راهنمای جمع ‌آوری نمونه میکروبیولوژی و معیارهای رد آن

جمع ‌آوری نمونه میکروبیولوژی یکی از کارهای روتین در آزمایشگاه‌ها و مراکز درمانی است. خیلی از کارکنان این مراکز از اهمیت این کار آگاه هستند اما ممکن است بر اساس عادت، برخی نکات را نادیده بگیرند. برخی موارد نیز افراد تازه کار، تجربه کافی در این مورد را ندارند.

جمع‌آوری و انتقال صحیح نمونه‌های بیولوژیکی به آزمایشگاه برای کشت، مهم‌ترین گام در بازیابی ارگانیسم‌های بیماری‌زا است. هرگونه خطا در این فرایند می‌تواند منجر به درمان نادرست یا مضر ‌شود. به همین دلیل در این مطلب قصد داریم مروری بر جمع ‌آوری نمونه میکروبیولوژی و معیارهای رد آن داشته باشیم. پس در ادامه با ما همراه باشید.

معیارهای جمع ‌آوری نمونه میکروبیولوژی

پیش از هرچیز به این نکته توجه داشته باشید که جمع‌آوری نمونه‌های مختلف در هر مرکزی باید با توجه به دستورالعمل‌های همان مرکز صورت گیرد. مطالبی که ما در اینجا ذکر می‌کنیم، صرفا نکات کلی برای جمع ‌آوری نمونه میکروبیولوژی هستند. ممکن است این روش‌ها، بنا به ضرورت تغییر کنند. در ادامه نکات مهم جمع‌ آوری نمونه میکروبیولوژی را ذکر خواهیم کرد.

الف/ نکات جمع ‌آوری نمونه میکروبیولوژی

۱. نمونه را از محل واقعی عفونت جمع آوری کنید. تا حد امکان از تماس با بافت‌ها، اندام‌ها یا ترشحات مجاور خودداری کنید.

۲. نمونه را در زمان صحیح جمع آوری کنید. به این ترتیب احتمال بازیابی میکروارگانیسم مورد نظر بیشتر خواهد بود. به عنوان مثال، نمونه خلط برای کشت باسیل اسید فاست باید صبح زود انجام شود.

۳. در صورت امکان، نمونه باید پیش از مصرف داروهای ضد میکروبی جمع‌آوری شود.

۴. حین جمع‌ آوری نمونه میکروبیولوژی، به مقدار مورد نیاز نمونه توجه کنید. این مقادیر بسته به آزمایش و نوع نمونه متفاوت هستند. به عنوان مثال برای نمونه بزاق معمولا ۵ میلی‌لیتر اما برای نمونه ادرار معمولا ۵۰ میلی‌لیتر جمع‌آوری می‌شود.

۵. نمونه را به درستی لیبل‌گذاری کرده و فرم درخواست آزمایش را تکمیل کنید. منبع نمونه را ذکر کنید. هر ظرف حاوی نمونه باید دارای یک برچسب خوانا با حداقل اطلاعات زیر باشد:

• نام بیمار
• شماره شناسایی بیمار
• منبع نمونه
• نام پزشک

تاریخ/ ساعت جمع آوری

ب/ نکات حمل و انتقال نمونه میکروبیولوژی

یکی از نکات مهم در جمع آوری نمونه میکروبیولوژی، انتقال صحیح آن است. برای اطمینان از بازیابی بهینه میکروارگانیسم‌ها به نکات زیر توجه کنید.

۱. از ظروف مناسب استفاده کنید. برای برخی آزمایش‌ها، نمونه باید در ظروف استریل جمع‌آوری شود. همچنین توجه داشته باشید که برای انتقال نمونه، از ظروف محکم و ضد نشت استفاده کنید.

۲. از محیط‌ ترنسپورت مناسب استفاده کنید. محیط انتقال نمونه، بسته به نوع نمونه و ارگانیسم مشکوک متفاوت هستند. برای انتقال نمونه‌های ویروسی و قارچی و یا آزمایش اسید بوریک ادرار، محیط‌های ترنسپورت مختلفی وجود دارند. برای مثال، درخواست‌های کشت بی‌هوازی باید در محیط‌های انتقال بی‌هوازی ارسال شود. نمونه هایی که برای بررسی باکتریایی جمع‌آوری شده‌اند نباید در محیط‌های مخصوص ویروس‌ها حمل شوند. 

