آزمایش کورتیزول

آزمایش کورتیزول ممکن است برای کمک به تشخیص سندرم کوشینگ، بیماری مرتبط با کورتیزول بالا، یا برای کمک به تشخیص نارسایی آدرنال یا بیماری آدیسون (شرایط مرتبط با کمبود کورتیزول)، مورد استفاده قرار گیرد. کورتیزول هورمونی است که در متابولیسم پروتئین‌ها، لیپیدها و کربوهیدرات‌ها و سایر عملکردها نقش دارد. به‌طورمعمول، سطح کورتیزول در خون با الگوی "تغییر روزانه" بالا و پایین می‌رود، اوایل صبح به اوج خود می‌رسد، سپس در طول روز کاهش می‌یابد و حدود نیمه‌ شب به کم‌ترین حد خود می‌رسد.

کورتیزول توسط غدد فوق کلیوی تولید و ترشح می‌شود. تولید هورمون توسط هیپوتالاموس در مغز و غده هیپوفیز، اندام کوچکی که در زیر مغز واقع‌ شده است، تنظیم می‌شود. هنگامی‌که سطح کورتیزول خون کاهش می‌یابد، هیپوتالاموس هورمون آزاد کننده کورتیکوتروپین (CRH) را آزاد می‌کند که غده هیپوفیز را به سمت تولید ACTH (هورمون آدرنوکورتیکوتروپین) هدایت می‌کند. ACTH غدد فوق کلیه را تحریک کرده و کورتیزول را تولید و آزاد می‌کند. برای تولید مقادیر مناسب کورتیزول، باید هیپوتالاموس، هیپوفیز و غدد فوق کلیوی به‌درستی کار کنند. (برای اطلاعات بیش‌تر به بخش "چه چیزی آزمایش می‌شود؟" مراجعه کنید.)

بیش‌تر کورتیزول خون به پروتئین متصل است. فقط درصد کمی "آزاد" و ازنظر بیولوژیکی فعال است. آزمایش کورتیزول خون هم کورتیزول متصل به پروتئین و هم کورتیزول آزاد را ارزیابی می‌کند درحالی‌ که آزمایش ادرار و بزاق فقط کورتیزول آزاد را ارزیابی می‌کند که باید با سطح کورتیزول آزاد در خون ارتباط داشته باشد. از چندین نمونه کورتیزول خون و یا بزاق جمع‌آوری‌شده در زمان‌های مختلف، مانند ساعت ۸ صبح و ۴ بعد از ظهر، می‌توان هم برای ارزیابی سطح کورتیزول و هم تغییر روزانه استفاده کرد. نمونه کورتیزول ادرار ۲۴ ساعته تغییرات روزانه را نشان نمی‌دهد بلکه مقدار کل کورتیزول آزاد را در ۲۴ ساعت اندازه‌گیری می‌کند.

اگر سطح کورتیزول غیرطبیعی تشخیص داده شود، پزشک آزمایشات اضافی دیگری را برای کمک به تأیید نتایج و کمک به تعیین علت آن انجام می‌دهد:

آزمایش تولید بیش‌ ازحد کورتیزول

اگر فردی سطح کورتیزول خون بالایی داشته باشد، پزشک ممکن است آزمایشات اضافی را برای تأیید غیرطبیعی بودن کورتیزول بالا انجام دهد. (که مشخص شود به دلیل افزایش استرس یا استفاده از داروهای مشابه کورتیزول نیست) این آزمایش اضافی ممکن است شامل اندازه‌گیری کورتیزول ادرار ۲۴ ساعته، انجام آزمایش سرکوب دگزامتازون شبانه و یا جمع‌آوری نمونه بزاقی قبل از استراحت شبانه به ‌منظور اندازه‌گیری کورتیزول در زمانی که باید کم‌ترین مقدار باشد، شود. کورتیزول ادرار نیاز به جمع‌آوری ادرار در یک زمان مشخص، معمولاً ۲۴ ساعت دارد. از آن‌جا که ACTH توسط غده هیپوفیز به صورت پالسی ترشح می‌شود، این آزمایش به شما کمک می‌کند تا مشخص کنید آیا افزایش سطح کورتیزول خون یک افزایش واقعی است یا خیر.

