رازهای سیستم ایمنی بدن: از ذاتی تا اکتسابی
بارها و بارها نام سیستم ایمنی بدن را شنیده‌ایم.
واژه‌ی ایمنی (Immunity) از کلمه‌ی لاتین immunis گرفته شده است که به معنای “آزاد از بار” است. در زیست‌شناسی، این “بار” به بیماری‌هایی اشاره دارد که توسط انواع میکروارگانیسم‌ها مانند ویروس‌ها، باکتری‌ها، قارچ‌ها و تک‌یاخته‌ها ایجاد می‌شوند. نقش فیزیولوژیکی سیستم ایمنی، مقابله با این عوامل و جلوگیری از بیماری‌ها است.
بنابراین ایمنی به عنوان مقاومت یا مصونیت میزبان در برابر مولکول‌های سمی، میکروارگانیسم‌ها و سلول‌های خارجی تعریف می‌شود.
در ادامه با ما همراه باشید تا به بررسی انواع ایمنی در بدن بپردازیم.
انواع سیستم ایمنی
سیستم ایمنی بدن را به طور کلی می‌توان به دو بخش تقسیم کرد:
۱) ایمنی طبیعی (ذاتی)
۲) ایمنی اکتسابی (سازگاری پذیر)
ایمنی ذاتی
سیستم ایمنی ذاتی که به نام ایمنی طبیعی نیز شناخته می‌شود، مقاومتی است که جانداران از بدو تولد با خود دارند. این ایمنی غیراختصاصی است، یعنی به طور کلی در برابر عوامل بیماری‌زا عمل می‌کند و در طول زندگی فرد باقی می‌ماند.
انواع سیستم ایمنی ذاتی
۱- سیستم ایمنی گونه‌ای
جانوران یک گونه معمولاً الگوی یکسانی از حساسیت یا مقاومت در برابر عفونت‌ها نشان می‌دهند. این نوع سیستم ایمنی ممکن است به دلیل تفاوت‌های فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی بین بافت‌های گونه‌های مختلف باشد که منجر به ایجاد ایمنی خاص برای هر گونه می‌شود.
به عنوان مثال:
باکتری (باسیلوس آنتراسیس) عامل سیاه‌زخم انسان را آلوده می‌کند، اما مرغ‌ها را آلوده نمی‌کند.
پرندگان در برابر بیماری کزاز مصون هستند.
۲- ایمنی نژادی
برخی نژادها در برابر بیماری‌های خاص مقاومت طبیعی نشان می‌دهند. به عنوان مثال:
- نژاد الجزایری گوسفندان در برابر بیماری سیاه‌زخم (anthrax) مصون است، در حالی که این بیماری در سایر نژادهای گوسفندان شایع است.
- در انسان‌ها، اگرچه شواهد قطعی برای ایمنی نژادی وجود ندارد، اما بیماری سل ریوی در نژاد سفیدپوستان اغلب خودمحدودشونده است، در حالی که در سیاه‌پوستان آمریکایی معمولاً به شکل حاد و شدید بروز می‌کند.
این تفاوت‌های نژادی در انسان‌ها ممکن است به دلیل شرایط محیطی، عادات اجتماعی و وضعیت اقتصادی باشد. در برخی موارد، پایه‌ی ژنتیکی ایمنی نژادی اثبات شده است. به عنوان مثال، افرادی که کمبود ارثی آنزیم گلوکز-۶-فسفات دهیدروژناز دارند، کمتر در معرض مالاریای ناشی از پلاسمودیوم فالسیپاروم قرار می‌گیرند.
۳- سیستم ایمنی فردی
در برخی جمعیت‌هایی که به طور کلی نسبت به یک بیماری خاص حساس هستند، ممکن است افرادی یافت شوند که به طور غیرقابل توضیحی در برابر برخی میکروارگانیسم‌ها مقاومت نشان می‌دهند. حتی اگر قبلاً با آن میکروارگانیسم تماسی نداشته باشند. این نوع سیستم ایمنی فردی معمولاً در شیوع بیماری‌های بومی (اندومی) مشاهده می‌شود.