۳. زمان حمل و نقل را به حداقل برسانید.

۴. به الزامات دمایی توجه کنید. گاهی گرما یا سرمای بیش از حد به ارگانیسم‌های موجود در نمونه آسیب می‌رساند.

معیارهای رد نمونه میکروبیولوژی

حتی اگر جمع آوری نمونه میکروبیولوژی به درستی صورت گیرد، بازهم ممکن است یکسری شرایط سبب رد نمونه توسط آزمایشگاه گردد. 

هر آزمایشگاه میکروبیولوژی باید شرایط عدم پذیرش نمونه برای پردازش را تعریف کند. پزشکان درخواست کننده یا مسئول جمع آوری نمونه باید کاملا با این معیارها آشنا باشند. به این ترتیب تشخیص بیماری یا عفونت در حداقل زمان ممکن صورت خواهد گرفت.

ما در ادامه به بررسی مهم‌ترین معیارهای رد نمونه میکروبیولوژی در آزمایشگاه خواهیم پرداخت.

۱. خطاهای لیبل‌گذاری

• نمونه‌های بدون برچسب یا با برچسب نادرست: نمونه‌های بدون برچسب یا با علامت‌گذاری نادرست (در صورت مقایسه با فرم درخواست همراه آن) نباید پذیرفته شوند.

هنگامی که بین شناسه بیمار در فرم درخواست و برچسب ظرف نمونه مغایرتی مشاهده شد، باید نمونه جدیدی درخواست شود. یا پزشک یا پرستار درخواست کننده، شخصاً خطا را تصحیح کند.

• نمونه‌های بدون فرم درخواست: اگر نمونه‌ای بدون فرم درخواست دریافت شد، آزمایشگاه مسئولیتی برای بررسی آن ندارد.

• فرم‌های درخواستی بدون نمونه میکروبیولوژی: اگر نمونه منطبق تا پایان روز کاری دریافت نشد، آزمایشگاه باید گزارشی مبنی بر اینکه هیچ نمونه‌ای همراه فرم درخواست دریافت نشده است، صادر کند.

۲. ظروف یا شرایط نامناسب نمونه میکروبیولوژی

• اگر نمونه در ظروف نامناسب یا دارای نشتی تحویل داده شود، نباید برای تجزیه و تحلیل پذیرفته شود.

• اگر نمونه‌ مشکوک به باکتری‌ بی‌هوازی در محیط ترانسپورت هوازی ارسال شدند، به پزشک یا پرستار مسئول اطلاع دهید. اگر پزشک اصرار دارد نمونه پردازش شود، به پرسنل نظارت مراجعه کنید یا در فرم ثبت و گزارش آزمایشگاه اظهار کنید که حمل و نقل نامناسب ممکن است بر باکتری‌های بی هوازی تأثیر قابل توجهی گذاشته باشد.

• اگر نمونه در یک فیکساتور (مانند فرمالین) دریافت شود، هر میکروارگانیسم موجود در نمونه را از بین می‌برد. (به استثناء مدفوع برای انگل‌ها و تخمک‌ها). در چنین مواردی، آزمایشگاه باید به پزشک اطلاع داده و درخواست ارسال نمونه جدید را نماید.

۳. تاخیر در حمل و نقل یا حمل و نقل نامناسب

• برای انتقال هر نمونه میکروبیولوژی، زمان مشخصی وجود دارد. به طور کلی اگر انتقال نمونه بیش از ۲ ساعت پس از جمع آوری آن باشد، می‌توان آن را به عنوان نمونه‌ی نامناسب رد کرد.

• اگر نمونه میکروبیولوژی در دمای نامناسب حمل شده است، نمونه را رد کنید و نمونه جدیدی درخواست کنید.

۴.  نمونه میکروبیولوژی نامناسب

خیلی مواقع، نمونه برای انجام آزمایش مناسب نیست. در چنین شرایطی آزمایشگاه می‌تواند نمونه را رد کرده و درخواست نمونه جدید داشته باشد. به عنوان مثال:

• سواب خشک: نمونه سواب باید در محیط ترنسپورت به آزمایشگاه منتقل شود. خشک بودن سواب باعث از بین رفتن ارگانیسم‌های موجود در نمونه خواهد شد.

 اگر پزشک اصرار دارد که سواب‌های خشک کشت شوند، در پرونده آزمایشگاهی یادداشت کنید و گزارش دهید که «میکروارگانیسم‌های بازیابی شده ممکن است منعکس کننده میکروبیوتای واقعی نباشند».