سرکوب دگزامتازون

آزمایش سرکوب دگزامتازون شامل آنالیز یک نمونه پایه برای کورتیزول، سپس تجویز دگزامتازون خوراکی (یک گلوکوکورتیکوئید مصنوعی) و اندازه‌گیری سطح کورتیزول در نمونه‌های بعدی است. دگزامتازون تولید ACTH را سرکوب می‌کند و اگر منبع افزایش آن استرس باشد، باید تولید کورتیزول را کاهش دهد.

جمع‌آوری نمونه بزاقی برای اندازه‌گیری کورتیزول یک روش مناسب برای تعیین این که آیا ریتم طبیعی تولید کورتیزول تغییر کرده یا خیر، می باشد. اگر یک یا چند مورد از این آزمایش‌ها تولید کورتیزول غیرطبیعی را تأیید کند، آزمایش‌های اضافی ازجمله اندازه‌گیری ACTH، تکرار آزمایش سرکوب دگزامتازون با استفاده از دوزهای بالاتر و تصویربرداری رادیولوژی ممکن است انجام شود.

آزمایش عدم تولید کافی کورتیزول

اگر پزشک شک کند که غدد فوق کلیوی کورتیزول کافی تولید نمی‌کنند یا اگر آزمایش‌های اولیه خون نشان‌دهنده تولید ناکافی کورتیزول باشد، پزشک ممکن است آزمایش تحریک ACTH را درخواست کند.

تحریک ACTH: این آزمایش شامل اندازه‌گیری سطح کورتیزول در خون فرد قبل و بعد از تزریق ACTH مصنوعی (سنتتیک) است. اگر غدد فوق کلیوی به‌ طور طبیعی کار کنند، سطح کورتیزول با تحریک ACTH افزایش می‌یابد اما اگر غدد فوق کلیوی آسیب ببینند یا به‌ درستی کار نکنند، سطح کورتیزول پایین خواهد بود. یک نسخه طولانی‌تر از این آزمایش (۳-۱ روز) ممکن است برای کمک به تشخیص بین نارسایی غده فوق کلیه و هیپوفیز انجام شود.

• زمانی که کسی علائمی داشته باشد که سطح بالای کورتیزول و سندرم کوشینگ را مطرح می‌کند، آزمایش کورتیزول انجام می‌شود. این علائم می‌توانند شامل موارد زیر باشند:
• فشارخون بالا
• قند خون بالا (گلوکز)
• چاقی، به‌خصوص در تنه
• پوست خشک
• رگه‌های بنفش روی شکم
• تحلیل عضلانی و ضعف
• پوکی استخوان

- آزمایش در زنانی که  قاعدگی نامنظم داشته و ازدیاد رویش مو در صورت دارند درخواست می‌شود.

- درکودکان ممکن است تأخیر در رشد و کوتاهی قد  لزوم انجام آزمایش را مطرح کند.

-  همچنین این آزمایش ممکن است هنگامی انجام شود که کسی علائمی از سطح کورتیزول پایین، نارسایی آدرنال یا بیماری آدیسون را نشان دهد، مانند:

• کاهش وزن
• ضعف عضلانی
• خستگی
• فشارخون پایین
• درد شکم
• لکه‌های تیره پوست (در بیماری آدیسون رخ می‌دهد اما در نارسایی ثانویه آدرنال رخ نمی‌دهد)

گاهی اوقات کاهش تولید همراه با یک عامل استرس‌زا می‌تواند باعث بروز بحران آدرنال شود که می‌تواند زندگی را تهدید کند و به مراقبت پزشکی فوری نیاز دارد. علائم یک بحران می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• شروع ناگهانی درد شدید در ناحیه کمر، شکم یا پاها
• استفراغ و اسهال، درنتیجه کمبود آب بدن
• فشارخون پایین (افت فشارخون)
• از دست دادن هوشیاری

آزمایش سرکوب یا تحریک در مواردی که نتایج اولیه غیرعادی است انجام می‌شود. آزمایش کورتیزول ممکن است در فواصل پس از تشخیص سندرم کوشینگ یا بیماری آدیسون برای نظارت بر اثربخشی درمان انجام شود.

به‌ طور معمول، سطح کورتیزول هنگام خواب بسیار کم است و دقیقاً پس از بیدار شدن به بالاترین حد خود می‌رسد، اگرچه اگر فردی در شیفت‌های چرخشی کار کند و در زمان‌های مختلف در روزهای مختلف بخوابد، این الگو تغییر می‌کند.

