آشنایی با مفاهیم سترون‌سازی (استریلیزاسیون)، ضدعفونی و گندزدایی

تهیه و تنظیم: دکتر محمد قهری

كاركنان مراكز پزشكی مانند بیمارستان‌ها، درمانگاه‌ها، آزمایشگاه‌ها و مطب پزشكان  بیش از سایر افراد جامعه در معرض آلودگی‌های عفونی قرار دارند. پزشكان، دندان‌پزشكان، پیراپزشکان، پرستاران و بهورزان مراكز بهداشتی و درمانی و كاركنان خدماتی این مراكز مستقیماً با خون و سایر مایعات و ترشحات بدن بیماران در تماس هستند و معمولاً با وسایل نوک‌تیز از قبیل سوزن (Needle)، تیغ‌های میكروتوم (Microtome)، لانست (Lancet)، قیچی و پنس‌های جراحی (Surgery Pincers) كار می‌كنند. به همین دلیل، در صورت عدم توجه به اصول حفاظت و ایمنی نه‌تنها ممكن است خود در معرض آلودگی به عفونت‌های میكروبی قرار گیرند، بلكه می‌توانند رابط انتقال عفونت به دیگران نیز باشند. در یك مركز بهداشتی و درمانی، انتقال عفونت ممكن است به سه روش انجام گیرد که عبارتند از:

۱- انتقال از بیمار به كاركنان

۲- انتقال از بیمار به بیمار

۳- انتقال از كاركنان به بیمار

در هر سه روش آنچه حائز اهمیت است، فراگیری و كاربرد روش‌های کنترل میکروارگانیسم‌ها برای زدودن آلودگی‌ها و كاهش خطر انتقال عفونت می‌باشد.

لازم است قبل از تشریح روش‌های مختلف کنترل میکروارگانیسم‌ها، تعریف صحیح و دقیق واژه‌های سترون‌سازی (Sterilization)، ضدعفونی (Disinfection)، گندزدایی (Antisepsis) و آلودگی‌زدایی (Decontamination) را مشخص نماییم، زیرا ما در زبان فارسی غالباً آن‌ها را معادل هم به كار می‌بریم و متأسفانه در بسیاری از موارد، همكاران گروه پزشکی نیز این واژه‌­ها را نابجا مورد استـفاده قـرار می‌دهند.

سترون‌سازی (Sterilization)

حذف (Elimination) و یا تخریب (Destruction) کامل کلیه اشکال حیاتی تمامی میكروارگانیسم‌ها شامل باكتری‌ها، ویروس‌ها، قارچ‌ها و تک‌یاخته‌ها را سترون‌سازی می‌نامند. این فرآیند به‌وسیله روش‌های فیزیكی، شیمیایی و یا فیزیکوشیمیایی انجام می‌گیرد. استفاده از حرارت مرطوب به ‌صورت بخار، حرارت خشك و گاز اکسیـد اتیلن (EO)، بهترین روش‌های سترون‌سازی هستند.

سطح اطمینان سترونی یا ضریب SAL، نشان­دهنده کارایی فرآیند سترون‌سازی در حذف و یا تخریب اشکال حیاتی تمامی میکروب‌ها و همچنین احتمال وجود میکروارگانیسم‌های زنده پس از انجام فرایند سترون‌سازی است. این ضریب در علوم پزشکی، محیط و مواد غذایی متفاوت می­‌باشد. مطابق استاندارد EN 556،در علوم پزشکی پس از انجام سترون­‌سازی بایستی احتمال وجود اشکال زنده رویشی (Vegetative) و یا مقاوم (Spore) میکروارگانیسم‌­ها، حداکثر یک در یک میلیون باشد (۱ppm). مقادیر ضریب SAL در محیط و مواد غذایی، بیشتر از علوم پزشکی است.

نکته ۱: میـکروب (Microbe) یک اصطلاح کلی و عمومی می‌باشد که شامل تمامی میـکروارگانیسم‌ها است. همچنین، اصطلاح میکروب‌کش (Germicide) دربرگیرنده واژه‌های باکتری‌کش (Bactericide)، ویروس‌کش (Viricide)، قارچ‌کش (Fungicide)، اسپورکش (Sporicide) و از بین برنده کیست (Cyst) تک‌یاخته‌های انگلی (Cysticide) و تخم کرم‌های انگلی (Ovicide) می‌باشد که هرکدام تعریف و کاربرد اختصاصی دارد.

نکته ۲: به موادی که از رشد و تکثیر میکروب‌ها جلوگیری می‌نمایند، Germistatic گفته می‌شود. تأثیر این مواد برخلاف میکروب‌کش‌ها، قابل برگشت است. قدرت میکروب‌کشی و یا توقف رشد و تکثیر میکروبی یک ماده شیمیایی به غلظت آن ماده بستگی دارد، به‌طوری‌که در غلظت بالا و پایین، می‌تواند به ترتیب میکروب‌کش و متوقف‌کننده رشد و تکثیر میکروب باشد.