• نوک کاتتر فولی: کاتتر فولی لوله نازکی است که به مثانه وارد می‌شود. گاهی یک قسمت از آن برای بررسی عفونت به آزمایشگاه ارسال می‌شود. پردازش نمونه‌هایی مانند نوک کاتتر فولی ممکن است اطلاعات کاذبی را به همراه داشته باشد. بنابراین باید به پزشک اطلاع داده شود که نمونه برای تجزیه و تحلیل میکروبیولوژیکی مناسب نیست.
• ادرار ۲۴ ساعته: اگر ادرار ۲۴ ساعته در طول جمع آوری در یخچال نگهداری نشده باشد، برای آزمایش مناسب نیست.
• نمونه خلط: چنانچه شرایط نمونه خلط به صورت زیر بود، به پزشک یا پرستار مسئول اطلاع دهید که نمونه بیشتر حاوی بزاق است و برای کشت مناسب نیست.

۲۵ < WBC

۱۰epithelial cells/lpf  <

• رنگ آمیزی گرم برای نایسریا گونوره روی نمونه‌هایی از دهانه رحم، واژن و کریپت‌های مقعدی: از آنجایی که این مکان‌های آناتومیک ممکن است حاوی نایسریا غیر گونوره باشد، که نتایج مثبت کاذب می‌دهد، اسمیر نباید مورد بررسی قرار گیرد. علت نامناسب بودن این اسمیرها برای پردازش را به پزشک یا پرستار مسئول اطلاع دهید.
• نمونه‌های دریافت شده برای کشت بی هوازی از محل نامناسب: دهان، واژن، فیستول یا محتویات روده به صورت طبیعی حاوی باکتری‌های بی هوازی هستند. این موضوع ممکن است سبب نتایج کاذب شود.

۵. جمع آوری نمونه میکروبیولوژی ناکافی

بسیاری از اوقات آزمایشگاه مقدار ناکافی از نمونه را برای آزمایش دریافت می‌کند. در این موارد، یا باید نمونه بیشتری درخواست کرد. یا آزمایش‌ها را اولویت بندی کرد.

۶. جمع آوری نمونه میکروبیولوژی اضافی

گاهی ممکن است بیش از یک نمونه میکروبیولوژی ( مانند ادرار، مدفوع، خلط، زخم یا گلو) در یک روز از یک منبع به آزمایشگاه ارسال شود. در چنین شرایطی می‌توانید به پزشک یا پرستار مسئول اطلاع دهید که فقط یک نمونه در روز پردازش می‌شود.

سخن پایانی

همانطور که گفته شد، جمع ‌آوری نمونه میکروبیولوژی به طور صحیح یکی از اصول اساسی در تشخیص انواع عفونت‌ها است. به همین دلیل لازم است کاربرانی که این مسئولیت را بر عهده دارند، به صورت دوره‌ای، مروری بر نکات مهم در این زمینه داشته باشند. اما در کنار آن، آشنایی با معیارهای رد نمونه میکروبیولوژی نیز امری ضروری است. زیرا ممکن است جمع آوری مجدد نمونه میسر نباشد و در صورت رد نمونه‌ی حاضر، تشخیص سریع بیماری به خطر بیفتد. در این مقاله سعی کردیم تا حد امکان نکات مهم در جمع آوری نمونه میکروبیولوژی و معیارهای رد آن را مطرح کنیم.

اما ذکر دو نکته را در انتهای این مطلب ضروری می‌دانیم:

۱. هر آزمایشگاه بسته به قوانین خود ممکن است معیارهای رد یا پذیرش خاصی داشته باشد. پس دستورالعمل‌های آزمایشگاه بر مطالب این مقاله ارجح است.

۲. چنانچه تکرار یک نمونه‌گیری دشوار باشد، حتی اگر نمونه به وضوح شناسایی نشده باشند، ممکن است نمونه مشمول رد نشود.

چنین نمونه‌های غیرقابل بازیابی عبارتند از مایع مغزی نخاعی، مایع/ بافتیا سواب جراحی، نمونه‌های پس از مرگ، کشت خون. با این وجود ضروری است تا یادداشتی در مورد جمع آوری نامناسب نمونه به گزارش نهایی آزمایشگاه اضافه شود تا پزشک بتواند اعتبار نتایج را تعیین کند.