۴- ایمنی موضعی
مفهوم ایمنی موضعی، که در محل ورود اولیه‌ی میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا عمل می‌کند، توسط (بسردکا ۱۹۱۹-۱۹۲۴) مطرح شد. عفونت طبیعی یا تجویز واکسن‌های زنده مانند واکسن خوراکی فلج اطفال و واکسن آنفلوانزای داخل‌بینی، به ترتیب ایمنی موضعی در مخاط روده و مخاط بینی ایجاد می‌کنند. ایمونوگلوبولین آ (IgA) نقش مهمی در ایمنی موضعی ایفا می‌کند.
۵- سیستم ایمنی جمعی (گله‌ای)
ایمنی جمعی به مقاومت کلی یک جامعه در برابر یک بیماری در محیط زندگی‌شان اشاره دارد. نسبت افراد مقاوم به افراد مستعد در جامعه بسیار مهم است. عواملی مانند واکسیناسیون، اقدامات قرنطینه، نقش ناقلان بیماری و شرایط محیطی در ایجاد ایمنی جمعی تأثیرگذارند. وقتی ایمنی جمعی پایین باشد، تعداد افراد مستعد در جامعه زیاد است و با ورود یک عامل بیماری‌زای مناسب، همه‌گیری‌ها رخ می‌دهند.
عوامل موثر بر ایمنی ذاتی
سن:
دو گروه سنی در دو انتهای طیف زندگی، یعنی نوزادان و افراد مسن، بیشترین حساسیت را به بیماری‌های عفونی دارند. در نوزادان ، سیستم ایمنی هنوز به بلوغ کامل نرسیده است، در حالی که در افراد مسن، پاسخ ایمنی به تدریج کاهش می‌یابد.
تأثیر هورمون‌ها:
برخی اختلالات هورمونی مانند دیابت ملیتوس ( افزایش سطح کربوهیدرات در بافت‌ها)، کم‌کاری تیروئید و اختلال عملکرد غده‌ی فوق کلیوی (ترشح بیش از حد کورتیکواستروئیدها) می‌توانند حساسیت به عفونت‌ها را افزایش دهند.
تغذیه:
به طور کلی، سوءتغذیه فرد را مستعد عفونت‌های باکتریایی مانند سپتی سمی باکتری‌های گرم منفی، سل، عفونت ویروس هرپس، سرخک و کاندیدیازیس می‌کند.
سیستم ایمنی اکتسابی
مقاومتی که یک فرد در طول زندگی به دست می‌آورد، ایمنی اکتسابی یا اختصاصی نامیده می‌شود. ایمنی اکتسابی به دو نوع تقسیم می‌شود، فعال و غیرفعال.
۱- ایمنی فعال
ایمنی فعال، مقاومتی است که در فرد پس از تماس مؤثر با یک آنتی‌ژن ایجاد می‌شود. این تماس می‌تواند از طریق عفونت طبیعی یا واکسیناسیون اتفاق بیفتد. در این حالت، سیستم ایمنی به طور فعال در تولید آنتی‌بادی‌ها و اغلب در ایجاد ایمنی سلولی نیز مشارکت می‌کند. ایمنی فعال به آرامی در طی روزها یا هفته‌ها ایجاد می‌شود، اما اثر آن طولانی‌مدت است و معمولاً سال‌ها باقی می‌ماند.
ایمنی فعال می‌تواند به طور طبیعی یا مصنوعی کسب شود.
الف) ایمنی فعال طبیعی:
این نوع سیستم ایمنی از طریق عفونت طبیعی توسط میکروارگانیسم‌ها ایجاد می‌شود، معمولاً از طریق عفونت‌های زیربالینی که پس از مواجهه‌ی مکرر با دوزهای کم عامل عفونی اتفاق می‌افتد و اغلب بدون علامت است. این نوع ایمنی معمولاً طولانی‌مدت است و نقش مهمی در جلوگیری از همه‌گیری‌ها دارد، مانند بیماری‌های فلج اطفال و سل. برخی از این عفونت‌ها ممکن است به شکل عفونت‌های خفیف ظاهر شوند، مانند آبله.
