیز می‌تواند نمونه را به محدوده طبیعی برساند و منجر به تشخیص نادرست شود.
اما همولیز خون تنها روی سطح پتاسیم خون تاثیر نمی‌گذارد. هنگامی که نمونه‌های همولیز شده برای آزمایش ارسال می‌شوند، سایر آزمایشات مانند LDH، AST، ALT، فسفر، منیزیم، آمونیاک، RBC، هموگلوبین و هماتوکریت نیز تحت تاثیر قرار خواهند گرفت.
آیا همولیز in vivo نیز می‌تواند سبب خطا شود؟
همولیز in vivo در نتیجه مرگ گلبول‌های قرمز خون (RBCs) در گردش خون رخ می‌دهد. این موضوع دلایل مختلفی دارد. به عنوان مثال واکنش‌های آنتی ژن-آنتی بادی، واکنش شیمیایی، کم‌خونی‌های همولیتیک، سموم و مواد سمی، آسیب فیزیکی و مداخلات پزشکی مانند همودیالیز یا استفاده از دستگاه بای پس قلب و ریه.
از آنجایی که همولیز in vivo به مهارت و عملکرد ارائه‌دهندگان مراقبت‌های بهداشتی متکی نیست، پیشگیری از وقوع آن می‌تواند بسیار دشوار باشد.
اما معمولاً کمتر از ۲ درصد از همولیز خون در آزمایشگاه به دلیل همولیز in vivo است.
علل بروز همولیز خون
از علل اصلی همولیز خون در آزمایشگاه (in vitro) می‌توان به موراد زیر اشاره کرد:
۱. استفاده از سرنگ نامناسب
استفاده از سوزن‌های بسیار کوچک برای خونگیری می‌تواند سبب همولیز خون شود. همچنین کشیدن یا فشار دادن پیستون سرنگ ممکن است به گلبول‌های قرمز موجود در خون فشار آورده و باعث شکستگی آن و در نتیجه همولیز نمونه شود.
۲. همولیز خون در اثر رگ‌گیری نامناسب
وریدهای ناحیه انتکوبیتال (فرورفتگی بین ساعد و بازو در سطح قدامی آرنج) بزرگتر هستند. در نتیجه جمع‌آوری نمونه خون از این وریدها آسان‌تر بوده، احتمال پاره شدن رگ کمتر است و می‌توان از سوزن‌هایی سایز بزرگتری استفاده نمود. وریدهای دیگر کوچک هستند و احتمال پارگی و همولیز خون در این نواحی، بالا است.
۳. تکان دادن بیش از حد لوله
همولیز خون می‌تواند ناشی از تکان دادن بیش از حد لوله پس از جمع‌آوری نمونه باشد. نمونه‌ها باید ۱۰ بار به آرامی معکوس شوند تا با مواد افزودنی مخلوط شوند. تکان دادن بیش از حد، به گلبول‌های قرمز آسیب می‌رساند.
سانتریفیوژ کردن نمونه با سرعت بالا و به مدت طولانی نیز می‌تواند همولیز را به دنبال داشته باشد. برای سانتریفیوژ کردن نمونه خون، حتما از پروتکل‌های مناسب استفاده کنید.
۴. دلایل دیگر همولیز خون
طولانی شدن زمان بستن گارو (بیش از ۲ دقیقه)، خشک نشدن الکل مورد استفاده برای جمع‌آوری نمونه، شرایط انتقال (زمان و دما) و گرفتن خون از کبودی بیمار نیز از دلایل همولیز خون در آزمایشگاه هستند.
راهکارهای پیشگیری از همولیز خون در آزمایشگاه
حال که با علل همولیز نمونه و اهمیت جلوگیری از بروز آن آشنا شدید، در ادامه می‌خواهیم به بررسی راهکارهایی برای مقابله با این مشکل بپردازیم.
- اجازه دهید الکل مورد استفاده برای ضدعفونی کردن محل تزریق کاملا خشک شود.
- حین استفاده از سرنگ، از فشار دادن بیش از حد پیستون خودداری کنید.
- از سوزن مناسب استفاده کنید.
- گارو را مدت زیادی دور بازوی بیمار نبندید. این زمان باید حداکثر ۲ دقیقه باشد.
- لوله‌ها را به طور کامل پر کنید. غلظت بیش از حد ماده ضد انعقاد زمانی که لوله‌ها کاملا پر نیستند، می‌تواند سبب همولیز خون شود.
- از اختلاط شدید نمونه خودداری کنید. می‌‌توانید از روتامیکس‌های آزمایشگاهی به این منظور استفاده کنید که قابلیت تنظیم سرعت را دارند.
- از پروتکل‌های مناسب سانتریفیوژ کردن استفاده کنید.
- آموزش پرسنل را فراموش نکنید.
- نمونه را در شرایط مناسبی به آزمایشگاه منتقل کنید. دمای بالا می‌تواند به گلبول‌های قرمز آسیب برساند. یخ زدن نمونه نیز می‌تواند سبب همولیز نمونه خون شود.
- از ذوب و فریز کردن مکرر خون منجمد خوداری کنید.
رد کردن یا پذیرفتن نمونه همولیز شده
یکی از موارد مورد بحث بین محققین و پزشکان این است که آیا نمونه خون همولیز شده باید مورد آزمایش قرار گیرد یا خیر.
پاسخ یا حل این موضوع آسان نیست زیرا هر دو گزینه می‌توانند بر درمان بیماران، بهویژه در بخش اورژانس تأثیر بگذارند.
بیشتر آزمایشگاه‌های بالینی نمونه‌های همولیز شده را رد کرده و درخواست نمونه‌گیری مجدد می‌کنند. اما این عمل عواقبی دارد زیرا تکرار نمونه‌گیری همیشه امکان پذیر نیست و رد نمونه ممکن است تشخیص را به تاخیر بیندازد.
اما پذیرش نمونه نیز خطراتی را به دنبال دارد که در بخش‌های قبلی گفته شد.
به این ترتیب، مدیریت نمونه‌های همولیز شده همچنان یک معضل حل نشده باقی مانده است. اما ارتباط دو طرفه بین پزشکان و متخصصان آزمایشگاه در مورد وضعیت بیمار می‌تواند به پذیرفتن یا رد نمونه همولیز شده کمک کند.
سخن پایانی
همانطور که خواندید، همولیز خون یکی از علل اصلی بروز خطاهای پیش تحلیل در انجام آزمایشات بالینی است. این موضوع می‌تواند سبب تشخیص اشتباه و به خطر افتادن جان افراد شود. به همین دلیل شناخت علل همولیز نمونه خون و راهکارهای جلوگیری از بروز آن از اهمیت بالایی برخوردار است.
یکی از راهکارهای مهم، آموزش پرسنل است. امیدواریم با ارائه این مطلب به افزایش آگاهی پرسنل آزمایشگاهی کمکی کرده باشیم.