نکته ۳: آنتی‌بیوتیک (Antibiotic)، ماده آلی شیمیایی است که قدرت میکروب‌کشی و یا توقف رشد و تکثیر میکروبی دارد.

نکته ۴: واژه سترون یا استریل (Sterile) به معنای عاری از میکروارگانیسم‌های زنده است. به دستگاهی که عمل سترون‌سازی را انجام می‌دهد، دستگاه سترون‌کننده یا استریلایزر (Sterilizer) گفته می‌شود.

ضدعفونی (Disinfection)

حذف و یا نابودی تمامی میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا  به‌جز اشکال مقاوم (Spores) باکتری‌ها از سطوح بیجان (Inanimate Surfaces) را ضدعفونی گویند. تأثیر فرآیند ضدعفونی در نابودی میكروارگانیسم‌ها و نتیجه نهایی بستگی به عواملی از قبیل طبیعت و تعداد میکروارگانیسم‌ها به‌ویژه اشکال مقاوم آن‌ها، وجود مواد آلی یا ارگانیک (Organic) مانند خون، نوع و شكل وسایل پزشكی و آزمایشگاهی، نوع و غلظت ماده شیمیایی ضدعفونی‌کننده (Disinfectant)، مدت زمان تماس و دمای ماده شیمیایی میکروب‌کش و محیط دارد.

برخی از مواد شیمیایی ضدعفونی‌کننده در صورت استفاده صحیح و دقیق، جزو مواد سترون‌كننده (Sterilants) طبقه‌بندی می‌شوند؛ وگرنه قدرت سترون‌سازی نخواهند داشت. متأسفانه در اکثر موارد كاركنان مراکز پزشکی، ضدعفونی را معادل سترون‌سازی در نظر می‌گیرند که مثال بسیار واضح آن ضدعفونی اندوسكوپ (Endoscope) می‌باشد. محلول دو درصد گلوتارآلدئید (Glutaraldehyde) دارای قدرت سترون‌سازی است، به شرط آنكه مدت تماس اندوسكوپ با این محلول نسبتاً طولانی باشـد و در ضمن داخل اندوسكوپ به مواد ارگانیک مانند خون آغشته نباشد. از آنجایی که این اندوسكوپ‌ها توان تحمل سه تا ۱۲ ساعت ماندگاری در محلول گلوتارآلدئید قلیایی را ندارند و تـكرار این عمل سبب از بین رفتن آن‌ها می‌شود، به همین جهت شرکت‌های سازنده مواد ضدعفونی‌كننده توصیه می‌نمایند كه اندوسكوپ‌ها را حداكثر ۲۰ تا ۳۰ دقیقه در محلول گلوتارآلدئید قرار دهند. بنابراین، این عمل نوعی ضدعفونی و نه سترون‌سازی است.

ماده شیمیایی ضدعفونی‌کننده، ماده میکروب‌کشی است كه برای کاهش و تقلیل بار میكروبی (Microbial Load) از سطوح بیجان به كار می‌رود. این مواد را از نظر قدرت ضدعفونی‌کنندگی و یا گستره فعالیت (Spectrum Activity) به سه سطح طبقه‌بندی می‌كنند كه عبارتند از:

۱-ضدعفونی‌کننده‌های سطح بالا (HLD)

۲-ضدعفونی‌کننده‌های سطح بینابین یا متوسط (ILD)

۳-ضدعفونی‌کننده‌های سطح پایین (LLD)

مواد ضدعفونی‌کننده سطح بالا قادرند تمامی میکروارگانیسم‌ها و اشکال مقاوم برخی از باکتری‌ها را در مدت زمان مواجهه کمتر از ۴۵ دقیقه و حداقل ۲۰ دقیقه نابود نمایند.

مواد ضدعفونی‌کننده سطح بینابین یا متوسط سبب نابودی اشکال رویشی باکتری‌ها، ویروس‌ها به‌جز برخی از ویروس‌های بدون پوشش (Nonenveloped) لیپیدی و کوچک، قارچ‌ها و اشکال مقاوم برخی از باکتری‌ها در مدت زمان مواجهه حداقل ۱۰ دقیقه می‌شوند. در مواجهه با مـواد ضدعفونی‌کننده سطح پایـین، اشکال رویشی اکثر باکتری‌ها، برخی ویروس‌ها و قارچ‌ها در مدت زمان حداکثر ۱۰ دقیقه از بین می‌روند (جدول‌های ۱-۱ و ۱-۲).

نکته ۱: با توجه به تعریف واژه ضدعفونی، مواد شیمیایی ضدعفونی‌كننده و فرآیند ضدعفونی به علت فقدان قدرت اسپوركشی، تفاوت عمده‌ای با مواد شیمیایی سترون‌كننده و روش‌های سترون‌سازی دارند.

نکته ۲: مواد ضدعفونی‌کننده سطح بالا در صورتیکه مدت زمان طولانی (۱۲-۳ ساعت) با وسایل و لوازم تماس داشته باشند، قادر خواهند بود اشکال مقاوم باکتری‌ها را از بین ببرند و خاصیت سترون‌کنندگی داشته باشند.