سطح کورتیزول نرمال یا افزایش‌یافته درست بعد از بیدار شدن از خواب همراه با سطحی که تا زمان خواب کاهش نمی‌یابد، نشان‌دهنده کورتیزول اضافی و سندرم کوشینگ است. اگر این کورتیزول اضافی بعد از یک آزمایش شبانه دگزامتازون سرکوب نشود، یا اگر کورتیزول ۲۴ ساعته ادرار افزایش داشته باشد، یا اگر سطح کورتیزول بزاقی در اواخر شب افزایش یابد، نشان می‌دهد که کورتیزول اضافی به دلیل افزایش غیرطبیعی تولید ACTH توسط هیپوفیز یا توموری در خارج از هیپوفیز یا تولید غیرطبیعی توسط غدد فوق کلیوی است. آزمایشات دیگر به تعیین علت دقیق کمک می‌کند. (به بخش "چگونه از این تست استفاده می‌شود؟ " در بالا مراجعه کنید.)

اگر کورتیزول کافی وجود نداشته باشد و فرد مورد آزمایش به آزمایش تحریک ACTH پاسخ دهد، مشکل احتمالاً به دلیل تولید ناکافی ACTH توسط هیپوفیز است. اگر فرد به آزمایش تحریک ACTH پاسخ ندهد، احتمالاً مشکل بیش‌تر در غدد فوق کلیوی است. اگر غدد فوق کلیوی به دلیل اختلال عملکرد هیپوفیز و یا تولید ناکافی ACTH دچار کم‌کاری شوند، گفته می‌شود که این فرد دارای نارسایی ثانویه آدرنال است. اگر کاهش تولید کورتیزول به دلیل آسیب آدرنال باشد، گفته می‌شود که این فرد دارای نارسایی اولیه آدرنال یا بیماری آدیسون است.

هنگامی‌که یک ناهنجاری شناسایی شد و با غده هیپوفیز، غدد فوق کلیوی یا علت دیگری ارتباط داشت، در این صورت پزشک ممکن است از آزمایش‌های دیگری مانند سی‌تی‌اسکن یا ام‌آر‌ای برای تعیین جایگاه علت افزایشِ هورمون (مانند هیپوفیز، غده فوق کلیوی یا سایر تومورها) و برای ارزیابی میزان آسیب به غدد، استفاده کند.

مشابه افرادی که دارای نارسایی آدرنال هستند، افرادی که به بیماری هیپرپلازی مادرزادی آدرنال (CAH) مبتلا هستند دارای سطح کورتیزول پایین هستند و به آزمایش‌های تحریک ACTH پاسخ نمی‌دهند. اندازه‌گیری کورتیزول یکی از آزمایشاتی است که ممکن است برای کمک به ارزیابی یک فرد ازنظر CAH مورد استفاده قرار گیرد.

گرما، سرما، عفونت، ضربه، ورزش، چاقی و بیماری‌های ناتوان‌کننده می‌توانند بر غلظت کورتیزول تأثیر بگذارند. بارداری، استرس جسمی و عاطفی و بیماری می‌توانند سطح کورتیزول را افزایش دهند. سطح کورتیزول نیز ممکن است درنتیجه پرکاری تیروئید یا چاقی افزایش یابد. تعدادی از داروها به‌ویژه داروهای ضدبارداری خوراکی (قرص‌های جلوگیری از بارداری)، هیدروکورتیزون (شکل مصنوعی کورتیزول) و اسپیرونولاکتون همچنین می‌توانند سطح کورتیزول را افزایش دهند.

سطح کورتیزول در بزرگسالان کمی بیش‌تر از کودکان است. کم‌کاری تیروئید ممکن است سطح کورتیزول را کاهش دهد. داروهایی که ممکن است سطح آن‌ها را کاهش دهند شامل برخی از هورمون‌های استروئیدی هستند.

آزمایش کورتیزول بزاقی غالبا برای کمک به تشخیص سندرم کوشینگ و اختلالات مربوط به استرس استفاده می‌شود اما برای انجام آن به تخصص خاصی نیاز است.

اگر پزشک معالج شما به سندرم کوشینگ مشکوک باشد، معمولاً هم نمونه‌ی خون و هم ادرار آزمایش می‌شوند زیرا اطلاعات تکمیلی را ارائه می‌دهند. جمع‌آوری کورتیزول خون راحت‌تر است اما بیش‌تر از آزمایش ادرار ۲۴ ساعته تحت تأثیر استرس قرار می‌گیرد. کورتیزول بزاقی ممکن است گاهی به‌جای کورتیزول خون آزمایش شود.

روش‌های مختلفی وجود دارد که پزشک می‌تواند در نظر بگیرد. ساده‌ترین آن شامل تکرار تست​‌ها در زمانی است که استرس کم‌تری دارید. پزشک شما همچنین می‌تواند دوزهای مختلف دارویی را جایگزین کورتیزول (معمولاً دگزامتازون) به شما بدهد تا ببیند آیا این باعث کاهش سطح کورتیزول می‌شود. برای تشخیص این که آیا استرس یا بیماری باعث بالا رفتن سطح کورتیزول می‌شود، اغلب به آزمایشات متعدد نیاز است.

• زمانی که کسی علائمی داشته باشد که سطح بالای کورتیزول و سندرم کوشینگ را مطرح می‌کند، آزمایش کورتیزول انجام می‌شود. این علائم می‌توانند شامل موارد زیر باشند:
• فشارخون بالا
• قند خون بالا (گلوکز)
• چاقی، به‌خصوص در تنه
• پوست خشک
• رگه‌های بنفش روی شکم
• تحلیل عضلانی و ضعف
• پوکی استخوان

- آزمایش در زنانی که  قاعدگی نامنظم داشته و ازدیاد رویش مو در صورت دارند درخواست می شود.

- درکودکان ممکن است تأخیر در رشد و کوتاهی قد  لزوم انجام آزمایش را مطرح کند.

-  همچنین این آزمایش ممکن است هنگامی انجام شود که کسی علائمی از سطح کورتیزول پایین، نارسایی آدرنال یا بیماری آدیسون را نشان دهد، مانند:

• کاهش وزن
• ضعف عضلانی
• خستگی
• فشارخون پایین
• درد شکم
• لکه‌های تیره پوست (در بیماری آدیسون رخ می‌دهد اما در نارسایی ثانویه آدرنال رخ نمی‌دهد)

گاهی اوقات کاهش تولید همراه با یک عامل استرس‌زا می‌تواند باعث بروز بحران آدرنال شود که می‌تواند زندگی را تهدید کند و به مراقبت پزشکی فوری نیاز دارد. علائم یک بحران می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• شروع ناگهانی درد شدید در ناحیه کمر، شکم یا پاها
• استفراغ و اسهال، درنتیجه کمبود آب بدن
• فشارخون پایین (افت فشارخون)
• از دست دادن هوشیاری

آزمایش سرکوب یا تحریک در مواردی که نتایج اولیه غیرعادی است انجام می‌شود. آزمایش کورتیزول ممکن است در فواصل پس از تشخیص سندرم کوشینگ یا بیماری آدیسون برای نظارت بر اثربخشی درمان انجام شود.

به‌ طور معمول، سطح کورتیزول هنگام خواب بسیار کم است و دقیقاً پس از بیدار شدن به بالاترین حد خود می‌رسد، اگرچه اگر فردی در شیفت‌های چرخشی کار کند و در زمان‌های مختلف در روزهای مختلف بخوابد، این الگو تغییر می‌کند.

سطح کورتیزول نرمال یا افزایش‌یافته درست بعد از بیدار شدن از خواب همراه با سطحی که تا زمان خواب کاهش نمی‌یابد، نشان‌دهنده کورتیزول اضافی و سندرم کوشینگ است. اگر این کورتیزول اضافی بعد از یک آزمایش شبانه دگزامتازون سرکوب نشود، یا اگر کورتیزول 24 ساعته ادرار افزایش داشته باشد، یا اگر سطح کورتیزول بزاقی در اواخر شب افزایش یابد، نشان می‌دهد که کورتیزول اضافی به دلیل افزایش غیرطبیعی تولید ACTH توسط هیپوفیز یا توموری در خارج از هیپوفیز یا تولید غیرطبیعی توسط غدد فوق کلیوی است. آزمایشات دیگر به تعیین علت دقیق کمک می‌کند. (به بخش " چگونه از این تست استفاده می‌شود؟ " در بالا مراجعه کنید.)

اگر کورتیزول کافی وجود نداشته باشد و فرد مورد آزمایش به آزمایش تحریک ACTH پاسخ دهد، مشکل احتمالاً به دلیل تولید ناکافی ACTH توسط هیپوفیز است. اگر فرد به آزمایش تحریک ACTH پاسخ ندهد، احتمالاً مشکل بیش‌تر در غدد فوق کلیوی است. اگر غدد فوق کلیوی به دلیل اختلال عملکرد هیپوفیز و یا تولید ناکافی ACTH دچار کم‌کاری شوند، گفته می‌شود که این فرد دارای نارسایی ثانویه آدرنال است. اگر کاهش تولید کورتیزول به دلیل آسیب آدرنال باشد، گفته می‌شود که این فرد دارای نارسایی اولیه آدرنال یا بیماری آدیسون است.

هنگامی‌که یک ناهنجاری شناسایی شد و با غده هیپوفیز، غدد فوق کلیوی یا علت دیگری ارتباط داشت، در این صورت پزشک ممکن است از آزمایش‌های دیگری مانند سی‌تی‌اسکن یا ام آر ای برای تعیین جایگاه علت افزایشِ هورمون (مانند هیپوفیز، غده فوق کلیوی یا سایر تومورها) و برای ارزیابی میزان آسیب به غدد، استفاده کند.

مشابه افرادی که دارای نارسایی آدرنال هستند، افرادی که به بیماری هیپرپلازی مادرزادی آدرنال (CAH) مبتلا هستند دارای سطح کورتیزول پایین هستند و به آزمایش‌های تحریک ACTH پاسخ نمی‌دهند. اندازه‌گیری کورتیزول یکی از آزمایشاتی است که ممکن است برای کمک به ارزیابی یک فرد ازنظر CAH مورد استفاده قرار گیرد.

گرما، سرما، عفونت، ضربه، ورزش، چاقی و بیماری‌های ناتوان‌کننده می‌توانند بر غلظت کورتیزول تأثیر بگذارند. بارداری، استرس جسمی و عاطفی و بیماری می‌توانند سطح کورتیزول را افزایش دهند. سطح کورتیزول نیز ممکن است درنتیجه پرکاری تیروئید یا چاقی افزایش یابد. تعدادی از داروها به‌ویژه داروهای ضدبارداری خوراکی (قرص‌های جلوگیری از بارداری)، هیدروکورتیزون (شکل مصنوعی کورتیزول) و اسپیرونولاکتون همچنین می‌توانند سطح کورتیزول را افزایش دهند.

سطح کورتیزول در بزرگسالان کمی بیش‌تر از کودکان است. کم‌کاری تیروئید ممکن است سطح کورتیزول را کاهش دهد. داروهایی که ممکن است سطح آن‌ها را کاهش دهند شامل برخی از هورمون‌های استروئیدی هستند.

آزمایش کورتیزول بزاقی غالبا برای کمک به تشخیص سندرم کوشینگ و اختلالات مربوط به استرس استفاده می‌شود اما برای انجام آن به تخصص خاصی نیاز است.

اگر پزشک معالج شما به سندرم کوشینگ مشکوک باشد، معمولاً هم نمونه‌ی خون و هم ادرار آزمایش می‌شوند زیرا اطلاعات تکمیلی را ارائه می‌دهند. جمع‌آوری کورتیزول خون راحت‌تر است اما بیش‌تر از آزمایش ادرار 24 ساعته تحت تأثیر استرس قرار می‌گیرد. کورتیزول بزاقی ممکن است گاهی به‌جای کورتیزول خون آزمایش شود.

روش‌های مختلفی وجود دارد که پزشک می‌تواند در نظر بگیرد. ساده‌ترین آن شامل تکرار تست​ها در زمانی است که استرس کم‌تری دارید. پزشک شما همچنین می‌تواند دوزهای مختلف دارویی را جایگزین کورتیزول (معمولاً دگزامتازون) به شما بدهد تا ببیند آیا این باعث کاهش سطح کورتیزول می‌شود. برای تشخیص این که آیا استرس یا بیماری باعث بالا رفتن سطح کورتیزول می‌شود، اغلب به آزمایشات متعدد نیاز است.