ب) ایمنی فعال مصنوعی:
این نوع ایمنی از طریق واکسیناسیون ایجاد می‌شود. واکسن‌ها شامل میکروارگانیسم‌های زنده، ضعیف‌شده یا کشته‌شده، آنتی‌ژن‌های آن‌ها یا مواد فعال (مانند توکسوئیدها) هستند. برخی از واکسن‌های رایج عبارتند از:
واکسن‌های باکتریایی:
- زنده: واکسن‌هایBCG (برای سل)، سیاه‌زخم، طاعون و بروسلا
- کشته‌شده: واکسنTAB برای تب روده (تیفوئید)
واکسن‌های ویروسی:
- زنده: واکسن‌هایآبله، سرخک، آنفلوانزا، اوریون و واکسن خوراکی فلج اطفال (سابین)
- کشته‌شده: واکسن سالك برای فلج اطفال
۲- ایمنی غیرفعال
مقاومتی که در فرد دریافت‌کننده با انتقال آنتی‌بادی‌های از پیش ساخته‌شده (به صورت آماده) علیه یک عامل عفونی یا سم در میزبان دیگر ایجاد می‌شود، ایمنی غیرفعال نامیده می‌شود. در این نوع ایمنی، سیستم ایمنی نقش فعالی ایفا نمی‌کند و مکانیسم محافظتی بلافاصله پس از انتقال آنتی‌بادی‌ها (سرم ایمنی) فعال می‌شود. این نوع ایمنی کوتاه‌مدت است (چند روز تا چند هفته) و در مواردی که نیاز به ایمنی فوری باشد، مفید است.
الف) ایمنی غیرفعال طبیعی (Natural Passive Immunity) : این نوع ایمنی، مقاومتی است که به‌طور غیرفعال از مادر به جنین و نوزاد منتقل می‌شود. این انتقال از طریق جفت (در دوران بارداری) و همچنین از طریق شیر مادر (به‌ویژه آغوز) صورت می‌گیرد. این آنتی‌بادی‌های منتقل‌شده، نوزاد را در برابر عوامل بیماری‌زا در هفته‌ها یا ماه‌های اولیه زندگی محافظت می‌کنند.
ب) ایمنی غیرفعال مصنوعی (Artificial Passive Immunity) : این نوع ایمنی، مقاومتی است که به‌طور غیرفعال با تزریق آنتی‌بادی‌های ساخته‌شده به فرد دریافت‌کننده منتقل می‌شود. این روش معمولاً از طریق تزریق وریدی یا عضلانی انجام می‌گیرد. استفاده از این روش در برخی شرایط بالینی بسیار مفید است. مانند مواردی که نیاز به ایمنی فوری در برابر سموم (مثل سم مار یا کزاز) یا عوامل عفونی خاص وجود دارد. این نوع سیستم ایمنی نیز مانند ایمنی غیرفعال طبیعی، کوتاه‌مدت است اما در شرایط اضطراری می‌تواند جان‌بخش باشد.
سخن پایانی
در این مقاله در رابطه با سیستم ایمنی بدن و انواع آن صحبت شد. سیستم ایمنی به دو نوع ذاتی (innate) و اکتسابی (acquired) تقسیم می‌شود. ایمنی ذاتی شامل مقاومت‌های طبیعی مانند ایمنی گونه‌ای، نژادی و فردی است، در حالی که ایمنی اکتسابی از طریق تماس با آنتی‌ژن‌ها (مثل عفونت یا واکسیناسیون) ایجاد می‌شود و به دو نوع فعال و غیرفعال تقسیم می‌گردد. ایمنی فعال طولانی‌مدت است و سیستم ایمنی در آن نقش فعال دارد، اما ایمنی غیرفعال با انتقال آنتی‌بادی‌های آماده ایجاد شده و کوتاه‌مدت است. این سیستم‌ها در کنار هم از بدن در برابر عوامل بیماری‌زا محافظت می‌کنند.