نکته ۳: برای عفونت‌زدایی وسایل و لوازمی که ممکن است نوزادان آن‏‌ها را در دهانشان بگذارند، می‌توان از مواد ضدعفونی‌کننده سطح پایین استفاده کرد.

میكروارگانیسم‌ها برحسب ساختمانشان، نسبت به مواد ضدعفونی‌کننده حساسیت و مقاومت متفاوت نشان می‌دهند. هدف کلی سترون‌سازی و ضدعفونی، از بین بردن مقاوم‌ترین میکروارگانیسم‌ها است. در جدول ۱-۳ مقاومت میكروارگانیسم‌ها به مواد ضدعفونی‌کننده از بالاترین تا پایین‌ترین سطح مقاومت نشان داده شده است.

نکته ۱: به‌طور کلی، ویروس‌های بدون پوشش از ویروس‌های پوشش‌دار (Enveloped) و باکتری‌های گرم منفی (Gram-negative) از باکتری‌های گرم مثبت (Gram-positive) به مواد ضدعفونی‌کننده و گندزدا مقاوم‌تر هستند.

نکته ۲: پریون‌ها (Prions) و ویروس‌های پوشش‌دار از قبیل ویـروس تضعیف‌کننده سیستم ایمنی انسان (HIV) و ویروس هپاتیت بی (HBV)، به ترتیب مقاوم‌ترین و حساس‌ترین میکروب‌ها به مواد ضدعفونی‌کننده هستند.

نکته ۳: مقاومت باکتری‌ها به مواد عفونت‌زدا در مرحله توقف رشد (Stationary Phase) بیش از مرحله تکثیری و یا لگاریتمی (Log Phase) است.

نکته ۴: استفاده متناوب و با فواصل زمانی معین و مشخص از مواد ضدعفونی‌کننده با pH بالا (قلیایی) و پایین (اسیدی)، در کاهش ایجاد مقاومت میکروبی تأثیر بسزایی دارد.

نکته ۵: برای تعیین قدرت میکروب‌کشی و یا بررسی تأثیر مواد شیمیایی مختلف بر باکتری‌های گرم مثبت و گرم منفی از میکروارگانیسم‌های خاص استفاده می‌شود. اگر ماده شیمیایی موردنظر به ترتیب بر باکتری‌های استافیلوکوکوس اُرئوس (Staphylococcus aureus) و سالمونلا کلراسوئیس (Salmonella choleraesuis) اثر تخریبی داشته باشد، قادر است باکتری‌های گرم مثبت و گرم منفی را نابود نماید.

گندزدایی (Antisepsis)

جلوگیری از ایجاد و یا پیشرفت عفونت از طریق ممانعت از رشد و تکثیر عوامل عفونی در نسوج زنده (معمولاً پوست انسان و یا حیوان) را كه به‌وسیله مواد گندزدا (Antiseptic) انجام می‌گیرد، گندزدایی گویـند. ماده گندزدا، ماده‌ای است که رشد و نمو میکروارگانیسم‌ها را مهار می‌نماید و از ایجاد و یا پیشرفت عفونت جلوگیری می‌کند. لازم به ذکر است که مواد گندزدا برخلاف مواد ضدعفونی‌کننده، به پوست، مخاط و نسوج زنده آسیب نمی‌رسانند و از سمیت (Toxicity) کمتری برخوردار هستند. ورود، گسترش و تکثیر عامل بیماری‌زای (Pathogen) بالقوه در بدن انسان و یا حیوان را عفونت (Infection) می‌گویند که ممکن است منجر به بیماری (Disease) گردد و یا به دلیل غلبه پاسخ ایمنی میزبان، به مصونیت یا ایمنی (Immunity) منتهی شود.

آلودگی‌زدایی (Decontamination)

آلودگی‌زدایی یا دكانتامیناسیون، روشی برای زدودن (Remove)  میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا از سطح بدن انسان و یا حیوان، وسایل پزشكی و آزمایشگاهی و همچنین سطوح کاری و محیطی است. پس از انجام این فرآیند، انتقال، استفاده و دوراندازی (Discard) وسایل و لوازم پزشكی و آزمایشگاهی، بی‌خطر (Safe) می‌باشد.

به‌طور کلی، آلودگی‌زدایی روشی است كه طیف وسیعی از شستشوی ساده با آب و یا آب و مواد شوینده صناعی مانند دترجنت‌ها (Detergents)  تا ضدعفونی و سترون‌سازی را شامل می‌شود. این واژه مختص عوامل عفونی نیست و برای حذف مواد شیمیایی و غیر فعال‌سازی مواد رادیواکتیو نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. وجود (استقرار) عامل و یا عوامل عفونی در سطح بدن انسان و یا حیوان، وسایل پزشکی و آزمایشگاهی، اسباب و اثاثیه، آب و مواد غذایی را آلودگی (Contamination) می‌گویند.

نکته: دترجنت (Detergent)، ماده­ای است که با کاهش کشش سطحی و در نتیجه افزایش قابلیت نفوذپذیری آب، آلودگی‌ها را می‌زداید.

واژه‌نامه: